Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
мүра бой- ынша беріліп отырды. 1
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| мүра бой-
ынша беріліп отырды. 1 886 жылғы Ереже, ал содан соң 1 89 1 жылгы Ерсжс де қазақ қоғамындағы ж ер пайдалануды ң осы үрдісін дамы ты п, нығайтп түсті (қараңы з: 4-параграф , XIII тарау). Ж ерді ж екеге болудің барлы к кезендерін қоныс аудару басқарм асы ны ң ж ер өлшеушісі ж әне статистигі болып жеті жыл бойы қы змет істеген, I М ем лекеттік Д ум аны ң депутаты Т.И. С едельников едәуір тәптіш теп суреттеген .133 Ол 1868 жы лдан кейін отырықш ы қазақтар өз ж ағдайы ны ң тиімділігін түсініп, сол кезге дейін қоғамдық пайдалануда болып келген жазғы қоны стар аум ақтары ны ң бір бөлігін егістік алқабы, шабындықтар мен қоны стар етіп белгілеп алғанын жазады. Әсіресе мұны бай ж әне ықпалды рулар пайдаланды. М әселен, заң- дарды пайдаланып, олар өз руластары н көш іп ж үру үш ін колайлы ж ер- лерден айырды. Ж ерлерді басып алу жөніндегі шағымдар көп болғанды қ- тан, жергілікті әкім ш ілік көптеген съездер ш ақы ры п, оларда даулы ж ер мәселелері шешілді. Алайда съездердің шешімдері көбінесе оры ндалма- ды, ал жергілікті әкім ш ілік ұйымдары отырықшы кауымдар жағында бол- ғанды жөн көрді, сол арқылы жер қатынастарында бұрынғыдан да үлкен алауыздыктуғызды. Д алалы қоблы старды зерттеу жөніндегі экспедиция- да біркатаржылдар бойы жұмыс істеген Л .К .Черм ак та қауымдықжерлерді басып алудың нақ осындай құбылыстарын байқаған. Ол қауымды к пайда- ланудағы жазғы жайы лым ды к кеңістіктерде ж екелеген қож айы ндарды ң жерді жыртып тастап, сонан соң, 1891 жылғы Д ала Ереж есінің 125-бабы- на сәйкес, оны өзін ің мұрагерлік меншігі деп ж ариялағаны н атап өткен. «Экспедиция материалдарында да, — деп қорытқан Л .К .Ч ерм ак, — әлдебір алқапты ң тек қана сондай мақсатпен жы рты лы п, содан сон орыс өкім ет орны оны басып алушыға бекітіп бергені жөніндегі нұсқаулар кездеседі».134 «Ж екелеген ш аңы рақ иелерінің, — деп ж азған «К иргизская степная газе та» , — өнделетін жерді тек өз кажеттері үшін пайдалануға ш ексіз кұқығы болды» ж әне бұған тағы да сол Дала Ережесі негіз б олған .135 К үш тілердің әлсіздерден жерді тартып алуы қауымдар деңгейінде де жүріп жатты. М әселен, А қмола облы сы ны ң К өкш етау уезінде қауы м дарды ң үштен екісінде жер ж еткіліксіз болды, ал қалған үштен бірі жермен орташ а дең- гейден сәл жоғары көлемде камтамасыз етілді. Ж оғары топтың жер көлемі төменгі топты ң жер көлем інен 41 есе асып тү сті.136 К азақстандағы жер катынастарын қиындаткан елеулі себептердің бірі ж ердіңбірбөлігінің казак әскерлерінетиесілі болуы еді. 1917 жылға карай Орынбор әскерінде 7,4 миллион десятинадан астам, Ж етісу әскерін де — 681,5 мы ң десятин а, С ібір әс к ер ін д е — 4,9 м и ллион д есяти н а, Орал әскерінде — 6,4 миллион десятина, Астрахан әскерінде — 808 мың десяти надан астам жер болды .137 Ж ердіңсапасы әртүрлі болатын, мысалы, Сібір әскерін ің казак станицалары ны ң бір бөлігі егінш ілікке қолайсы з аудан- дарда орналасты. Бірақ ж ердің едәуір бөлігін казактар ж ергілікті халы к- тан жалдап алып отырды ж ән е ол қолайлы да құнарлы ж ер болды. М әсе- лен, 1902 жылы Ж етісу казактары Ж етісу облы сы ны ң барлы қ суармалы ж ерінің 26,4%-ын иеленді, бұл жағдайда осы ж ерлер бүрын қазақтарга тиесілі болаты н.138 С ібір казак әскері ж ерін ің төрттен үші егін ш ілікке қолайлы жерлерге жатты ж әне осы мөлшерден әрбір казакқа 76,6 десяти надан к елд і.139 Ә скери қы зметте болу қаж еттігінен ж ә н е өзіндік ш аруа- ш ылық жүргізу салтына орай казактар егінш ілікпен жөнді айналыса ал- 59 7 мады, жерді ж алға беруді ж өн көрді. Ж алгерлік қатынастардың мұндай жүйесі Павлодар уезінде сонау 1839 жылы калыптасқан еді. Ол кезде Ертіс бойындағы он ш акы ры мды қ өңір Сібір казак әскеріне бөліп берілген бо- латы н. XIX ғасы рды ң 70-ж ы лдары нан бастап, бұл ж ерлер зейнетакы түрінде офицерлерге ж ән е әскер ш енеуніктеріне жеке үлеске беріле бас- тады. XX ғасырды ң басына қарай 43 690 адамы бар 7 788 казак шаруашы- лығы өз қыстаулары болмағандықтан негізінен Сібір казак әскерінен және ішінара Алтай кен округінен жалға алынған жерлерде тұрды. Жалгер казак- тарды ң 52%-ы офицерлерге тиесілі жерді, 36%-ы ортақ, яғни казактардың кауы м ды қ үлестерін жалға алды. Бастапқыда жал акысы біршама аз бола ты н, бірақ уакы т өте келе коны с аударуш ы ш аруалар жал төлеміне кел- генде қазактардан гөрі п әрм енділік көрсетіп, қазақтар жерді жалға алу- дан ы ғыстыры ла бастады. Бұл жал акы сы ны ң өсуін туғызды. М әселен, 1916 жылы Дала өлкесінде қоныс аударған шаруалар жердің 8%-ын пайда- лан ды . Б ү к іл егіс к ө л е м ін ің 61% -ы на егін салды , ал к а за к та р ж ердің 6,8% -ын иеленіп, бүкіл егіс көлем ін ің небәрі 19%-ына ғана егін е к т і.141 Дала генерал-губернаторының есептеулеріне Караганда, казактарды ңж ер- леріне 37 мың қоныс аударушы шаруаны орналастыруға болатын еді, алай- да II Н иколай мұнымен келіспей, «әскер жерлері мәңгілік әскерге тиесілі ж ер болып калуга тиіс» деп м әлім деді.142 Қазакстандағы күрделі жер қатынастары жағдайында столыпиндік аграр- лы қ реформаны кеңінен жүргізу өріс алды, оның мақсаты қоныстандыру коз- ғалысын күшейту болатын. Г 1906-1911 жылдарда М инистрлер К ең есініңтөрагасы ж әне Ішкі істер м инистрі болған П .А .С толы пин елді жаңғы рту принциптерін әзірледі, о н ы ң б ір ін ш і ш арты ш а р у ан ы ж е р д ің и есі етіп б е к іт у б о л а ты н . П. А .Столы пиннің аграрлы қ саясатының мәні үш-Заң актісінде көрсетілді. Бұл — С енатты ң карауы на берілетін 1906 жылғы 9 қараш адағы «Ш аруа- ларды ң ж ер иеленуіне ж ән е ж ер пайдалануына қатысты қолданылып ж үрген заң н ы ң кейбір қаулы лары н толы қты ру туралы» ж арлы к, ол III М ем лекеттік Д умада 1910 жылғы 14 маусымдағы «Ш аруалардың жер иеленуі ж айлы кейбір қаулы ларды өзгертулер мен толы кты рулар тура лы» заң етіп толы қты рылды ж ән е қайта өнделді. 1911 жылғы 29 мамырда «Ж ерге орналасты ру туралы» заң қабылданды. А грарлы к реформа бой- ынша шараларды жүргізу Сенат Жарлықты кабылдағаннан кейін 1906 жылы басталды. 1907 жы лғы 1 қаңтардан бастап үлесті жер үшін сатып алу төлем дерінің күш і жойы лды , оларды ш аруалар кауымнан ш ыккан кезде тө л еу ге ти іс еді. Осы ар к ы л ы ш ар у ал ар д ы ң бұры нғы қ о н ы стан ған ж ерлерінен еркін кетуі үшін ең басты ш ектеу алып тасталды. Ж арлы к «ортақ ү л естегі у ч аск ел ер д ен ж е к е и ел ік к е көш етін ж екел еген үй иелерінің менш ігін нығайтып, қауымнан еркін шығу кұқығын» жарияла- д ы .143 Сонымен бірге 1910 жылғы заңның 42-тармағында А зиялы қ Ресейдің жеріне коныс аударғандар оларды жаңа қоныска түпкілікті тіркеген күннен бастап екі ж ы лдан соң ш ы ккан ж ерлеріндегі қауымды қ ж ерге үміттену құкығын жоғалтады деп арнайы көрсетілді.144 Сөйтіп, столыпиндік аграр лы к реформа кауым мүшелері - шаруаларды азат етті ж әне олардың көшіп- қонуына еркіндік берді: жерді жеке пайдалану құкығын беріп, қоныс ауда- руш ы ларды ң ж аңа оры нда сәтсізд ікке ұш ыраған жағдайда туған ж еріне қайтып оралу мүмкіндігін шектеді. Реф орма нәтиж елерін ің бірі шаруа- 598 |