оның  В. Н. Татищевпен кезекті кездесуі болып, онда хан «бодандыкантка»  бурынғы

базалардан он жөне елу ш ақырым қаш ы қты қты орыстың өкімет орында- 
ры кейінірек, XVIII ғасырдың 60-ж ылдарының орта шенінде бекітіп еді.
Ж оңғар хандығы әлсіреген кезенде орыстар билігінің таралуына қарай 
бұл мәселелер Ә білкайы рды ң О ры нбор әкім ш ілерім ен жиі өткізілген, 
қ и ы н к е л і с с ө з д е р ін ің н ы с а н а с ы н а а й н а л ы п , е г е с , к ү т п е г е н
түсініспеуш іліктер туғызды, ханның Ресей жағына катысты бұрынғы адал 
ж өне ізгі ниетті көзкарасы н ы ңсалқы ндауы н а себеп болды.
Бұл орайда О рталы қ А зиядағы жарқы н ж ән е сонымен бірге қайш ы- 
лы кқа толы түлғаларды ң бірі, Кіш і ж үз ханы ны ң түлғасына көңіл аудар- 
май өтуге, әри н е еш бір болмайды, бұл кезде әлі де жас батыр, жат жер- 
ліктерм ен халы қты қ соғысты үйымдасты руш ы ларды ң бірі болтан Абы- 
лай ж ігерсіз Әбілмәмбетті саяси аренадан біртіндеп ығыстырып шығара 
бастаған еді, алайда еж елгі дәстүрді кұрметтеп, сырт көзге өз өміршісіне 
бағыныштылығын көрсететін. Иә, хан ордасында болтан тартысты окигала- 
рта қарам астан, Ресей бодандыгын қабы лдауды ң бастапқыдаты актісі де 
бүл үрдістегі қ а зақ хандары ны ң баска серіктерінің аткарган рөлін аны қ- 
таута да саралап карауды талап етеді, олар хандык мемлекеттік баскару 
күрылымының нашар ұйымдастырылгандыгын, бір жагынан, жүздер ара- 
сындаты да, екінші жагынан, Қазакстан мен Ж оңгария арасындагы да ше- 
каран ы ң бейм әлім дігін ескере отырып, окиталарды ң барысын тездетіп 
немесе баяулаты п отырды, айтар болсак, XVIII тасырдың 40-жылдарын- 
да, әсіресе сол дәуірдегі ірі тарихи тұлталарды ң бірі Галдан-Ц ерен қай- 
тыс болтаннан кейін аңгары ла бастады. Ә білкайы р ханның империялы к 
әкім ш ілік-саяси кұрылымдардан біртіндеп алш актауының дәлелдері мен 
сотан итермелеген ж әйіттерді аны ктау даңкы дәуірлеп тұртан кезде хан- 
ның калайш а ж әне нендей накты жагдайларта байланысты Сырткы істер 
алкасы мен О рынбор ш ен еун іктерін ің әртүрлі акыл-кеңестерінен бойын 
аулак сала бастатаны ны ң накты көрінісін ойга оралтута ұмтылыс тугыз- 
тан. О ны ң XVIII тасырды ң 40-ж ы лдары нан басталатын көзкарасы н ы ң
мәнін накты түсіну үшін отарш ы лды к баскару әдістерін нысаналы түрде 
енгізу салдары нан өлкенің солтүстік-баты с шектерінде калыптаса баста- 
тан жатдайды ой елегінен өткізу керек, ол Ә білкайырды ң өзін ің ж еке 
билігін әлсіретуге, оны Кіші ж үз тірлігін ің көкейтесті мәселелерін ше- 
шуден тайдырута тиіс болатын.
П атш алы к өкім ет оры ндары оны ң Орынборды, дұры сы рак айтканда, 
бастапкыда О рск бекінісін салу ж өніндегі, ал 40-ж ылдардың бас кезінде 
каракалп ак халкы ны ң үлкен бөлігінің Ресей бодандыгын кабылдауы нак 
Ә білкайырдың ықпалына байланысты болтанын естен шыгарды.
1742 жылы поручик Дмитрий Гладышев кұпия кеңесші И. И. Неплюев- 
ке өзі Ә білкайырды ң ордасында болтан кезде Әбілкайырга алты каракал­
пак аксакалы мен үш кож а келгенін ж әне ханга 30 000 шаңырақтан тура- 
тын өздерін им перияны ң бодандыгына кабылдауга жәрдемдесуге өтініш 
ж асаган ы н ж е т к із г е н .63 Х ан н ы ң каты суы м ен Глады ш ев оларга ант 
бергізген, оны ң мазмұны мынадай: «Алланың әм ірімен, өз сенімімізбен 
Ресей бодандытына келдік ж әне кресті сүйіп, біз, төменде жазылган кара- 
к а л п ак тар ... ан т бердік»; н ак сол ж ы лы Н еп л ю евтің ш ақы руы м ен 
Әбілкайыр хан ерткен каракалпак депутаттары Мамыр мен Қүшан Орын- 
борга барып, сонда «хан ж әне бүкіл халык атынан антты салтанатты түрде 
кайталап айтты ...».64 А лайда ханны ң өз есебі болды, ол өз иелігіне талай
166

ретбасып кірген каракалпак мырзаларының күш еюіне көмектесуді мүлде 
ойлаған да ж о қ ж ән е «Ресей билігін пайдаланып күш ею інен қауіптеніп, 
олардың ауылдарын шапты, көп адамдарын өлтіріп, одан да көбін тұткы - 
нға түсірді».65 Біз бұл белгілі ф актіні оны ң И. И .Н еплю евтің қ а зақ ханы 
ж өніндегі көзқ арасы н а ж асаған әсерін ескере оты ры п келтірдік. Өз 
дөуірінің көреген саяси кайраткері ретінде Ә білқайы р хан патша өкіметі 
шараларыныңжарға апарып жығатынын айкын түсінді, ол шаралар Орын- 
бордың ханға әкімш ілік қысымы жөнінен аймақты әскери-егінш ілік отар- 
лауды ңтірегіне айналған әскери-инж енерлік базалар салуды кеңейтуден 
көрініс тапты. 1740—43 жы лдарды ң өзінде ғана Кіші ж үз бен О ңтүстік 
Оралдың жерлері түйісетін манда қазақтарды ң коны стары н біртіндеп та- 
рылтқан, саны едәуір бекіністер: Воздвижен, Рассыльны й, И льинск, Та- 
налып, О разым, К ы зы л, М агнитны й, К аракөл, П рутояр, Н и ж н е-О зер- 
ный, П ерегибен, У сть-У йск, Елшан, К расногор, Г уберлинск, Н овосер- 
гиевск ж ән е басқалары салы нды .66 О ны ң үстіне хан мен оны ң төң іре- 
Гіндегілердің әскери тірек базаларын ж аппай салуға байланысты пікірі 
ескерусіз қалдырылды. Ал Ресейдің әскери каты суы ны ң одан әрі терең- 
дей түсуі ханға патша өкіметінің мәжбүр ету шаралары жөніндегі өз көзка- 
расын катайта түсу каж ет деген ой салды.
Әбілқайырдың Ресей бодандығына саны жөнінен үш інші, 1742 жылғы 
тамыздың 20-жұлдызында берген анты ны ң ол 1731,1738 жылдардағы ан- 
тының мәніндей құны болған жоқ.
«Орск бекінісі ж аны ндағы кұпия кеңесш і ж ән е кавалер Н еплю евте 
Қ ы рғы з-кай сак ордасы ны ң ханы Ә білқайы р, Ералы сұлтан ж ә н е баска 
сұлтандар осында келген кезде болған ж әйттер туралы ж урналда немесе 
' күнделікті жазбада» ханның Орынбор ш енеуніктерімен барлы к сұхбатта- 
( ры, кездесулері, күнделікті қабы лдануы күн сайын көрсетіліп оты рған.67 
Негізінен алғанда, бүл дұшпан екі адамның ресми кездесулері болды, олар- 
дың біреуі — И. И. Неплюев Ресейдің Кіші жүздегі билігін күш ейтуге бар 
күшін салды, екінш ісі — мұны ң бәріне карсы лы к ж асады . 24 там ызда, 
[келіссөздер аяқталар алдында кұпия кеңесш і ханмен оңаш а сөй лескісі 
келіп, оны «оңаша ставкаға» шакырды, сол жерде «Үлы мәртебеліге айта- 
тын тағы кандай өтініш іңіз бар» деп сұрағанда, хан рахмет айтып ж ауап 
Кайтарған.68 Сарайға жакы н шенеунік, кең-байтак Орынбор өлкесін баск- 
арып отырған И.И. Неплюев Ж оңғарияны ң біртіндеп әлсірей түсуі себепті 
Кіші жүздің бағындырылуын тездетуді тілеп, «Қосалкы жоспар» әзірлеп, 
Сенаттың бекітуіне ұсынды, оны С енат 1744 жылғы 1 науры зда бекітті, 
оған сәйкес «барлык ағымдағы істер оны ң өзіне ж үктелді».69 
*
Әбілкайырды ң ұстанған бағыттарын әлсірету ж өнінде И. И. Неплю ев 
жасаған алғашкы қадам каракалпактар мен башкұрттарды Кіші жүз казақ- 
тарына айдап салу болды; казақтарды «жазалау максаттарында» 1744 ж ы - 
лғы 24 сәуірде ол калмақ хандығының наместнигі Д ондук-Д аш еге грамота 
берді, онда оған канш алы кты мүмкін болса, неғүрылым көп каруланған 
адамдар жинап, «кырғыздарға қарсы кимыл жасау» ұсынылды, оны ң үстіне 
«қы рғы з-кайсактардан калм ақтар түсіре алған олж ан ы ң бәрі соларды ң 
пайдасына берілді», — деп Н еплю евтің ұлтаралы к аразды қты түтанды ру- 
ы ны ңосы ндай фактісін А. Добросмыслов келтіреді.70
Ресей бодандығын кабылдауға байланысты жағдай Орынбор губерния- 
сы құрылып, оны ң бірінш і губернаторы болып генерал И. Й. Неплю ев
167

тағайы ндалғаннан кейін қазақсұлтан дары н ы ң оны кеш еуілдету жағына 
қарай күрт өзгерді. «Неплюев пен Әбілқайырхан арасында сол кезден араз- 
д ы к басталады, соны ң салдарынан көптеген қиынш ылыктар, аландаушы- 
л ы қтар болып, кауіп төнді», — деп зерттеуші В. Н. Витевский олардың өзара 
катынастарының қатты салқындауынан калыптасқан жағдайды осылайша си- 
патгаған.71 Жаңадан кұрылған губернияға шоғырландырылған қолда бар қару- 
лы күштермен шектелмей, Неплюев үкіметке өз қарамағына Орал облысынан 
«тандаулы, аттары жарамды ж әне қаруланған» 2000 башкұрт, 500 мещеряк, 
300 Ставрополь қалмағын, 800-ден 1000-ға дейін жайықказагын жіберуді және 
Жайық калашығына жақын жерге 1000 еділ қалмағын жылжытуды сұрап өтініш 
жасады.72
И. И. Неплюев өз мақсатын: күрестің еңжы мы сқы әдістерін қолданудан 
тартынбай, ханды саяси аренадан кетіруді бірден жүзеге асыра бастады; Кіші 
жүздің сақталып қалған саяси оқшауланушылығымен санаспай, ол өлкені 
отарлау жөніндегі шараларды адам айтқысыз қатыгездікпен жүргізді.
«Нақ сол Неплюев Орынбор өлкесін қандай сословиеден болса да орыс 
адамдарының отарлауына камкорлык жасады, мұнда келген халық, қаңғыбас 
немесе кашып жүрген крепостной адам болса да, осында қалаған жерінде 
біржола қалды», — деп жазды кейініректе казак генералы И. В. Чернов.73
Алайда кореген хан ойрат катері жойылғаннан кейін Петербургтің және 
Орынбор губернаторы ны ңтүпкі максаты бүкіл Казақстанды империяның 
отарына айналдыру, өздеріне ұнамайтын ықпалды сұлтандар мен ақсақал- 
дарды әр тү р л і әдістермен жою , ал ханды айтқаны нан шықпайтын орын- 
даушы деңгейіне дейін төмендету екенін бірден-ақ аңғарды. Бірде шыдамы 
таусы лған хан X V III ғасы рды ң 30-ж ылдарында баш құрттар көтерілісін 
қанға бөктірген И. И. Н еплюевтің жіберген адамдарына «мен хан емеспін, 
жылкы бағатын бақташымын», «орыстар бізді детсадмақтар мен башқүрт- 
тар сияқты еткісі келеді, бірақ біз ауыр езгіге көніп тірі жүргенш е, өлуге 
дайы нбы з»деп м әлімдеді;74 екінш і жолы, И. И. Н еплю евтіңдөрекілікпен 
тиісуіне аш уланған хан мен «бодандыққа қылыш тың күшімен емес, өз ер- 
кімм ен кірдім ... ж ә н е көптеген қиы нш ы лы қтарға әрең төздім» деп оған 
бет-ж үзіне қарамай айтып салды.75 Отаршылдық режимге Кіші жүзде бар- 
ған сайы н ны ғая түскен хан оппозициясы туралы осы ж ән е басқа мә- 
ліметтер кем дегенде екі ж ағдайдың мәнін: біріншіден, патша губернато- 
рының Кіші жүздің толы қ билігі бар әміршісі жөнінде астамш ылық жаса- 
ғанын; екіншіден, Әбілқайырдың өз хандығына Ресей араласуының күшейе 
түсуі жөнінде қатты оппозицияда болғанын ашып көрсетеді. Ал оны ңотар- 
шыл империяны ң көптеген нұскауларына адал болғаны туралы үнемі ай­
тып келген, оны өлкені отарлауды ң көрінеу ж ақтауш ы болуға жақы н 
тұрды деп санаған зерттеушілер де жай ғана қателескен. В. Н. Витевскийдің 
«егер 1749 жылы (1748 ж. — 
Ред.)
өзара аразды қ кезінде оны Барақ сұлтан 
өлтіріп, Ә білқайы рды ң бұдан кейінгі ойларын тоқтатып тастамаса, Не- 
плюевтің Әбілқайыр ханмен әлі де ұзақ уақыт бойы күресуіне тура келетін 
еді»76 деген пайымдауының негізінде казак халкының кұлдыкка түсуі мен 
құрып кетуінің нақты катері әкеп тіреген аса киын сыртқы саяси жағдай 
салдарынан Ресей камкоршылығын қабылдауға мәжбүр болған ханды көре- 
ген саясатш ы ретінде сипаттайты н ш ындык жатыр. С олай бола түрса да, 
хан Кіші ж үздің бұрынғы тәуелсіздігін қалпына келтіруден үмітін үзбеді, 
сондықтан да ру ақсүйектері мен халы қ оны тек қана «барлық казак хан-
168

дарының 
атасы , көптеген қазақтар әули е санап қадірлейтін адам деп» 
атады.77
Әбілқайыр мен Барақтың бір-бірін ұнатпайтын көзқарастарынан И. И. 
Неплюев жаксы хабардар болды. Әбілқайыр мен Барақты бір-біріне үнемі 
айдап 
сала отырып, И. И. Неплюев бағына бермейтін ханның көзін жою 
мақсатына жетіп тынды. Әбілқайырдың өлтірілуіне оның Б арақж ән е Батыр 
сұлтандардың қоныстары арқылы өткен сауда керуендері жүретін бағытты 
бакылауға әрекет жасауы себеп болды. 1748 жылдың басында Хиуа әміршісі 
Кдйыптың қүда түскен қыз үшін сый-сыяпат алып, Барақ сұлтанға тойға бара 
жатқан елшілігін Әбілқайыр адамдарының тонап кетуі Барақ пен Әбіл- 
кдйырдың қатынасын аса шиеленістіріп жіберді.И.И. Неплюев қазақтардың 
жоғары дәрежелі аксүйектері арасындағы топтық кырқысты біле отырып, 
оны одан әрі шиеленістіруге себепші болды. 1748 жылғы 1 тамызда қарақал- 
пактардың Әбілкайырға жакынырак көшіп келіп қонған жерінде, Үлқияқ және 
Торғай өзендерінің арасында болған қақтығыс кезінде бағынуды білмейтін 
хан өлтірілді.
Ал ханның өміріне қол жұмсаған, өз дәуірінің ірі қайраткері, белгілі ба­
тыр Барак сұлтанныңжағдайы да кісі қызығарлықболмады. Зорлықпен өлтіру 
«өзінің даңқ пен билікке жетуіне даңғыл жол салып береді» деп есептеген ол 
кателесіп, өз тайпаластарының көпшілік бөлігін өзіне қарсы қойып алды.78 
Казыбек бидің бастамасымен өткізілген билер соты оны ақтағанымен,79 ха- 
лыкодан теріс айналып кетті, сөйтіп көп үзамай Барақты саяси карсыласта- 
ры 
улап өлтірді, ал бүл жөнінде ойрат әміршісі Ц еван-Д орж ы ның талап 
етуімен солай істелді деген сыбыстар да таралды.80 Ж инақтап алғанда осының 
бөрі ең алдымен екі этникалы қ-аумақты қ бірлестік — Кіші жүз бен Орта 
жүзді қосып алудыңбастапкы кезеңі сипатының, саяси мәнінің күрделі, кейде 
кайшылықты болғанын растайды. Егер осы кұбылыстар бұратана халыктар- 
дың 
көпүлтты империя кұрамына кіруі занды үрдіс ретінде қаралып, «ең аз 
зүлымдық» дегеннен басқаша бағаланбаған, мысалы, екі жүзді қосылуға итер- 
мелеген дәлелдер бір тұлғаның — Әбілкайыр ханның жеке менмендігімен бай- 
ланыстырылған ескі саяси таптаурыннан біршама аулақтасақ, ең жаңа мұра- 
ғатмәліметтерін енгізу, 1917 жылғадейінгі орыс тарихнамасы мен кеңестік 
кезең өкілдерінің алуан түрлі пікірлерін салыстыру сол кезендегі халықара- 
лыкқатынастардағы күш тердіңнақты арақатынасын ескере отырып, осын- 
ша күрделі үрдіске тән ерекшелікті өзгеше тұрғыдан аныктауға ж әне сол 
тарихи кезендегі Әбілқайырдың рөлін бағалау, кейде алдын ала туғызылған 
сыңаржақ келеңсіз тұжырымдауды алып тастауға мүмкіндік береді. Отар- 
шылдық акциялар әсіресе ойраттардың нақты қатері жойылғаннан кейін 
бүрынғысынан да неғұрлым аукымды түрде дамытылып, керісінш е казак 
жерлерін күшпен бағындыру жөнінде сонау I Петр кезінде әзірленіп, кейінгі 
билеушілер кезінде терендетіле түскен стратегиялык максаттарды неғүрлым 
айкын ашып берді.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: