Шуршитбай бейбитгул

 
 
88 
малшыларға  уақытында  еңбекақы,  зейнетақы  тӛлей  алмау  салдарынан 
тіршіліктің  күрт  тӛмендеуі  келіп  қосылды  да,  кӛшіп  барушылар  торығуға 
ұшырап,  кейін  қалған  ағайындарына  «байқастаңдар,  әліптің  аяғын  бағыңдар» 
деген сәлем жолдаумен болды [113, 3 б.]. 
Сондықтан  1995  жылдан  бастап  кӛші-қон  екпіні  бәсеңдеді.  Мысалы, 
Қазақстан  Республикасы  Президентінің  Жарлығымен  кӛші-қон  квотасының 
саны  небәрі  5000  отбасына  ғана  белгіленді.  Тіпті  Қазақстанға  кӛшіп  барған 
біраз  отбасы  кері  кӛшті.  Дегенменде  заман  мүмкіндігіне  сай  кӛш  ӛз  жалғасын 
тауып,  алға  жылжи  бермек.  Ұлт  бірлігінің  артықшылығын  сезінген 
Қазақстанның  болашағына  сенген  ағайын-туысқанның  кӛпшілігі  атажұртта 
орын теуіп қалған туыстары әлі де кӛшуге әзір отыр деп жазады. 
Бұл  мақалада  «қаншама  қазағым,  ӛз  ұлтым»  дегенмен  жат  ортаға  барып 
бірден  біте  қайнасып  кету  мүмкін  емес.  Ӛмір  бойы  бірге  ӛскен,  біте  қайнаған 
ағайын 
жекжат, 
құда-қудандал, 
дос-жараңмен 
араласып-құраласып, 
қауқылдасып  бір  қауышуға  зар  болу  олардың  кӛңіл-күйін  құлазытып,  артынан 
келген  ағайын  туысын  іздеп  облыстан-облысқа,  ауданнан-ауданға  ары-бері 
кӛшуге  итермелейді.  Бұл  ретте  кӛшіп  барғандардың  барлығын  бір  жерге 
шоғырландырып  бір  жерден  орын  беруге  Қазақстанның  мүмкіндігі  шектеулі 
екендігі  барлығымызға  түсінікті.  Бірақ  бір  облыстағылардың  арасы  жақын 
бірнеше  аудандарға  шоғырландыруға  неге  болмасын?  Осы  мәселе  сӛз  бола 
қалса мұны рушылдық, жерлестік  кӛзқарасқа балап, ататонын ала қашатындар 
да,  «басы  ауырмағанның  құдаймен  не  ісі  бардың»  кебін  киіп,  шеттен 
келгендердің  жан  дүниесін  түсінбейтін  шешуліктер  де  кӛп.  Жоқ,  олардың 
рушылдық  қай  теңі.  Олар  жат  ортада  кімнің  басын  жарып,  кӛзін  шығармақ. 
Сондықтан  кӛшіп  барушыларды  мүмкіндігіне  қарай  барлығын  болмаса  да  бір 
әулеттің 10-20 жанұясын бір-біріне жақын орналастырса, оларға беріліп жатқан 
материалдық кӛмектен де артық әсер етері қақ»,-деп мәселе кӛтереді. 
Жалпы  кӛшіп  келген  оралмандар  үшін  материалдық  кӛмектен  де 
психологиялық  кӛмектің  қажет  екенін  басынан  кешпегендер  түсіне  бермейтін 
болу керек. Ӛйтсе бұл мақала осындай адамның жеке басының психологиясына 
үңілуімен  ерекшеленеді.  Зерттеу,  саралау  барысында  мұндай  оралмандардың 
жан  дүниесіне  үңілген  мақала  кездестіргеніміз  жоқ.  Мақалаға  кӛтерілген 
шетелден  келген  оралман  қандастарымызды  мүмкіндігінше  шоғырландыру, 
жақын орналастыру мәселесі үкіметтің деңгейінде соңғы жылдары қолға алына 
бастады. Бұл да баспасӛз құралдарының кӛптеген мәселесінің белгілі дәрежеде 
іске асып жатқандығын кӛрсетеді. 
Соңғы  жылдары  оралмандарды  шоғырландырып  бір  ортадан  жер  тілімін 
беру  мәселесі  Алматы,  Астана,  Павлодар  сияқты  еліміздің  ірі,  әрі  оралмандар 
кӛп қоныстанған қалаларында жүзеге аса бастады. Мәселен, Алматы қаласында 
оралмандардың  «Асар»  қоғамдық  бірлестігінің  мұрындық  болуымен  «Бай-
ӛлке»  ықшам  ауданын  ұйымдастыруға  қала  әкімшілігінен  арнайы  жер  телімі 
бӛлініп, шетелдерден келген оралман қандастарымыз баспана тұрғыза бастаса, 
Астана  қаласында  оралмандар  кӛптеп  орналасқан  Қоянды  ауылына  да  назар 
аударылып,  жол,  жылу,  жарық,  су  жеткізіліп  оралмандардың  шоғырлануына 

 
 
89 
мүмкіндік  туды.  Сол  сияқты  мұндай  бастама  Павлодар  қаласында  да  орын 
алғаны,  оралмандарға  арнайы  жер  телімін  бір  жерден  беріле  бастағанын 
баспасӛз беттерінде қаралды.  
Сондай-ақ  Ақмола  облысында  Степногорск  қаласын  қайта  жабдықтап, 
ондағы  ӛндіріс  құрылыс  жұмысына  оралман  ағайындарды  кеңінен  тартуы  да 
дәлел  бола  алады.  Ал,  Шымкент  қаласының  шетінен  оралмандарға  арналған 
ықшам  аудан  ұйымдастырылып,  жеке  меншік  компаниялардың  есебінен 
жылыжайларымен  қоса  осы  заманғы  тұрғын  үйлер  салып,  ең  арзан  несиемен 
15-20  жылмен  жалға  беру  шарасын  Елбасы  Нұрсұлтан  Назарбаев  жоғары 
бағалап, бұл бастаманы барлық обылыстарда жүзеге асыру тапсырмасын берді 
[114].  Қазіргі  кӛптеген  облыс  бұл  бастаманы  іске  асыра  бастағаны 
оралмандарды  бір  орталыққа  шоғырландыру  жӛніндегі  баспасӛздің  кӛтерген 
мәселесінің  іске  асып  жатқанын  дәлелдеді.  Әрі  бұл  бастама  «Нұрлы  кӛш» 
бағдарламасы аясында жалғасын тапты. 
Кӛші-қон,  оралмандар  мәселесін  насихаттауда  қазақ  баспасӛзінің  тағы  бір 
жетістігі  осы  саланы  дербес  қарастыратын  «Кӛш»  атты  қоғамдық  газеттің 
ӛмірге  келуі  болды.  Әрине,  оралмандар  мәселесі  кӛпшілік  қазақ 
басылымдарының  негізгі  тақырыбына,  басты  нысанасына  айналса  да,  бұл 
газеттердің  қай-қайсысы  да  осы  бір  маңызды  мәселені  тұрақты  түрде  егжей-
тегжей  жазу  мүмкін  емес  екені  белгілі.  Ӛйткені  әрбір  басылымның  ӛзінің 
бағыт-бағдары,  ұстанымы,  міндет,  мақсаты  бар.  Сол  бағытқа  басымдық  беруі 
заңдылық. Сондықтан да мемлекеттік мәні бар, әлі толық шешімін таппаған аса 
күрделі,  шуы  кӛп  мәселе  алыстағы  ағайындардың  атажұртқа  оралуына 
байланысты  туындаған  қоғамдық  саяси  сан  алуан  мәселелерді  негізгі  бағыты 
ретінде  ту  етіп  кӛтеріп,  бүге  -  шігесіне  дейін,  егжей-тегжейлі  жазу  мақсатын 
алға  қойған  дербес  басылымның рӛлі  зор.  Бұл  қажеттікті  еліміздегі  қоғамдық-
саяси ӛмірі ӛзі талап етті. Ӛйткені, демократиялық қоғамның әлем мойындаған 
қағидаларының бірі баспасӛз еркіндігі болғандықтан бұл іс мемлекет тарапына 
емес, мемлекеттік емес қоғамдық ұйымдардың тарапынан жүзеге асты. Басқаша 
айтқанда,  қоғамның  бұл  сұранысын  «Асар»  деген  атпен  2001  жылдан  бастап 
Моңғолиядан  келген  қандастарымыздың  зиялы  қауымы  ӛз  мүдделерін  қорғау, 
оралмандар  жӛніндегі  мемлекеттік  саясатқа  қолдау  кӛрсету  мақсатында 
құрылған  мемлекеттік  емес  ұйым  ӛз  қолына  алды.  Олар  дүние  жүзі  қазақтар 
қауымдастығы  сияқты  осы  бағыттағы  басқа  да  ұйым  мекемелердің  қолдау 
кӛмегін  ала  отырып,  қол  жеткізді.  Сӛйтіп  «Ұлы  кӛштің»  қызған  шағы  2001 
жылдан  бастап  еларалық  ақпаратты  басылым  «Кӛш»  газетін  ӛмірге  әкелді. 
(Бірінші  саны  2001  жыл  наурыздың  17  жұлдызында  жарық  кӛрді).  Бұл 
Қазақстан  Республикасында  шетелдердегі  қазақ  диаспорасы,  кӛші-қон, 
оралмандардың хал-ахуалы қоғамдық маңызы бар, ауқымды да, күрделі мәселе 
болып қалыптасқанын кӛрсетеді. 
Бұл 
ретте 
1991 
жылдардың 
басынан 
ӛріс 
алған 
шетелдегі 
қандастарымыздың  атажұртына  қайта  оралу  мәселесі  тӛңірегінде  соңғы 
жылдары  кӛптеген  келеңсіздіктер  орын  алып,  келген  ағайындардың  құқы 
ӛрескел  бұзылып  (ең  бергі  жағы  Қазақстан  азаматтығын  ала  алмай  5-6  жыл 

 
 
90 
жүруі,  бұрынғыдай  оралмандарды  жерінен  барып  кӛлікпен  кӛшіріп  алудың 
орнына  ӛз  беттерімен  келгендерді  ғана  қабылдауы  т.б.)  кӛптеген  мәселелер 
туындады газеттің ӛмірге келуіне түрткі, негізгі себеп болды десе де болады. 
Жазушы  Ж.  Шалұлы  «Кӛш  кӛлікті,  жұрт  жұрағатты  болсын  десек»  [115] 
мақаласында  оралмандарды  тұрақтандырудың,  тіршілігін  орамды  болдырудың 
жолдарына  тоқталған,  мәселе  кӛтерген.  «Оралмандардың  орналасамын  деген 
жеріне  кӛңіл  жықпай,  қол  тартпай  қалауы  бойынша  орналастыру.  Сонда  үйін 
салып  жұмыспен  айналысуын  қамтамасыз  етіп,  ӛміріне  қолайлы  жағдай 
туғызудың  жалғыз  тетігі  жер  телімін  беру.  Бүгінгі  оралмандардың  күн 
тәртібіндегі  негізгі  мәселе  осыған  келіп  тіреліп  тұр.  Айталық,  үкіметте 
бұрынғыдай үй салып бермейтін болды. Квотаға қарамай ӛз бетімен келушілер 
одан  да  кӛп  Үкіметтен  беріліп  жатқан  кӛмек  олардың  тұрмыс-тіршілігін  ары 
қарай алып жүруге және бала-шағасын оқытуға қазіргі заман талабына сай кіші 
және орта бизнеспен айналысуына мүмкіндік туғыза алмайды» деп жазады. Бұл 
мақаладағы  оралмандарға  үй  салуға,  шаруашалық  жүргізуге  айқын 
кӛрсетілгенімен  қайда  да  шенеуліктердің  бюрократтығы  салдарынан 
орындалмай  отырған  дүние  болғандықтан  барлық  баспасӛздің  кӛп  айтып, 
жазып  жүрген  тақырыбы.  Оралмандардың  кӛкейіндегі  ойы.  Бұл  мақалада 
Жамлиха  Шалұлы  бұл  кемшіліктің  орнын  толтыру  үшін  оралмандардың 
қоныстану  орнын  ӛз  еркімен  таңдаудың,  ағайын-туыстардың  бірге  болып, 
бірлесіп  еңбек  етуінің  тетігі  ретінде  қарастырады.  Сондай-ақ  оралмандардың 
мүддесін  қорғайтын,  нақты  іс  шара,  шаруа  ұйымдастыратын  оралмандардың 
қоғамдық ұйымын молайту керек екендігіне тоқталады. 
Бұл  тұрғыда  Президентіміз  Нұрсұлтан  Назарбаевтың  бастамасымен 
парламент  жаңа  заң  қабылдауға  қамданып  жатқан  шақта  жазылған  бұл  мақала 
қоғамдық  саясатқа  дәл  уақытында  үн  қосып,  мемлекеттік  саясатты  қолдаумен 
ерекше.  Амантай  Әлімханұлының  (Республикалық  оралмандардың  «Асар» 
қоғамдық бірлестігінің Павлодар бӛлімінің тӛрағасы) «Қазаққа жер жеткенімен 
ел  жетпейді  немесе  шаңырақ  биік,  іргеміз  мықты  болсын  десек»  [116]  атты 
кӛлемді мақаласында осы облыстағы оралмандар мәселесіне қатысты шешімін 
таппай отырған күрделі мәселелер жұмыссыздық, тұрғын үй, кӛші-қон заңының 
осал тұстары, жүзеге асыру саласындағы кемшілік, мемлекеттік мекемелердегі 
орыс тілінің үстемдігінен тіл білмейтін оралмандардың шегіп отырған зардабы 
оралмандарды  орналастыру  мәселесіндегі  келеңсіздіктер  тақырыпшаларға 
бӛлініп,  егжей-тегжейлі  баяндалады.  Мақалада  дүние  жүзі  қазақтарының  III 
құрылтайындағы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың атап кӛрсеткендей шетелден 
ӛз  күштерімен  квотасыз  кӛшіп  келіп  тіршілігін  түзеуге  бел  байлаған 
азаматтарға ерекше қолдау кӛмек кӛрсету үшін бюджеттен арнайы қаржы бӛлу 
қажеттігін, сондай-ақ Моңғолияның Баян-Ӛлгей аймағынан 2300-ге жуық тақыр 
кедей  отбасы  атамекенге  жетуді  армандаумен  отырғанын,  оларға  қалталы 
азаматтар  қол  ұшын  берсе  деген  тілегін  де  айтады.  Бұл  мақаланың  ерекшелігі 
Павлодар  облысына  қоныс  аударған  оралмандардың  ӛмір  тіршілігіне  қатысты 
ӛзекті  мәселелер  кешенді  түрде  кӛрініс  тапқан.  Мақалада  оралмандардың 
«Асар»  қоғамдық  бірлестігінің  осы  келенсіздіктердің  орнын  толтыру,  түзету 

 
 
91 
тұрғысында  атқарылып  жатқан  шаралары  ӛзге  облыстарға  үлгі  боларлықтай. 
Бір ғана Павлодар қаласына 500 ге жуық оралманды орналастыруға осы қоғам 
мұрындық  болған.  Олардың  кӛпшілігі  басында  үй  жоқ  жас  отаулар.  Оларға 
Павлодар  қаласымен  Кенжекӛл  ауылынан  110  отбасына  үй  салуға  арнап  жер 
телімін беруге қала әкімшілігіне мәселе қойып, шештірген. 
Баспасӛз  беттеріндегі  оралмандар  мәселесін  қозғаған  әрбір  екі 
материалдардың  бірінде  үй  салатын  жер  телімін  (әсіресе  үлкен  қалалардан  ) 
беруді  кӛтеріп  жатады.  Бірақ  кӛптеген  облыстарда  оралмандардың  қалаға 
орналасуына осы жер телімі бӛгет боп отырғаны ӛмір шындығы. Осы тұрғыда 
Амантай  Әлімханның  айтқанындай  «Асар»  қоғамдық  бірлестігі  жұмысын 
барлық  облыстарда  жалғастырса  мәселе  оңтайлы  шешілетіндігі  анық.  Кӛші-
қонның тоқырауына байланысты мемлекетте 2004 жылдан бастап жаңа шаралар 
белгіленді. 2004 жылы Қазақстан Республикасы Президенті жарлығымен кӛші-
қон квотасы 10000 отбасына белгіленді. 
«Кӛш» газеті кӛтерген оралмандардың тұрмыс-тіршілігіне байланысты сын 
мақалалардың  ішінде  Виктория  Тюленованың  дайындауы  бойынша  берілген 
«Артық адамдар  немесе  ӛз  еліндегі  ӛгейлер  туралы»  [98,  5  б.].  атты  мақаланы 
ең ӛткір жазылған сын екенін атап ӛтуді жӛн кӛрдік. Мақала Ауғанстан, Ирак, 
Пәкістаннан  квота  бойынша  кӛшіп  келіп  Түркістан  ауданы  «Достық» 
кеңшарына  орналасқан  қандастарымыздың  жұпыны  тірлігінен  сыр  шерткен. 
Мақала «Шағатын шаяны бар кеңшар», «Су, су, су», «Бір әйел үйінде босанды», 
«Нанды  несіне  алады?»,  «Ақы  сұрайтын  қызметкерлер»,  «Таудай  уәде», 
«Балабақшадағы  байғұстар»,  «Кенжебай  әлі  күтуде»  деген  8  тақырыпша 
бойынша  толық  бір  бетке  берілген.  Әр  тақырыптың  ӛзі  айтып  тұрғандай 
мұндағы  оралмандар  нағыз  ауыр  тұрмыс  кешіп  жатқанына  куә  болып 
қабырғаңыз  қайысады.  Олар  әуелі  квота  бойынша  Қарағанды,  Қостанай 
облыстарына  жіберілген.  Бірақ,  барған  жерлерінде  жол  және  жүк  жеткізген 
қаражаттарынан  ӛзге  ешбір  кӛмек  берілмеген,  квоталарын  ала  алмаған.  Жылы 
жақтан  келген  оралмандар  қыста  жан  бағатын  мүмкіндік  жоқ  болғандықтан 
қайтадан  оңтүстікке  үдере  кӛшіп,  осы  Достық  кеңшарын  паналағандар.  Енді 
мақала жолынан үзінді келтірейік. «Оралмандарға берген үйлері осыдан 12 жыл 
бұрын  жарамсыз  болып  қалған  үйлер.  Күрделі  жӛңдеуден  ӛтпеген. 
Кейбіреулердің  ӛздері  балшықтан  күрке  тұрғызып  алғандардың  баспанасының 
басып  қалу  қаупі  бар.  Барлығы  да  бала-шағалы.  Балалары  да  ер  жетіп  үйлі-
боранды  болған.  Үйсіздіктің  кесірінен  олар  да  әке-шешелерімен  бірге  тұрып 
келеді.  Екі  бӛлмелі  кішкентай  үйде  18  адам  тұрады.  Қарттар,  балалар,  ерлі-
зайыптылар, жасӛспірімдер және т.б.»  
«Жалпы халық жадау, еңселері түсіп кеткен, шаршаған, селқос, ешкімге де, 
ешнәрсеге  де  үміттенбейді.  Киімдерді  де  жұпыны  ескі-құсқы,  етіктері  тозған, 
қыс  киімдерін  жазда  да  іліп  сүлдері  жүргендері  де  кездеседі.  Мүгедектік 
анықтамасын  алмаған  мүгедектер  де  кӛп»,  «Түркістан  қаласы  әкімшілігінің 
еңбекпен  қамту  және  әлеуметтік  мәселелер  жӛніндегі  бӛлім  қызметкерлері 
олардың мәселесін шешу үшін ақысына ақша сұрайды» [117]. Міне, осылайша 
сан 
түрлі 
адам 
тӛзгісіз 
кемшіліктерді 
санамалап 
берген. 
Қазақ 

 
 
92 
басылымдарындағы  оралмандар  мәселесіне  қатысты  дабыл  қағып,  мәселе 
кӛтерген  сын  мақалаларды  сараптағанымызда  кемшілікті  дәл  осы  мақаладай 
толық айқындап, жеріне жеткізе батыл жазған мақала кездестірген жоқпыз. 
Газеттің  дәл  осы  кӛлемді  материалмен  қоса  берген  Зарема  Әшімованың 
«Маған  мұндай  Отанның  қажеті  қанша?»  деген  шағын  материалының 
тақырыбының  ӛзін  оқығанда  жүрегіңіз  зырқ  ете  қалады.  «Түркиядан  кӛшіп 
келген  оралмандар  келгеніне  апта  толмай  жатып-ақ,  бекер  кӛшіппіз»,  -  деп 
ӛкінетіндерін  білдіреді.  Мариям  Екеже  –  Шымкент  қаласына  мемлекеттік 
квотамен келгендердің бірі. Ол бұған дейін Стамбулдың Қазақ кентінде тұрған. 
Атамекенге  деген  сағынышы  оны  ӛмір  сүріп  отырған  жерінен  қозғаған. 
Ұшақтан  түсе  салысымен  бақыттан  басы  айналып,  жылап,  туған  жерінің 
топырағын  сүйген  еді.  Алайда,  оның  кӛңілі  су  сепкендей  басылып,  енді 
ӛкінішке ауысыпты. Мен Түркияда ӛзімнің екі қабатты үйімді қалдырдым. Ал, 
мұнда  маған  түкке  тұрғысыз  тиын  тебен  берді.  Ол  қаржы  ешқандай  баспана 
сатып алуға жетпейді. Баспана тұрғызуға жер де бермеді. Егер осылай жалғаса 
берсе қайтып кетемін. Онда балам мен келінім әлі де менің үйімде тұрып жатыр 
дейді.  Қазір  Мариям  Екеже  Шымкенттің  орталығында  пәтер  жалдап  тұрып 
жатыр.  Әрі  қарай  не  істерін  әлі  шешкен  жоқ.  Облыстық  кӛші-қон  және 
демография  басқармасындағылар  «оралмандардың  жақсы  тірлік  етуі 
мемлекеттің  ісі  дегенмен,  олардың  жаңа  ӛмір  жасауға  ӛздері  де  қадам  жасау 
керек» деген пікірде деп жазады. Бірақ, болмағанда баспана ала алмай, тіпті үй 
салуға  жер  телімін  ала  алмай  сандалып  жүрген  қиындығына  қабырғаңыз 
қайысады.  Мұндай  сын  мақалалар  «Кӛш»  газетінің  әр  жылғы  сандарынан 
табылады.  Сондықтан  «Кӛш»  газеті  оралмандардың  тұрмыс-тіршілігіне 
байланысты  нақты  сын  ӛрбіте  білген,  әрі  шынайы  болмысты  бүкпей,  ӛткір 
ашық жазып келе жатқан бірден-бір қазақ басылымы деуге болады. 
Осы  тұста  қандастарымыздың  кӛріп  отырған  қиыншылықтары  жайлы 
құнды да, әрі шенеуніктердің қытығына тиер сын материалдарды «Жас Алаш» 
газетінен де кӛптеп кездестіруге болады. Алмас Сақбаевтың «Оралмандар үшін 
жаңаша  саясат  керек  немесе  оралмандар  туралы  ұсыныстарды  біздің  билік 
органдарымыз  неге  қабылдамайды»,  «Үкімет  50  мың  оралманға  жұмыс  тауып 
бере ала ма?» [118], Жүсіп Әлқожаның «Оралмандар зейнетақысы неге тӛмен?» 
сияқты бір қатар мақалаларын тізуге болады [119]. 
Оралмандардың  әлеуметтік  мәселесіне  қатысты  мұндай  кемшіліктер  тек 
Қытайдан,  Моңғолиядан  келгендердің  басында  ғана  болған  жоқ.  Елімізге 
сырттан  келген  ағайындардың  басым  бӛлігін  құрайтын  Ӛзбекстаннан  келген 
қандастарымыздың тіршілігіне де тән. Газетте жарияланған «Елім  - деп келген 
оралмандарды  кім  ескереді  ?»  атты  мақалада:  «Ұлжан  апайдың  Қазақстанға 
кӛшіп  келгеніне  үш  жылдың  жүзі  болды.  Ӛзбекстанның  Бостан  қаласынан 
кӛшіп  келген  бұл  отбасы  мұнша  қиыншылықты  Ӛзбекстанда  да  кӛрмеген 
сияқты.  Құдай  қосқан  қосағы  екеуі  бес  бала  ӛсіріп,  тәрбиелеген.  Тұратын 
үйлері-екі бӛлмелі лашық. Осы лашықты салудың ӛзі оңайға түспеген. 6 сотық 
жерді  2007  жылы  7  мың  АҚШ  долларына  сатып  алған  оралмандар  бұл  күнде 
жұрттың  біріне  қолжетімді  болған  электр  қуаты  мен  газ  жүйесін  қойып,  ауыз 

 
 
93 
судың  ӛзіне  зәру  болып  отыр»,  деп  жазады  Дана  Есқұлова.  Міне,  осылайша 
баспасӛз  бетінен  оралмандардың  әлеуметтік  мәселелеріне  қатысты  орын  алған 
кемшіліктері туралы мысалды кӛптеп келтіруге болады. Мәселе, олардың атын 
тізуде емес, затын сараптауда екені белгілі. Осы тұрғыда оралмандарға қатысты 
қандай кемшіліктердің бетін ашқанын анықтап кӛрелік. 
«Оралмандар  үшін  жаңаша  саясат  керек»  [120],  атты  мақалада  ӛзекті 
мәселе  кӛтеріп,  шет  елдерден  келген  оралман  ағайындарға  саяси  қуғын-сүргін 
кӛріп  Отанынан  қуылған  немесе  шетелге  қашуға  мәжбүр  болған  репрессия 
құрбандарының  ұрпақтары  деген  мәртебе  берсе,  түрлі  тӛлемақы  берілсе 
келушілердің саны бұдан да молайтылып, оларға қамқорлық кӛрсету бүгінгідей 
тек  кӛші-қон  басқарма  комитеті  ғана  емес  жергілікті  әкімшілік  және  құқық 
қорғау ұйымдары мойынына алатынын айтады. Кезінде еліміздің тәуелсіздігіне 
қатысты заң, қаулылар бекітілген кезде ғалым Сабыр Қасымов Қазақстан үшін 
оралмандар  мәселесінің  маңыздылығын  ескере  отырып  әр  жылғы  бюджеттің 
бір пайызын тұрақты бӛліп отырсақ оралмандарға жетіп жатыр [61, 2 б.] деген 
пікір ұсынған. Бірақ бұл ұсыныстың үкімет, мемлекет тарапынан қолдау таппай 
отырғанын айтады. 
Мақаланың  құндылығын  мына  бір  мысалдан  кӛруге  болады.  Автор  «50-
жылдардағы  тың  игеру  кезінде  Қазақстанға  келемін  деген  әр  орыс  отбасына 
түрлі  жеңілдіктерден  сырт  13  мың  рубльден  баспана  үшін  таратылған  еді.  Ол 
дегенің  бір  адамның  ӛмірлік  табысына  тең  болатын.  Иә,  ол  кӛші-қонда  КСРО 
ерекше жомарт болды. Ал сонда қуылған, қырылған қазақтардың ұрпағы бүгін 
елге ораламын десе, Қазақстан үкіметі «Шық бермес шығайбай» деңіз. 35 пайыз 
қазаққа  бюджеттің  бір  пайызын  бӛл  десе  шық  ете  қалады»  деп  орынды,  ойлы 
тұжырым жасады. 
Сондай-ақ  1997  жылғы  мәжіліс  депутаты  Әкім  Ысқақтың  кӛші-қонды 
үйлестіретін  жоғары  орган  құру  және  мемлекетен  тыс  арнайы  қор  құру 
ұсынысының 
ӛтпей 
қалғаны 
да 
шетелдерден 
келетін 
оралман 
қандастарымыздың  тұрмыс  тіршілігін  жақсартуға  байланысты  шараның 
жеткіліксіздігінің негізгі себептердің бірі екенін тілге тиек етеді. 2001 жылдың 
күзінде  оралман  балаларын  оқыту  туралы  мәселенің  ушыққанын  Қазақстанға 
оқуға,  (әрине,  біржолата  қалып  қызмет  етуге)  келген  балалардың  баратын  жер 
таппай  кӛшеде  қалуын,  5  миллион  қазақ  диаспорасына  білім  алу  үшін  небәрі 
394 грант бӛлгенін сынға алады [57, 21 б.]. 
«Дұрыс емес, Әділетті емес. Бұл халқымыздың 35 пайызын құрайтын шетте 
жүрген  қандастарға  беріліп  отырған  сан  ғой.  Олар  алыс  елдерден  шашылып, 
шабылып отанына келеді. Тӛлемді оқу орындарына түсе алмайды. Осындай 18-
20-ның  арасындағы  ұлдар  мен  қыздардың  азаматтықтары,  жұмыстары,  үйлері 
жоқ.  Ешкім  оларға  кӛмектесуге  асықпайды.  Орыс  тілін  білмейтін  олар  біздің 
заңдармен ӛзін-ӛзі қорғай алмайды. Оқуға ӛтініш білдіргендердің саны 1000-ға 
жуық еді. 
Бұл  мәселені  әр  сала  ӛз  мүмкіндігінше  кӛтеріп  бақты.  БАҚ-тар  жазып 
жатты,  әрі  мұндағы  барлық  сандық  кӛрсеткіштерді  алдын-ала  байланысқа 
шығып,  депутат  Шерхан  Мұртазаға  жібердік  дей  келе  бұл  істен  нақты  толық 

 
 
94 
нәтижеге  шықпағанын жазады.  Оралмандардың  әлеуметтік  мәселесін  кӛтерген 
мақалаларда Қазақстан азаматтығын қабылдауға ӛтініш білдірген соң квотасын 
дереу  алу  қажет.  Егер  квотасын  ала  алмай  кезек  күтіп  жүргенде  азаматтық 
жӛніндегі  Президент  жарлығы  шығып  кетсе,  квотадан  құр  қалатыны 
әділетсіздік  екенін,  тіпті  квота  алмаған  күннің  ӛзінде  азаматтыққа  қабылдана 
сала  оралман  мәртебесінен  айырылып,  түрлі  жеңілдіктерден  айырылатыны 
әділдік  еместігін,  сондай-ақ  оралмандардың  кӛшіп  келген  соң  баспана  тауып 
алып,  оны  заңдастырып  болғанша  қайда  тіркелетінін  білмей  сандалатыны, 
тіркеуде  жоқ  болса  квота,  басқа  да  түрлі  әлеуметтік  жеңілдік  ала  алмайтыны 
айтылады. 
Оралмандар  мәселесіне  орталықтан  шығатын  қазақ  баспасӛздері,  соның 
ішінде  «Егемен  Қазақстан»  газетінен  кейін  кӛп  орын  беріп,  жиі  насихаттауды 
басым  бағыт  ретінде  ұстануда  облыстық  газеттердің  ролі  зор.  Ӛйткені, 
облыстық  газеттер  сол  облыстық  әкімдігінің  ұйымдастырып  отырған  сан-
салалы шараларын, мемлекет саясатын тұрақты насихаттап тұру мақсатындағы 
тендерді  жеңіп  алып,  тікелей  қызмет  кӛрсететіндігімен  ерекшеленеді. 
Оралмандар  мәселесін  жергілікті  жерде  тікелей  ұйымдастыру  облыстық 
әкімдікке,  оған  қарасты  кӛші-қон  комитетінің  облыстық  департаменттеріне 
жүктелгендіктен,  облыстық  газеттер,  мемлекеттік  іс-шаралардың  құрамдас 
бӛлігі  ретінде  қарады.  Елбасы  Нұрсұлтан  Назарбаевтың  тікелей  бастамасымен 
жүзеге асырылып жатқан шетелдердегі қандастарымызды атажұртына шақыру, 
сол  арқылы  халқымыздың  ұлттық  бірлігін  нығайту,  байырғы  халық  санының 
басымдығына  қол  жеткізу,  сондай-ақ  еліміздің  жұмыс  күшін  толықтыру 
мемлекеттік  саясаттың  құрамдас  бӛлігі  болғандықтан,  оралмандар  мәселесін 
кӛтеру облыстық газеттердің басты міндеті болды. Республика кӛлеміндегі қай 
облыстың  болмасын  газеттерін  парақтасаңыз  кӛші-қон  проблемалары, 
оралмандар  мәселесіне  байланысты  материалдардан  кем  де  кем  емес екендігін 
аңғарамыз.  Осы  бағытты  ұстанып  кӛші-қон  мәселесі  тұрақты  насихаттап  келе 
жатқан облыстық газеттердің бірі - Шығыс Қазақстан облыстық «Дидар» газеті 
екендігіне зерттеу барысында кӛз жеткіздік. Әрі зерттеу жұмысын осы ортадан 
жүргізіп  отырғандықтан,  газеттің  кӛп  жылғы  сандарын  мұқият  саралау 
мүмкіндігінің  молдығына  байланысты  әдейі  таңдап  алынды.  Облыстық 
«Дидар»  газеті  кӛші-қон,  оралмандар  мәселесін  мемлекеттік  сипат  алған 
алғашқы  жылдардан  бастап,  тұрақты,  әрі  жүйелі  түрде,  үздіксіз  насихаттап 
келеді. 
2008  жылға  дейін  аптасына  екі-ақ  рет  шығатын  жылына  52  саны  оқырман 
қолына тиетін бұл газеттің 18 жылғы санын парақтап кӛргенімізде осы мәселеге 
қатысты  айына  2-3  материал,  дүние  жүзі  қазақтары  құрылтайлары  ӛтетін 
қарсаңда,  әр  құрылтай  ӛткен  соң  форумнан  қабылданған  шешімдерді  жүзеге 
асыруға  қатысты  ай  сайын  4-5  материал  жарияланып  келген.  Жарияланған 
материалдардың ауқымды бӛлігі кӛшіп келген оралмандардың тыныс-тіршілігі, 
халқымыздың ұлттық салт-дәстүрін қайта жаңартуға, еңбек күшін толықтыруға 
қосып отырған үлестері жайлы болып келеді [121]. 

 
 
95 
Ӛйткені  Шығыс  Қазақстан  облысы  шетелдегі  қандастарымыздың  ең  кӛп 
бӛлігі  шоғырланған  Қытай  Халық  Республикасының  Шыңжан  автономиялық 
ауданымен тікелей шекаралас, Моңғолия қазақтарының кӛбі ӛмір сүретін Баян-
Ӛлгей  аймағына  да  ең  жақын  орналасқан  облыс  ретінде  осы  жылдары  бұл 
облысқа  келетін  оралмандар  легі  толастаған  емес.  1991  жылы  Ұлы  Кӛшті 
бастаған  Моңғолиялық  оралмандардың  басым  бӛлігі  Семей,  Ӛскемен  ӛңіріне 
қоныстанса,  соңғы  жылдары  Қытай  Халық  Республикасынан  келетін 
оралмандар  саны  күрт  ӛскен.  Статистикалық  мәліметтерге  жүгінсек  Қытай 
Халық Республикасынан Шығыс Қазақстан (облысына 2003 жылы, 2004 жылы, 
2005-те,  2006-да,  2007-де,  2008-жылы  оралман  қоныс  аударды.)  Олардың 
кӛпшілігі  облыстың  қазақтар  кӛп  тұратын  аудандары  Зайсан,  Тарбағатай, 
Катонқарағай,  Күршім,  Кӛкпекті,  Ұлан,  Жарма  аудандарына  қоныс  тебуде. 
Тіпті  соңғы  жылдары  орыстар  кӛп  тұратын  Шемонайха,  Бородулиха,  Зырян, 
Глубокое аудандарына да оралман отбасылары қоныстана бастағаны байқалды. 
Газеттің 
әр 
жылдағы 
сандарын 
саралағанымызда 
оралмандар 
тақырыбындағы  жазылған  дүниелер  жанры  жағынан  сан  алуан  екендігі 
аңғарылады.  Әсіресе,  жаңа  кӛшіп  келген  ағайындарға  мемлекет  тарапынан, 
жергілікті  басшылықтан,  кӛпшіліктен  кӛрсетіліп  отырған  қамқорлық  жайлы 
«Елге  ел  қосылса  құт»  айдарындағы  материалдар  басым  кӛпшілігі  болып 
табылады.  Ал,  «атажұртым»  деп  аңсап  келген  ағайынға  кӛмек  қолын  созбай 
немқұрайлы  қараған  басшылық  тұрғысындағы  кемшіліктер  жайлы  жазылған 
материалдар екінші орында тұ [122]. 
Тек,  2008  жылы  кӛші-қон,  оралмандар  тақырыбына  қатысты  «Дидар» 
газетіне  барлығы  25  материал  жарияланған,  оның  оншақтысы  оралмандардың 
тыныс-тіршілігі,  әсіресе  ауыл  шаруашылығы  саласында  ӛнімді  еңбек  етіп 
жатқан  ағайындардың  табыс  жетістіктері  жайлы  жазылған.  Ағайындардың 
жаңа ортаға тез бейімделіп, еңбекқорлығымен жергілікті халыққа үлгі кӛрсетіп 
отырғандығы  жайлы  Күршімдегі  меншікті  тілші  Хасен  Закарияның  «Ағайын 
тату  болса»  (№50-51),  «Гүлназдың  шеберханасы»  (№16  2-желтоқсан). 
Үржарлық  меншікті  тілші  Бейсенғазы  Ұлықбектің  «Іскер  азамат»  (18-қараша) 
сияқты  мақалалары  арнайы  суреттермен,  берілген.  Тілі  жаттық  кӛркемдігі 
жоғары кӛлемді материалдар. 
«Дидар»  газетінің  оралмандар  мәселесін  күн  тәртібінен  түсірмей,  газеттің 
әрбір  тӛртінші  санына  бір  материал  жариялап  келгені  сан  жағынан 
азырқанарлық  дүние  емес.  Әсіресе  оралмандардың  тұрмыс-тіршілігіне 
байланысты  материалдар  жеткілікті  насихатталған.  Басқаша  айтқанда 
басшылықтың ұйымдастырған шараларын насихаттап, басшылықтың қолайына 
жағатын  ағымдағы  материалдар  негізгі  тақырыпқа  айналған.  Алайда,  газетінің 
бір жылғы санына жарияланған материалдарды сараптағанда газет бетінен сын 
материалдардың орнының ойсырап тұруы басты кемшілік деп санауға болады. 
Жалпы,  «Дидар»  газетіне  бір  ғана  сын  материал  жарияланған. 
«Оралмандарға кім кӛмектеседі?» [100, 2 б.]. Бұл материалда Глубокое ауданы 
Мало-Ульбинка  ауылына  қоныстанған  112  адамның  (отбасы  санын 
кӛрсетпеген) басына келіп жатқан қиындықтары, атап айтқанда ауылда мектеп 

 
 
96 
жоқтығы, жер алуда құжат жинаудың әлегі, орыс тілін және кириллица қарпін 
білмейтіндіктен  жұмысқа  орналаса  алмайтыны,  тіпті,  Қытайда  оқыған 
тракторист,  слесарь  сияқты  мамандықтарының  куәлігі  мұнда  жарамсыз  болып 
табылатыны  сӛз  болады.  Міне,  бір  жылда  бір  ауыл  тұрғындары  жайлы 
жазылған  жалғыз  сын  мақалаға  кӛз  тастасақ  ондаған  кемшілікті  кӛресіз.  Әрі 
мұндай  кемшілік  тек  Мало-Ульбинка  ауылында  орналасқан  оралмандарға  тән 
емес екендігі айдан анық дүние. Барлық ауылдарға келген оралмандар осындай 
күй  кешіп  жатса  да,  облыстық  баспасӛз  беттерінен  кӛрініс  таппауы  сынның 
жабық екендігін кӛрсетеді  
Жалпы, кемшілік туралы жергілікті баспасӛз беттерінде сынның тым сирек 
жазылу  «Дидар»  ғана  емес  облыстық  барлық  газеттерге  тән  кемшілік  деуге 
болады. «Дидар» газетінің бір жылдық санын сараптағанда байқалған тағы бір 
кемшілік  -  ӛмірде  кӛріп  жүргеніміздей  оралмандарға  Қазақстан  азаматтығын 
алғаннан кейін заң бойынша кӛрсетілетін қолдау-кӛмек, жеңілдіктерге құзырлы 
мемлекеттік  түрлі  органдардың  мән  бермей  отырғандығын  ашып  кӛрсету 
мәселесі. Мысалы: түрлі жеңілдікпен үй салатын,  шаруашылық жүргізетін жер 
телімін  алу,  мамандығы  бойынша  жұмысқа  орналасу,  балаларын  жеңілдікпен 
оқыту,  сияқты    түрлі  қолдау-кӛмектер  алу  «Халықтың  кӛші-қоны  туралы» 
заңында  кӛрсетілгенімен  басқа  жерлердегі  сияқты  Шығыс  Қазақстанның 
құзырлы  органдары  да  кӛз  жұмушылықпен  қарап  келеді.  Ал,  облыстың  кӛші-
қон  департаменті  оралмандарға  бір  ретке  кӛшіп-қону  квотасын  беруден  ӛзге 
кӛмек жасауға қауқарсыз [123]. 
Бұл ретте барлық жерде оралмандар мәселесіне тек кӛші-қон департаменті 
ғана  жауапты  деген  ұғым  қалыптасып,  облыстық,  аудандық әкімдікке  қарасты 
мемлекеттік  органдардың  мән  бермейтіні  жалпылама  сипатталып  отырғанын 
баспасӛз ұйымдары ашып кӛрсете алмай келе жатқанын айта кеткен жӛн. 
Мұның  сыртында  Кӛші-қон  жӛніндегі  Елбасының  тапсырмасы,  мемлекет 
саясаты барлық жерде мүлткісіз жүзеге асып жатыр деуге ешбір негіз жоқ екені 
ӛмір  шындығы.  Соның  ішінде  кӛзбен  кӛріп,  құлақпен  естіп  жүргеніміздей 
Шығыс  Қазақстан  ӛңірінде  де  оралмандар  ӛміріне  қатысты  кемшіліктер  шаш 
етектен.  Атап  айтсақ,  ең  басты  кемшілік  оралмандардың  Қазақстан 
азаматтығын алу үшін құжат жинаудағы қағазбастылық. Алды үш жылға дейін 
құжаттарын ӛткізе алмай, ӛткізсе азаматтыққа ӛткен жайлы жауабын ала-алмай 
сергелдеңге  түсіп  жүрген  оралмандар  аз  емес.  Соңғы  жылдары  азаматтыққа 
қабылдану  үшін  әуелі  кезекте  ықтияр  хатқа  тапсырған  құжатты  ішкі,  сыртқы 
істер  басқармалары,  қауіпсіздік  комитеті  қатарлы  тӛрт  мекеме  екі  ай  бойы 
тексеруге  тиіс.  Бұл  екі  ай  тек  заңда  кӛрсетілген  мерзім,  ал  ӛмірде  3-4  айсыз 
ықтияр  хатты  алуға  оралмандардың  қолы  жетпейді.  Сол  сияқты  Қазақстанға 
қоныс  аударған  оралмандардың  басындағы  ең  қиыншылық-үй  кітапшасына 
тіркелу.  Ӛзге  елден  кӛшіп  келген  ағайындардың  алдынан  күтіп  алып, 
қамқорлық  жасайтын  туыс  туғаны  кӛбінде  жоқ  екені  белгілі.  Ал  азаматтыққа 
құжат  ӛткізу  үшін  бір  мекенжайда  тұрақты  тіркеуде  болуға  тиіс.  Нақтырақ 
айтқанда  белгілі  бір  отбасының  үй  кітапшасына  тіркелулері  қажет.  Ауылдық 
жерлерде  кӛпшілік  отбасы  әлеуметтік  жәрдемақы  (атаулы  кӛмек,  балаларға 

 
 
97 
берілетін түрлі жәрдемақы) алатындықтан құжат жинау кезінде кесірі тиеді деп 
кӛріп,  үй  кітапшасына  басқаларды  тіркетуден  бас  тартады.  Осыдан  барып, 
шетелден  кӛшіп  келген  ағайын-туысы,  тамыр-танысы  жоқ  ағайындар  тұрақты 
тіркеуге  тұра  алмай,  кӛп  жағдайда  әлде  кімдерге  ақы  тӛлеп  тіркеуге  тұрады. 
Қауқарсыз  келген  ағайындардың  бӛлігі  мамандығы  бойынша,  тіпті  қарапайым 
дене  еңбегі  кӛп  табылатын  қалалы  жерлерге  орналасқысы  келеді.  Алайда 
қаладағы  пәтер  үйлерде  тұратындар  жан  басына  шағып  тӛлейтін  судың, 
жылудың,  тағы  басқа  тӛлемдерінен  болып  үй  кітапшасына  тіркеуден  бас 
тартады.  Мұны  облыс  кӛлеміне  кӛшіп  келіп  жатқандардан  Ӛскемен  қаласына 
тұруға  тұрақты  тіркелген  оралманның  саусақпен  санарлық  екені  айғақтайды. 
Қазақтардың  саны  азшылық  болып  келетін.  Ӛскемен  қаласына  оралмандарды 
кӛптеп  қоныстандыруға  мүмкіндік  туғызу  еліміздің  ұлттық  саясатының 
құрамдас  бӛлігі  екенін  ескерсек,  бұл  «Дидар»  газетінің  кӛтерер  басты 
мәселесінің бірі болуға тиіс еді. 
Ал  орталықтан  шығатын  қазақ  басылымдары  облыстық  газеттермен 
салыстыруға мүлдем келмейді десе де болады. Ӛйткені оларда келген оралман 
қандастарымыздың тұрмыс-тіршілігіндегі жақсылық жақтары, әсіресе, олардың 
еліміздің  дамуына  иненің  жасуындай  болса  да  қосып  жатқан  үлестерін 
насихаттаудан гӛрі оралмандардың тұрмысындағы түйткілдер, келеңсіздіктерге 
байланысты  сын  материалдар,  шешімін  таппаған  ӛзекті  мәселелер  кӛбірек 
берілетіндігімен  ерекше.  Орталық  басылымдардағы  тағы  бір  ерекшелік  бір 
газеттегі оралмандар ӛміріне байланысты сӛз болған кемістік кӛтерілген мәселе 
кӛп  жағдайда  ӛзге  газетте  қайталанбаған.  Бұл  бір  жағы  газеттердің  бірін-бірі 
қайталамайтын,  таптуырын  болған  жайдан  қашатын  талғампаздығын  кӛрсетсе, 
екінші  жағы  оралмандардың  кӛріп  жатқан  қиыншылық  мәселелері  айтып 
таусылмастай кӛп, шаш етектен екендігін аңғартса керек. 
Оралмандардың  әлеуметтік-экономикалық  жағдайы  баспасӛз  беттерінде 
кӛтерілуін  қорыта  келсек,  оралмандардың  әлеуметтік  мәселесіне  қатысты 
туындаған  сын,  мәселелердің  себеп-салдары  ретінде  тӛмендегі  мәселелерді 
қарастыруға  болады:  Ұйымдасқан  түрде  келісім  шартпен  кӛшіп  келген 
ағайындарды  қабылдап  алып  жатқан  кеңшарлардың  ӛзі  нарықтық  қоғамның 
ӛтпелі  кезеңде  ӛздері  бірінен  соң  бірі  бонкротқа  ұшырап,  кеңшарлар  ұжым 
ретінде  аяғынан  тұра  алмай,  тарай  бастады.  Кеңшардың  мың-мыңдаған  малы 
мен  қазына  мүлкі,  соның  ішінде  ауыл  шаруашылығы  машина,  техникалары 
ұстағанның  қолында,  тістегеннің  тісінде  кетті.  Малдың  құны  кӛк  тиынға 
татымай  қалды.  Ақша,  еңбекақы  мүлдем  жоқ.  Кешегі  кӛшіп келген  ағайындар 
қараусыз, қамқорлықсыз далада қалды. 
Шетелдегі  тілек  білдірген  қандастарымызды  ҚР  сыртқы  істер 
министірлігінің ұйымдастыруымен шекарадан бӛгетсіз асырып алғанмен мұнда 
келген соң олардың Қазақстан азаматтығын қабылдап, жеке куәлік алуы жолға 
қойылмады. Алды 3 жылға дейін, арты 10 жылға дейін азаматтығын ала алмай 
сандалды.  Қазақстан  азаматы  екенін  растайтын  тӛл  құжат,  жеке  куәлігі 
болмағандықтан  кӛшіп  келген  оралман  жұмысқа  орналаса  алмады,  зейнетақы, 
түрлі  жәрдемақыға  қолдары  жетпеді.  Осындай  күйзеліске  ұшыраған  кӛшіп 

 
 
98 
келген қандастарымыздың бір жартысы (кӛшуге мүмкіндігі барлар) кері кӛшіп 
кетті.  Ал  еш  қандай  мүмкіндігі  жоқ  кедей  отбасылары  әр  облыс,  әр  аудан,  әр 
жерге қоныстанған ағайын туыстарына да қатынаса алмай қалды. 
Алғашқы  кӛшіп  келген  қандастарымызды  қабылдап  алған  кеңшарлар 
жұмыс  күші  аздықтан  артта  қалған  сол  кездегі  Семей  облысының  Абыралы, 
Абай,  Саржан  сияқты  ядролық  полигоны  аумағына  орналасқан  ең  қолайсыз 
ӛлкелер болды. 
Келген  оралмандардың  бар  тобы  кезінде  Кеңестер  Одағынан  білім  алған 
ядролық  физика  мамандары  әзірлейтін  институттан  бастап  ұшқыш,  адам,  мал 
дәрігері,  мұғалім  сияқты  мамандық  иелері  болғанымен  оларға  мамандығы 
қызметтері берілмеді. Жаппай мал бақты. Тіпті нарықтық экономиканың ӛтпелі 
кезеңінде бағатын мал да, ӛзге қара шаруа да табылмай қалды. 
Моңғолия  кӛшіп  келгендердің  мен  Қазақстан  Республикасы  тура 
шекараласпағандықтан екі жақта қалған ағайындардың барыс келісі қиындыққа 
ұшырады. Жайшылықта сағынғандар амандық саулықты біліп қайтуды қойып, 
ӛлім-жітім  кезінде  қайғыларына  ортақтаса  алмады.  Бұл  әсіресе  Моңғолиядан 
қоныс  аударғандарға  қатысты  болды.  Ӛйткені  жермен  жүретін  кӛлік  үшін  ең 
әуелі Моңғолияның Баян-Ӛлгей аймағындағы қандастарымыз 1700 шақырымға 
ел  астанасы  Ұлан-Батор  қаласына  барып,  Ресейдің  Моңғолиядағы  елшілігінен 
(жол қаржы сол кездегі құнды ақшамен 6-7 мың теңге) бір апта сандалып жүріп 
30  мың  доллар  тӛлеп  тӛлқұжатына  виза  қойғызды.  Мұнан  соң  Баян-Ӛлгей 
аймағына  бүйірі  тиіп  тұрған,  әрі  Моңғолиядан  кӛшіп  келгендердің  дені 
қоныстанған  Шығыс  Қазақстан  облысына  бару  үшін  Баян-Ӛлгей,  Ташант, 
Қошағаш,  Таулы  Алтай,  Барнаул,  Семей,  Ӛскемен  маршруты  бойынша  2000 
шақырым  жол  жүріп  қаншама  шығынға  батып,  кейде  жолда  Ресейдің 
қарақшыларына  тоналып,  сілікпесі  шығып  жететін  еді.  Ал  кӛшіп  келгендердің 
біршамасы орналасқан Қостанай, Ақтӛбе, Алматы, Жамбыл облыстарына жету 
қаржылық тұрғыдан да, уақыт тұрғысынан да қиынға түсті. 
Оралмандарды  баспанамен  қамту  шарасы  заңдағы  осалдықтарға 
байланысты  дұрыс  жолға  қойылмады.  Шетелдегі  ағайындарды  кӛшіріп  алуға 
байланысты  үкіметтің  қатысты  министірліктері  бірлесе  қимылдап  шекарадан 
асырып алғанымен, мұнда келген соң қиыншылықтарды шешуге мүдделі бірде-
бір ұйым болмады. Кӛші- қон агенттегі тек квота берумен ғана шектелді.  
«Халықтың  кӛші-қоны  туралы»  заңда  оралмандарға  жеңілдік  кӛрсететін 
кӛптеген  бап  енгенімен,  оларды  жүзеге  асыратын  тетіктер  қарастырылмады, 
қатысты органдарға жүктелетін тәртіп, ереже бекітілмеді. 
 

жүктеу/скачать 1,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: