Ыңғайлас мəнді құрмалас сөйлемдер

238
239
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар
тынды жасайды [70, 163 б.]. Расында да мезгіл мəнді құрмаластар мен 
ыңғайлас  мəнді  құрмаластардың  өзіндік  семантикалық  ерекшеліктері 
бар.  Мезгіл  мəнді  құрмаластарда  белгілі  бір  уақыт  кеңістігіне  тəуелді 
оқиғалар  баяндалса,  ыңғайлас  құрмаластарда  бірінші  кезекке  компо-
ненттерде баяндалатын іс-оқиғалардың тектестігі, ыңғайластығы шыға-
рылады.  Қазіргі  грамматикаларда  үлестес  сабақтас  деп  аталып  жүрген 
құрмаластың  да  табиғаты  ыңғайлас  салаласқа  жақын.  Айырмашылығы 
– байланысу формасында. Кезінде «ыңғайлас сабақтас» деп аталған бұл 
сөйлемдердің терминдік атауының өзгеруіне, біріншіден, ыңғайлас жəне 
мезгілдес  салаластардың  топтастырылуы,  соның  нəтижесінде  бұл  топ-
тағы сөйлемдердің семантикалық айырмашылығының артуы, екіншіден, 
кезінде С.Аманжолов ұсынған «үлестес» атауының да осы сөйлемнің та-
биғатына жақын келуіне байланысты болса керек. Сондықтан ыңғайлас 
салаластар мен үлестес сабақтастарды топтастырып, байланысу форма-
сы жағынан болмаса, семантика-грамматикалық табиғаты бірдей мұндай 
сөйлемдерді  ыңғайлас  мəнді  құрмаластар  ретінде  қарауды  негізсіз  деп 
есептемейміз.
Функционалдық  аспект  негізінде  теңдік  қатынастағы  құрмаласқа 
жататын  бұл  құрылымның  компоненттері,  жоғарыда  айтылғандай,  са-
лаласа да, сабақтаса да байланысады. Мұндай сөйлемдерде мағыналық 
ыңғайластықты білдіру үшін «ыңғайлас» терминінің мəнін ашатындай, 
əр компонентте сөйлем мүшелерінің біртектестігі, жұптаса, үйлесе қол-
данылуы орын алады:
1) Синтаксистік параллелизм арқылы жасалады, дəлірек айтсақ, ком-
поненттері бірдей құрылымда келеді. Мысалы: Табыс та бар, мақсат та 
мол («Қазақ əдебиеті»). Бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық – ақ 
жаулық.
2)  Компонент  бастауышы  бір  сөздің  қайталануы  не  бір-біріне  жұп, 
сыңар құрайтын сөздердің əр компонентте келуі арқылы жасалады. Мы-
салы: Көмейде бір ғана қақпақ бар, оның өзі əрқалай ашылады (Қ.Мырза 
Əли). Жігіттер көкпарға жиналса, қыздар көңіл көтермекке ыңғайлан-
ды. Олардың бірі етіктерін киіп, бірі етіктерін шұлғауланып жатқан 
(С.Жүнісов).
3)  Екі  компоненттегі  баяндауыш  бір  сөздің  қайталануы  арқылы,  не 
аналогия, антитеза арқылы жасалған сөзден, не бірдей етіс, шақ тұлға-
сында келеді.
Мысалы: Жер астында жел де жоқ, тілін соза қызара жылтыраған 
май шамнан басқа жарық та жоқ (Ғ.Мүсірепов). Ыдыс-аяқ та жаңа, 
көрпе-жастық та су жаңа. Аттар желіге байланып, қонақтар үйге кір-
гізілді («Парасат»).
4) Тұрлаулы мүшемен қатар тұрлаусыз мүшелер де бір тұлғада ыңғай-
лас келуі мүмкін. 
Сен малыңды алға тартасың, бұлар ағайындығын айтады («Ел ау-
зынан»).  Өзім  ауылда  балаларға  қараймын,  əйел  қалада  базарда  сауда 
жасайды («Қазақ əдебиеті»). 
5)  Компоненттердегі  ой,  оқиға  желісінің  ыңғайластығы.  Мысалы: 
Дүниежүзіне  тарыдай  шашылған  курдтердің  басынан  кешкен  қай-
ғы-қасіреті  аз  емес,  көптеген  елдерде  олардың  кемсітушілікке,  езгіге, 
шетқақпайға  ұшырағаны  белгілі  («Қазақ  əдебиеті»).  Жақсының  жақ-
сылығын айт, нұры тасысын (Мақал). Балалы үй базар ғой, солардың 
қызығын көріп отырмыз («Парасат»). Музыка да, ырғақ та жүрек шы-
мырлатып, шынайы өнер салтанат құрды («Қазақ əдебиеті»).
6) Компоненттерінде есімдіктер жұбының келуі арқылы. Мысалы:
Қай  ауылда  қыз  көп,  серіні  содан  ізде  (Қ.Мырза  Əли).  Қай  жерің 
ауырса, жаның сол жерде. Ашу қайда болса, ақылың сонда барсын.
Ыңғайлас  сабақтастардың  баяндауыштары  көсемшенің  -ып, -іп, -п 
жұрнақтары, шартты райдың -са, -се жұрнақтары арқылы жасалса, сала-
ластарды формалық ерекшелігіне қарап ажырату қиын, десе де олардың 
басым көпшілігі есім баяндауыштарға негізделеді. Мұндай сөйлемдерде 
жоғарыда аталған құрылымдық ерекшеліктердің біреуі келуі де немесе 
бірнешеуі қатар қолданылуы да мүмкін.

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: