Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
| Коммуникативтік аспект. Сөйлемге коммуникативтік тұрғыдан қа-
рау деген сөз – оның функционалды мүмкіндігін (перспективасын) қарау, сөйлемді сөйлеу бірлігі ретінде, контекст арқылы динамикалық тұрғыдан түсіндіру деген сөз. Сөйлемге не болмаса кез келген синтаксистік единицаға логикалық тұрғыдан қарау, мағыналық жағын сипаттау, құрылымдық үлгісін көр- сетіп беру қазақ тілі синтаксистік құрылысының барлық жағын сипаттап бере алмайды. Осы аталған сипаттар қарым-қатынастың құралы болу үшін қандай қарекеттер керек? Міне, сондықтан да синтаксистік зерттеу- лердің коммуникативтік аспектісі маңызды бағыт болып саналады. Жоғарыда көрсетілген аспектілердің жеткіліксіз екендігін сезінген тілтанушылар сөйлемді қарым-қатынасқа, пікір алысуға жұмсалатын единица ретінде қараудың жолдарын іздейді. Өйткені тілдің қай бірлігі болсын өз құрылымымен, мағынасымен адамдар арасындағы қарым- қатынасқа қызмет етеді. Сондықтан синтаксистің коммуникативтік аспектісінің зерттеу нысанын айқындап алған жөн. Синтаксистік зерттеулердің коммуникативтік аспектісі синтаксистік единицаларды екіге бөліп қарайды: коммуникативтік бірліктер (жай жəне құрмалас сөйлемдер, синтаксистік күрделі бірліктер, контекст, орамды мəтін) жəне коммуникативтік емес бірліктер (сөз формалары, сөз тіркестері). Жоғарыда айтқанымыздай, сөз тіркестерінің таза коммуни- кативтік емес бірліктер екенін мойындай отырып, біз оның орамды тілге (связная речь), коммуникативтік қызметке жанама көмекші қатысы бар екенін мойындауға тиіспіз. Сөйлемнің коммуникативтік сипаты оны актуалды (коммуникативтік) мүшелеуден, ондағы коммуникативтік бөліктерді ерекшелеп жіктеуден көрінеді. Бұның контекспен, орамды тілмен, синтаксистік күрделі бір- лікпен, тұтас мəтінмен қатысы бар. Сөйлемді мұндай жолмен мүшелеуге байланысты контекстік мүшелеу термині де қолданылады. Сөйлемді тіл мен сөйлеудің құбылысы ретінде қарау үшін осы термин тиімді болар деп ойлаймыз. Дəлелдеп көрейік. Қалыптасқан дəстүр бойынша сөйлем өзінің коммуникативтік мəнділік жағынан екі бөлікке бөлінеді. Халықаралық терминологиядағы қалып- тасқан атауы бойынша ол бөліктерді біз тема жəне рема деп атай тұруға мəжбүрміз. Тема – айтылыстың ремалық бөлігі сүйенетін арқау. Ол əрқашан ал- дыңғы контекске жəне ситуацияға бағытталып, содан бастау алып оты- рады да, осы себептен талданбақшы сөйлемдегі темалық бөлікте айты- латын ақпар белгілі болып отырады, сондықтан бұл бөлік логикалық тұрғыдан айрықшаланбайды. Рема, керісінше, сол сөйлемде айтылатын ойдың басты керекті бөлігі, қажетті коммуникативтік бөлік. Ол айтылуда просодикалық, сондай-ақ формалды-грамматикалық құралдармен ерекшеленіп отырады. Сөй- лемнің ремалық бөлігі ақпаратты қабылдаушыға белгісіз, жаңа мағлұмат жеткізеді. Тема мен реманың өзара үйлесімі мен байланысы сөйлемнің комму- никативтік іргетасын қалайды. Тема мен реманың құрамында əрқайсысының өзіне тиесілі тұрақты мүшесі болмайды. Теманың қызметін де, реманың қызметін де сөйлемнің кез келген мүшесі я мүшелері бірігіп атқара береді. Бұндайда сөйлемді тема жəне рема бөліктеріне жіктеуді айқындайтын – контекст. Сөйлем- дегі белгілі бір бөлікті актуалдандырудың бізге үш жолы белгілі: сөйлем мүшелерінің орын тəртібін өзгерту арқылы, грамматикалық құралдар көмегімен, просодика жолымен. Алайда, бұндай құбылыстардың жүзеге асуының өзі контекст ықпалында болады. Қазақ синтаксисінің зерттеушісі Р.С.Əміров баяндауыштың алдыңғы түбі актуалды, ал баяндауыштың кейінгі, не одан алшақ орын қалтарыс позиция деп қараса [7, 163 б.], қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерінің орын тəртібін зерттеген Ш.Бектаева инверсияны ой екпінін түсірудің амалы деп, əзірбайжан тілі синтаксисінің маманы К.М.Абдуллаев ең соңғы орынды (абсолютная постпозиция) актуалдандырушы орын деп қарайды [22, 143 б.]. Алайда бұл ғалымдардың талдауында контекст ескерілмеген. Дəлелдейік: Асқар оны көрсетпеді. Оны Асқар көрсетпеді. Асқар көрсетпеді оны. Бұл сөйлемдегі «ол» сілтеу есімдігінің орнын қанша ауыстырсақ та, контекст оған тема жүгін көтерткізеді. Өйткені «ол» алдыңғы контекстен белгілі екені көрініп тұр. Тағы бір мысал: Козловтан кейін сөйлеген – Жанəбіл еді. Жас батырақ арындай жө- нелді (Ғ.Мұстафин). Осындағы 2-сөйлемнің бастауышының («жас батырақ») орнын қалай өзгертсеңіз де, ол контекстен бұрыннан белгілі мəлімет болып қалады, яғни актуалданып рема бола алмайды. Сондай-ақ контекст аясында қарастырылған сөйлемнің мүшелерінің орын тəртібін өз бетінше, емін-еркін өзгерте беру мүмкін емес. Өйткені ой ағымы бұзылады, хабарлаушының коммуникативтік мүддесіне нұқсан 58 59 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар келеді. Бұған көз жеткізу үшін мына бір бірліктегі асты сызылған мүше- лердің орын тəртібін өзгертіп көрейік: Көріс күннің кешіне Қазақ Ордасының басты елшілері патша дастарханынан дəм татты. Қонақасы Ас Сарайда берілген еді. Мол тағам, көңілді отырыс үстінде бөтен əңгіме болған жоқ (М.Мағауин). Дəмді көріс күннің кешіне Қазақ Ордасының басты елшілері патша дастарханынан татты. Ас Сарайда қонақасы берілген еді. Мол тағам, көңілді отырыс үстінде бөтен əңгіме болған жоқ. Байқасақ, логикалық екпін беріліп тұрған бірінші сөйлемдегі дəм сөзінің мəні солғындап қалады. Оның арнайы, құрметті ас берілгені тура- лы мағлұматы өзгеріп кетеді. Осының салдарынан дербес сөйлемдердің арасындағы қайталау арқылы (дəм-қонақасы-отырыс) болып тұрған жымдаса байланысу байқалмайды. Орын тəртібіне қарамай-ақ белгілі бір мүшені актуалдандыратын грамматикалық құралдар бар. Олар, негізінен, демеуліктер (да, де, та, те, əсіресе, тіпті, ғана, -ақ, т.б.). Бұндайда демеулік тіркескен атауыш сөздерге ой екпіні түседі де, ол сөз алдыңғы контекспен іліктесіп, со- нымен салғастыруды қажет етеді. Демек, оны актуалдандырып тұрған – контекст. Мысалы: Адам пішіні бұған бір тамаша, өзгеше қызық сурет тəріздене- тін. Əсіресе, ажымы мол үлкендер пішіні бір қызық хикая тəрізді (М.Əуе- зов). Бұл үзіндідегі екінші сөйлемнің ремасы (əсіресе, ажымы мол үлкен- дер пішіні) алдыңғы сөйлемде айтылған оймен салыстыруды қажет етеді. Просодикалық элементтер (интонация, дауыс қарқыны, тон, екпін т.с.с.) ауызша сөйлеуде байқалатыны белгілі. Алайда сөйлеуде сөйлемнің белгілі бір мүшесіне дауыстық ерекшелік беру, сөйлесу ситуациясына байланысты. Ал ситуацияның өзі – контекстің бір түрі. Өйткені кез кел- ген сөйлеуші адам белгілі бір контекст ықпалында болады. Сонымен, сөйлеуге коммуникативтік тұрғыдан қарау дегеніміз – оны сөйлеу бірлігі ретінде қарау. Ал сөйлеудегі сөйлем – контекстегі сөйлем. Тіл тұрғысынан алсақ, біз оқшау алынған сөйлемдерді қарағанда олар- дың семантикасының құрылыммен берілуін қараймыз. Енді контекст аясында қарағанда сөйлем басқаша мəнге ие болады: бүтіннің бөлшегі, буыны, бүтінді құраушы негіз ретінде көрінеді. Осы бүтінді біріктіруші құралдар əр сөйлемнің бойында болады. Осылайша сөйлем ой ағыны- ның, сөйлеу ағынының бірлігі ретінде қызмет атқарады. Осы тұста сөй- лем үшін контекст қызметін синтаксистік күрделі бірлік (микротекст) атқара алады. Сөйлеуші адам белгілі бір зат я құбылыс туралы баяндағанда сол зат я құбылысқа сүйеніп ойын жылжытып отырады, сол зат я құбылыстың тілдік таңбасы орамды тілде тема қызметін атқарып тұрады. Бұл да сөй- лемді актуалды мүшелеудің контекст ықпалында болатынын көрсетеді. Дəлел үшін бір мысал (асты сызылған сөздер – тема, асты сызылмаған бөлік – рема) : жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|