Синтаксистік парадигмалар
Сөйлем үлгісі (моделі) – сөйлем құрылымын сипаттаудың не-
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| 2.2 Сөйлем үлгісі (моделі) – сөйлем құрылымын сипаттаудың не-
гізгі тұлға-бірлігі Əдетте, синтаксисте форма мен қызметтің қарым-қатынасын сөз тап- тары мен сөйлем мүшелерінің қарым-қатынасы деп түсіну қалыптасқан. Сөйлем мүшелері туралы ілім сөйлем құрамын талдаудың негізгі құралы болып қалып отыр. Шындығында, ой мазмұны сөйлемнің сөйлеу кезінде синтаксемалар- дың категориалдық-семантикалық мағыналарын жарыққа шығаратын құрылымдық-мағыналық компоненттері арқылы ашылады. Синтаксисте форма морфологиялық көрсеткішке теңелмейтіні си- яқты, сөйлемнің синтаксистік құрылымын оның компоненттерінің мор- фологиялық көрсеткішіне тең етіп алуға болмайды. Сөйлем компоненттерінің морфологиялық көрсеткіштерінің бірдейлі- гіне қарап, оларды бір модель негізінде құрылған деуге бола ма? Мыса- лы, мына сөйлем үлгілерінің құрылымдары бірдей ме? -Күш бірлікте -Бала үйде (мал қорада). Формуласы: -Кітап сөреде. N1 – N5 -Жұрт ұйқыда немесе: 1 Шешен сөйлеп тұр. Формуласы: 2 Жауын жауып тұр. N1 - Vf Формулада бейнеленгендей жалпы морфологиялық көрсеткіштері бір болғанмен, сөйлемдер əртүрлі мағыналарды хабарлау үшін құрылған: (1) дерексіз ұғымның мазмұны туралы, (2) субъектінің белгісі (орын, ме- кені) туралы, (3) заттың белгісі (мекені) туралы, (4) жанды (адам) заттың жағдайы туралы. Жоғарыдағы сөйлем типтерінің компоненттері сөз таптарының түр- лі семантикалық-грамматикалық санаттарынан тұратын топтарынан құралған, сондықтан құрылымдардың материалдық жағынан ұқсастығы жоқ. Демек, бұл жерде тізбектердің көп мағыналылығы немесе омо- нимдігі туралы сөз болуы мүмкін емес. Синтаксистік формуланың көп мағыналылығы жоғарыдағы сөйлем- дердің арасындағы айырмашылықты түсіндіріп бере алмайды. Барлық мəселені лексикаға тіреуге болмайды, өйткені олардың арасындағы айыр- машылық жекелік сипатқа ие емес, жалпылық сипатқа ие: осы формула- дағы сөйлемдердің бəрін жоғарыдағы типтерге бөлуге болады: (1) – (4). Оларда ең алдымен компоненттерінің категориалдық-семантикалық айырмашылықтары бейнеленген. Мысалы: нақтылы-заттық зат есім, адамзат зат есім, дерексіз зат есім ... Бұл айырмашылықтар сол құрылым шеңберінде ол сөздердің орнын ауыстырып жұмсауға жол бермейді. Мы- салы: Кітап ұйқыда, күш үйде, жұрт сөреде, бала бірлікте деуге бол- майды. Бұл жағдай формула жалпылық мəнге ие емес екенін жəне синтагма- тикалық тұрғыда құрылымның бірдей емес екенін көрсетеді. Бұл айырмашылық парадигматикалық тұрғыдан да түсіндіріледі: əр топқа тəн синтаксистік синонимдерді түрліше құруға болады. Мысалы: (1) Күш бірлікте: Күш бірліктен көрінеді/Бірлік күшті қылады/Бірлік жеңеді; (2) Бала үйде/Бала үйде отыр/ Баланың отырған жері – үй; (3) Кітап сөреде: Сөре кітапқа толып тұр; (4) Жұрт ұйқыда: Жұрттың көзі ілінді/ Түн мезгілі/Тыныштық. Бұл талдау - мысалдар жоғарыдағыдай үлгідегі синтаксистік құрылымдардың төрт түрі бар екенін, олардың əрқайсысы өзіндік семан- тикалық-грамматикалық компоненттер жүйесінен тұратынын, ал барлық түріне ортақ компоненттер жиыны жоқ екенін көрсетеді. Сөйтіп, сөйлем моделінің өмір сүруінің ең негізгі шарты – олардың компоненттерінің мағыналық-грамматикалық сипаттамасы. Синтаксистік тұлғаны, синтаксистік құрылымды айқындауда тілдік құралдармен бейнеленген жалпыланған мазмұнды ескермей болмайды. Сөйлемнің «семантикалық толығуы», оның компоненттерінің белгілі бір семантикалық-грамматикалық топқа жатуы сөйлемнің синтаксистік тұлғасының белгісі болып табылады. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, сөйлем құрылымын сипаттаудың тұлға-бірлігі ретінде сөйлем модельдері ұғымын алуға бо- лады. 1. Сөйлем моделі деген – белгілі бір типтік мағынаға ие коммуника- тивтік бірлікті құратын өзара байланысты компоненттердің ең шағын |