Сырдария жєне Жетісу облыстарыныњ Ќазаќстанѓа ќосылуы
жүктеу/скачать 499,5 Kb.
|
| Зерттеудің тарихнамасы. Орта Азия республикаларының ұлттық-территориялық жіктелуі мәселесін Қазақстан ғалымдары егжей-тегжейлі болмаса да, лениндік методология тұрғысынан біршама қарады. Бұл мәселені, қазақ мемлекеттігінің одан әрі нығая түсуі тұрғысынан,тұңғыш рет А.Нүсіпбеков бірден-бір, тиянақты да арнайы қарастырғантын. Ол Орта Азиядағы межелеуді Қазақстан тарихының сол кезгі өзекті проблемаларының бірі болған тақырып - жер-суды жиыстыру мәселесімен ұштастырды. Қазақ жер-суының бірігуі коммунистік партияның жетекшілігі арқасында, тек кеңестік құрылыс жағдайында жүзеге асқанын деректі құжаттар негізінде көрсетуді мақсат етті. Сөйтіп, жұмысында ұлттық-мемлекеттік межелену материалдарынан мол дерек келтірді. Орта Азияның ұлттық белгілер бойынша жіктелгенге дейінгі және жаңа мемлекеттік құрылымдар құрылғаннан кейінгі картасын берді. Қазақ жерінің бірігуінің мақызына тоқталды. Халық шаруашылығын қалпына келтіру кезеңінің соңындағы Қазақ АКСР-інің жетістіктерін көрсетті. Ғалым өзінің осы "Қазақ жерлерінің Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасында бірігуі" атты еңбегін 1953 ж. жария еткен еді [2]. Оның бұл жұмысы 70-80-жж. жарық көрген "Қазақ ССР тарихы" көп томдығының 4-томындағы [3] қазақ жерлерінің қосылуына арналған тарауларын жазуда негізгі деректік бұлақ болды.
Қазақстандағы кеңестік мемлекеттің қалыптасуы және бастапқы кезеңдегі даму мәселелерін әр жылдарда Т.Елеуов, А.С.Елагин, С.Бейсембаев,С.М.Кенжебаев, басқа да ғалымдар талдады [4]. Бұл еңбектер, әрине, маркстік-лениндік методология тұрғысынан жазылды. Сондықтан да бұл зерттеулерде Қазақстандағы кеңестік мемлекеттің орнығуы таптық негізде жүзеге асырылғаны дәріптеледі. Қазақ кеңес республикасының қалыптасуын тарихшылармен қатар заңгерлер біраз зерттеді. Ғ.С.Сапарғалиевтің 40-жж. жарық көрген "Қазақ Кеңестік мемлекеттігінің пайда болуы" деген жұмысы осы мәселені заң ғылымы тарапынан зерттеген тұңғыш монография [5]. 50-жж. Т.Тайманов Мәскеуден "Кеңес мемлекеттігінің Қазақстанда дамуы" деп аталған кітабын шығарды. Қысқаша тарихи-заңдық-құқтық [историко-юридический] очерк деген жанрлық анықтамамен жарияланған. Бұл жұмысты ұлттық - қуаттық межелеу мәселесіне байланысты қабылданған шешімдермен олар, "комиссияға кіріп алған қазақ ұлтшылдарының" ұлттық жіктеу кезіндегі "анық авантюралық сипаттағы" әрекеті, олардың "Алтайдан Еділге дейін, Бұхар даласынан Сібірге дейін жайылған ұлы қазақстанның құрылуын", сонымен қатар, "қазақ жері емес" аумақтардың өзін Қазақстанға қосуды" талап еткені,"Бұхарада қазақ автономиялық облыстарын құруға тырысқаны" жайында сыни деректер бар. Ондай әрекеттердің баршасы, автордың ойынша, ұлттық-мемлекеттік межелеуге, Орта Азия мен Қазақстан халықтары арасында дұрыс қарым-қатынас орнатуға кедергі келтіру үшін алашордалықтар тарапынан жасалғанды. Және, әрине, қазақ халқының мүддесіне жауап бермейтін [6]. Осы кезеңде Ғ.С.Сапарғалиев, 60-жж. басында С.С.Сартаев, 70-жж.С.З.Зиманов, басқа да заңгер-ғалымдар Қазақстандағы Кеңестік ұлттық мемлекеттік мәселелеріне әр қырынан талдау жасады [7]. Бұл еңбектер, қасаң идеологиялық және саяси құрсау шегінде ор-ындалғанымен, қазақтың кеңестік мемлекеттігінің негізі қалай қаланғаны, компартияның қамқоршылық рөлі, қазақ мемлекеттігін құрудың қандай кезеңдерде жүзеге асырылғаны, батыстағы, солтүстіктегі және шығыстағы шекаралардың белгіленуі, жапсарлас губерниялармен екі арадағы мәселелердің қайтіп шешілгені, шаруашылық саясаты, мәдени құрылыс мәселелері, орталықтағы және көрші облыстардағы өкілдіктер мен олардың жұмысы, орталықтың өлкедегі кадр саясаты, жергілікті кеңестердің нығаюы мен Алашорданың құлауынан құнды мәліметтер береді. Қазақстандағы кеңестік мемлекеттіктің табиғатын түсінуге Кеңес Одағындағы ұлттық мемлекеттікті зерттеген ресейлік К.Д.Коркмасова, белоруссиялық А.И.Коваленко, мәскеуліктер Д.Л.Златопольский мен О.И.Чистаков, грузиялық В.Н.Мерквилидзе, тәжікстандық С.А.Раджабов, басқа да ғалымдардың жұмыстары бар. Қайта құру саясаты жарияланған шақта С.З.Зиманов пен И.К.Рейтор "Кеңестік ұлттық - мемлекеттік құрылыстың теориялық мәселелері" деген еңбегін жариялады. Бұл жұмыста Ұлттық мемлекеттіктің кеңес халқының мемлекеттік бірлігін нығайту рухында, өмірдің бар саласын интернационалдандыру жолымен құрылғандығы сараланады. Ал идеологиялық құрсаудан босанған шақта С.З.Зиманов Кеңестік Ұлттық мемлекеттіктің табиғатын мейлінше ашып талдады. Ол өзінің "КСРО-дағы ав-тономияландырудың теориясы мен практикасы" деген еңбегінде одақтың империялық ұмтылыстары, ұлттардың өз тағдырын өзі айқындауы мәселесінде жол берілген аса терең бұрмалаулар КСРО тағдырында апатты рөл атқарғанын дәлелді түрде айтты. Лениннің "қамшы мен тәтті нан" саясатын қатаң үйлестіріп жүргізу жағындағы саясаткер болғанын дәлелдеді. Коммунистік партияның ұлттық мемлекетке көзқарасы мен өз нұсқасын өмірге енгізу тәжірибесі қалай жүзеге асырыла бастағаны татар коммунисі Мирсат Сұлтанғалиевтің қайғылы тағдырынан айқын танылатынын зерттеуші Б.Сұлтанбеков ашып көрсетті. Кеңес Одағындағы ұлттық-мемлекеттік құрылыстың асаң шектеулермен жүргізілгенін, түрлі бұрмалау, жазалаулармен астасып отырғанын, кеңес өкіметінің пайда болуын, тарихы мен ыдырауын Р.Конквест, М.Олкотт, А.Каппелер секілді шетелдік ғалымдар да зерттеді [8]. Қазақ саяси басшылығының ұлттық мемлекелтік түрін орнықтыру жолындағы ізденістері мен қызметі өзінің маңыздылығына байланысты арнайы қарастыруға лайық болса да, өкінішке қарай, осы уақытқа дейін ғылыми тұрғыдан талдауға алынған жоқ. Жоғарыда аталған ғалымдардың іргелі де сүбелі жұмыстарында зерттеу кезеңіне қатысты аса маңызды деректер ғылыми түрде жүйеленгенмен, олар биліктегі партияның тоталитарлық қыспағында, партиялық-таптық мүддені күштеп жазылғандықтан да, толық мәніндегі тарихи объективтілік принципіне жауап бермейтін. Ұлттық Ғылым академиясының академигі М.Қ.Козыбаевтың, ҰҒА корреспоңдент-мүшелері К.Н.Нүрпейісовтің, М.Х.Асылбековтың, ғылым докторлары, профессорлар М.Қ.Қойгелдиевтің, Т.О.Омарбековтың, ғылым кандидаты Қ.С.Алдажұмановтың басқа да ғалымдар мен зерттеушілердің жаңаша көзқараспен жазылған еңбектері тарих ғылымына жаңғырған беттер мен жолдар ұсынды [9], олар Қазақстанның өткен белестерін, әсіресе, тақырыбымызға тікелей қатысы бар XX ғ. 20-30-жж. оқиғаларды жаңғыртып, бұрынғы бұрмалаулардан аршыды. Жалпы, қайта құру мен тәуелсіздік жылдары жұмыс тақырыбын ашуға жәрдемдесетін зерттеулер көбейді. Бұл қатарда, республика партия ұйымдарында 20-жж. жүргізілген идеялық-саяси жұмысты әлі де тоталитарлық пайымдау шырмауында, бұрмалаудан арылмаған ахуалда талдағанмен, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті жанындағы партия тарихы институты қызметкерлерінің (В.К.Григорьев, Н.Р.Джагфаров, В.П.Осипов) еңбегі де бар [10]. 90-жж. басында М.Қ.Қойгелдиев пен Т.О.Омарбеков қазақ интел-лигенциясының қатал тағдыры мен голощекиндік геноцидті арқау еткен ғылыми еңбегін жарыққа шығарды [11]. Бұл еңбек қазақ саяси элитасының ел тағдырымен тығыз байланысты ізденістері мен қызметі, жеңісі мен ұтылысы, большевизм туғызған қасірет жайынан құнды мағлұматтар береді. Кейінгі жылдары осы сипаттағы басқа да зерттеулер дүниеге келді. Олардың ішінде Орта Азиядағы ұлттық-аумақтық межелеудің Қазақстан тарихына қатысты, біздің тақырыбымызға жақын әрі елеулі тұстары өзбек зертеушісі Р.Я.Раджапов мен тәжік қаламгері Н.Табаров еңбектерінде көрініс тапты. Дегенмен жариялылық жылдарынан бері, соның ішінде тәуелсіздік дәуірінде өмірге келген еңбектерде де біз нысанаға алған проблема арнайы зерттелмеді. Сондықтан да олар мәселенің тақырыпта белгіленген мерзімдік ауқымдағы қойылысы мен практикасына жанжақты ғылыми талдау жүргізуге, сөйтіп, диссертация тақырыбын мейлінше объективті тексеріс жасау арқылы ашып-түзуге жетімсіздік ететін. Бұл жәйт аталған тақырыппен арнайы зерттеу жүргізудік кажеттігі мен маңыздылығын арттыра түседі. Диссертацияның деректік негізі. Жұмыстың зерттемелік негізін құрайтын дерек көздері былай жүйеленді: 1. мұрағаттарда сақтаулы іс жүргізу құжаттары; 2. өз уақытында ресми басып шығарылған хаттамалар мен қарарлар; 3. құжаттар жинақтары; 4. мерзімді баспасөз; 5. мемлекет басшыларының, большевик-зерттеушілер мен ұлт қайраткерлерінің еңбектері; 6. эмиграциялық әдебиет. Дерек көздерінің екінші тобын жеке басылымдар түрінде жарық көрген Қазақстан Кеңестері 5-Құрылтайының хаттамасы, Қазобком сессияларының материалдары, БК(б)П Қазақ Өлкекомының өлкелік ұйымының 5-конференциясына берген есебі, Қазөлкекомның З-Пленунумындағы ішкіпартиялык мәселелер, БК(б)П Қазақ Өлкелік Бақылау комиссиясының есебі, сондай-ақ Түркістандағы РК(б)П мұсылман бюросы конференцияларының хаттамалары, ұлт қызметкерлерімен өткізілген маслихаттардың есептері құрайды [12]. Үшінші топтағы маңызды деректер бұлағының бірі - "БК(б)П-ның қазақстандық ұйымы оның конференциялары мен пленумдарының шешімдерінде, Қазақстан туралы аса маңызды жалпыпартиялық құжаттар қоса тіркелген" деп аталатын, 1920-1925 жылдарды қамтып, 1931 ж. шығарылған құжаттар жинағы. Мұнда кейінгі осындай жинақтардың ешқайсысына енгізілмеген, зерттеуіміздің тақырыбына тікелей байланысы бар, Орта Азиядағы ұлттық межелеуге орай Қазобком пленумы қабылдаған қарардың толық мәтіні бар. Ол ғылыми айналымға тұңғыш мәрте енгізіліп отыр. Сондай-ақ ҚКП ОК жанындағы партия тарихы институты әр жылдарда әзірлеген Қазақстан Компартиясы съездері мен конференциялары шешімдері мен түрлі тақырыптық құжаттардың басын қосқан жинақтар да осы топта [13]. Төртінші топқа жіктелген мерзімді баспасөзден - ұлттық-мемлекеттік межеленуге байланысты маңызды дерек көзі ретінде Түркістан Компартиясы Орталық Комитетінің органы "Туркестанская правда" газеті, қазақстандық тыныс-тіршілікті әр қырынан сипаттайтын мәліметтер бұлағы ретінде пайдаланылды. Бұрынғы Сырдария облысының көптеген материалдары кезінде қазіргі Оңтүстік Қазақстан облыстық мұрағатына берілген екен. Бұл құжаттар да зерттеу жұмысымызда пайдаланылды. Мұрағат құжаттарынан басқа мерзімдік басылымдарға сүйендік. Әсіресе 1920-1924 жылдарғы "Туркестанская правда" газетінің материалдары көп пайдаланылды. Бұл газет Түркістан Компартиясы Орталық Комитеті, ВСЦПС, Туркбюросы, Түркістан Орталық Атқару Комитетінің және Сырдария облыстық партия комитетінің органы болып есептелген. Газет материалдары зерттеуге байланысты мәселелерді жалпы тұрғыда ашып беруге негіз бола алады. Себебі газет тақырыпқа байланысты мәселелерді күнделікті жазып отырған. Газет бетінде Түркістан Республикасының басшылары, басқа да тұлғалар Орта Азия мен Қазақстанды ұлттық-мемлекеттік межелеуге байланысты мәселелер жөнінде үнемі материалдар жариялап тұрған. Зерттеу үшін Қазақ обкомының және ҚазОАК-тың органы болып табылған "Советская степь" газетінің де материалдарының маңызы үлкен болды. Бірақ сол кездегі Қазақстанның астанасы Орынборда шығып тұрған бұл газет қаланың Түркістаннан тым шалғай жатуына байланысты мәселені жүйелі түрде ашпаған десе болады. Осы тұрғыдан "Советская степь" газетінің біздің зерттеуге қатысты материалдары "Туркестанская правда" газетіне қарағанда тым сирек. Сонымен қатар еңбекте басқа да баспасөз органдарының материалдары пайдаланылды. Олардың аттары еңбектегі сілтемелерде көрсетілген. Еңбекті жазу барысында мынандай жинақтар: "Сборник законов СССР", "Собрание узаконений и распоряжений Правительства РСФСР" , Түркістан Республикасының және Қазақ АКСР-нің заңдарының жинақтары пайдаланылды. Зерттеу жұмысына тартылған дерек көздерінің бесінші ретпен жүйеленген келесі бір маңызды тобы большевиктер практикасында теориялық қағидалары басшылыққа алынған К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, И.В.Сталин еңбектерінен және революциялык өзгерістердің нақты көріністерін қарастырған Г.Сафаров, Т.Рұсқұлов, М.Тынышпаев, С.Қожанов, С.Садуақасов, С.Аспандияров, басқа да қайраткерлер мен зерттеушілердің жұмыстарынан тұрады [14]. Олар зерттеліп отырған кезеңнің тынысы мен рухын заманның өз кейіпкерлері көмегімен тануға мүмкіндік берді. Дерек көздерінің алтыншы топқа бөлінген тағы бір елеулі қатары -маңыздылығы жағынан орны ерекше, ғылыми айналымға тартудың мүмкіндігі тәуелсіздік жылдары ғана туған эмиграциялық әдебиет. Бұл орайда біз бірінші кезекте большевизм саясаты мен практикасын қабылдай алмай, шетелге асып кеткен, сонда орыс эмиграциясының мерзімдік басылымдарына қатысу, өз ұлттық басылымдарын шығару арқылы кеңес өкіметінің бітіспес оппоненттері болған Қоқан (Түркістан) және Башқұрт автономиялары үкіметтерінің бұрынғы басшылары Мұстафа Шоқай меи Зәки Валиди жұмыстарын атаймыз. Зерттеуге олардың мұраларымен қатар басқа да, естеліктер пайдаланды [15]. Кеңестік идеология ауқымында жазылған еңбектерді сыни көзқараспен қайта қарауға, сөйтіп, тарихи-салыстырмалылық тәсілмен тиісті пайымдар қорытып түзуге - шартты түрде осылай топтастырылған дерек көздері кеңінен қатыстырылды. жүктеу/скачать 499,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|