Социал Жұмабаев, Зейнолла Олжабаев

 
60 
Мағжан  дастанында  айтылғандай  батыр  Баянның 
қазақ  елiн  қалмақ  соғысынан  қорғауда  жасаған 
ерлiгiн бiлемiз. 
Абылай ханның батырларының iшiндегi ең бiр 
шоқтығы  биiгi  болғанын  кӛремiз.  Қандыбалақ 
батыр  Баян  Жоңғар  шапқыншыларына  қарсы 
кҥресте  қазақ  жасақтарының  абыройы  мен  рухы 
болғандығы тарихи шындық. 
Поэмада  басты  кейiпкер  –  Баян  батыр.  Оқиға 
Баян  мен  батырдың  айналасы,  Абылай  хан,  Ноян, 
қалмақ қызы арқылы ӛрбидi. 
Мағжан  Баян  батырдың  соғыс  ӛртiндегi  сәтiн 
суреттегенде ел рухы мен батыр рухының биiктiгiн 
барлық қҧндылықтан жоғары қояды. Елдiң мҥддесi 
Баян  ҥшiн  қымбат,  халқының  тағдыры  жау 
табанында  басылмауы  жолында  жан  аямай 
кҥрескен  Баян  батыр  ерлiктiң,  отаншылдықтың 
ҥлгiсi. 
Дастанда жер-су аттарына да кӛп мән берiлген. 
Кең  байтақ  қазақ  жерiнiң  тарихи  иесi  тек  ӛз 
жҧртымыз  екендiгiн  сезiне  тҥскендей  боласың. 
Баян да туған жер ҥшiн ерлiк iстерге барады. 
Баянның  жан  сезiмi,  iшкi  психологиясы 
дастанда кең суреттеледi. Әсiресе, ажал ҥстiнде де 
Ноянына  қолын  созып,  кешу  сҧраған  Баян 
жҥрегiнiң соңғы сәттегi соғысын да Мағжан шебер 
суреттеген.  Ержҥрек  аңғал  батырдың  сәбидей 
сезiмi  ең  соңғы  тынысы  ҥзiлер  шағында  да  елiне, 

 
61 
алты  алашына  деген  адалдық  пен  сҥйiспеншiлiкке 
толы. 
Кҥнәмдi тәңiрi кешпес, кешер бiрақ 
Жауында  жан  берген  соң  алты  алашым,  -  деп 
Баян батыр жасаған бiр қателiгiн ӛзi арқалап, алты 
алашынан кешу сҧрап, бақиға аттанады. 
Иә,  жҥрегiңдi  дiр  еткiзер,  мҧңға  толтырар 
Мағжан жырының әуенiне елiтесiң, сӛйтiп от та, су 
да,  шӛл  де,  жел  де,  сел  де,  дала  да  ер  Баянын 
жоқтап тҧрғандай әсерге бӛленесiң. 
Иә, бҧл жыр дастанды бей-жай оқи алмайсыз. 
Сонымен: 
Ел ҥшiн тӛккен ерлер қанын жҧтқан, 
Ерлердi ҧмытса да ел, жерi ҧмытпас. 
Арқаның селi, желi, шӛлi, белi 
Ерлердi  ҧмытпаса  ел  де  ҧмытпас!  –  деп 
Мағжан дастанын аяқтайды. «Батыр Баян» дастаны 
болашақ жас ҧрпақты елi мен жерiн сҥюге, ҧлттық 
рухын 
ҧштауға 
тәрбиелейтiн 
бiрден-бiр 
тағылымдық дҥние. 
Ҧрпақ  тәрбиесi  ҧлт  ӛркенiнiң  тiрегi  емес  пе?! 
Елi  мен  жерi  ҥшiн  халық  тағдыры  қыл  ҧшында 
тҧрғанда  жанын  қиған  ел  боздақтарының  ерлiгi 
елiнiң жадында, халқының санасында жаңғыруы да 
ҧрпақ  ҥшiн,  халық  рухын  биiкке  кӛтеру  ҥшiн  де 
қажет. 
Ел  тәуелсiздiгiн,  жерiн  сақтап  қалу  ҥшiн, 
басқыншыларға  қарсы  толассыз  кҥрес  жҥргiзген 
қазақ  батырларының  есiмi,  тарихтан  iргелi  орнын 

 
62 
алуға  лайықты.  Ӛткен  бабалардың  елсҥйгiштiк, 
бейбiт  тiршiлiктi  аңсау,  сол  ҥшiн  жан  аямай 
кҥрескен  саясаты  бҥгiнгi  ҧрпаққа  қымбат  мҧра, 
тарихи ҥлгi. 
Қазақ  елiн,  жерiн  сҥюдiң  ҥлгiсi  болар,  ел 
қорғауға  ҥйрететiн,  тәрбиелейтiн  тҧлғалар  қазақ 
тарихында  кӛп.  Қаракерей  Қабанбай,  Қанжығалы 
Бӛгенбай,  Райымбек…  тiзе  берсең  лек-легiмен 
қастерлi  есiмдердi  атай  беруге  болады.  Мiне, 
осындай 
батырлардың 
жанкештi 
ерлiгiнiң 
арқасында  қазақ  халқы  тағдыры  мен  келешегiн 
қорғап  қалды.  Олардың  ерлiк  iстерiн  қастерлеу, 
уағыздау келер ҧрпақ рухының тiрегiне айналдыру 
– мiндетiмiз. 
Осыған орай бҥгiнгi ҧрпақ ӛзiнiң асыл ҧлдары 
Шоқан мен Мағжан қалам тартып, халық жадында 
жаңғыртқан  батыр  Баян  есiмiн  қастерлеп  есте 
қалдыру шараларын қолға алу қажет. «Батыр Баян» 
кинофильмi  тҥсiрiлдi,  жуырда  Астанада  осы  аттас 
музыкалық  спектакль  қойылды.  Батыр  Баян  есiмiн 
есте  сақтау  мақсатында  Астана  мен  Алматы 
қалаларының  бiр  кӛшесiне  «Батыр  Баян»  атауы 
берiлiп,  ескерткiшi  орнатылғаны  ләзiм.  Ғасырлар-
ды  араға  салып  «Алаштың  ардагерi  батыр  Баян» 
деп  Мағжан  жырлаған  ержҥрек  батырдың  есiмiн 
қастерлеп, ӛнегесiн ҥлгi етудiң маңызы зор болмақ. 
 
Қосыл Омаров 
 

 
63 
ҚАЗАҚТЫҢ ҚОС ҚЫРАНЫ САРЫ-БАЯН 
(«Солтҥстiк Қазақстан», 2002 жыл) 
 
Тарих  ҥшiн  ӛткен  10  жыл  қас  қағымдай  ғана 
уақыт болғанымен, осы кезеңде әрқайсысы ғасырға 
жҥк  боларлық  оқиғалар  тiзбегi  кӛз  алдымыздан 
зырқырап ӛтiп жатыр. Шынын айтсақ, егемендiктiң 
лебi,  демократияның  желi  ӛскен  мына  заманда 
ӛркениеттi  елдердiң  жҥз  жылдап  ӛткен  жолын,  бiз 
кешегi он жылда еңсерiп тастаппыз. Әсiресе кӛзбен 
кӛрiп,  жан-дҥниемiзбен  сезiнiп  отырған  рухани 
ӛмiрiмiздегi  ӛзгерiстер  ел  еңсесiн  кӛтерiп,  ҧлттық 
санамызды асқақтатып тастады. Халқымыздың сан 
қырлы  тарихы  мен  сан  қырлы  тағдырына  ҥңiле 
қарасақ  бiздерде  ӛнеге  тҧтар  iрi  тҧлғалар  да  тәлiм 
аларлық  қанды-қансыз    оқиғалар  да  баршылық 
екен. 
Отаршылықтың 
илеуi, 
тоталитарлық 
ӛкiметтiң  билеуi  кезiнде  шаң-тозаң  басқан 
тарихымызды,  аттары  халық  жадынан  ҧмытыла 
бастаған  бiртума  арыстарымызды  аршып  ала 
бастасақ:  «Осылардың  батыр-билерi  таусылмайды 
екен.  Ҧшарымызды  жел  бiледi,  қонарымызды  сай 
бiледi деп, қанбақ сияқты қысы-жазы кӛшiп жҥрген 
қазақтарда  қандай  мемлекет  болсын,  қараңғы, 
жартылай жабайы халықтың не тарихы бар дейсiң. 
Ел  бастаған  серкесi,  қол  бастаған  батырлары  да 
болмаған»,  -  деп  кҥңкiлдейтiндер  кӛбейiп  бара 
жатыр. Қазақтың бытырай қонған елiн, ҧланбайтақ 
жерiн  қызғыштай  қорғап,  «толарсақтан  қан 

 
64 
кешкен»  бабаларымызды  ҧлықтай  берудiң  бiр 
қажеттiлiгi осында. 
Кҥңкiлдеушiлер  ғана  емес,  басқа  ҧлт  ӛкiлдерi 
де  қазақтың  егемендi,  iргелi  ел  болғанын,  шетiнен 
жауынгер,  айбынды  ер  болғанын  бiле  берсiн.  Бiз 
әңгiмелеп  отырған  Сары,  Баян  батырлар  да  қазақ 
халқының  ҧлт  болып  қалуының  ӛзi  қыл  ҥстiнде 
тҧрған кезде Қабанбай, Бӛгенбайлармен тiзе қосып 
жоңғар  басқыншыларына  тӛтеп  берумен  қоймай, 
оларды  жер  бетiнен  жойып  жiберуге  атсалысқан 
сардарлар. Екеуi де Уақ руынан. Он екi аталарына 
дейiн  батыр  болған  екен.  Орта  жҥздiң  алты 
арысының  екеуiн  қҧрайтын  Керек  мен  Уақ  (шын 
аты Жанар) ағайынды екi кiсiнiң баласы. Керейдiң 
әкесi – Ошыбай, Уақтың әкесi – Жаубасар, екеуi де 
ел  ҧранына  айналған  адамдар.  «Жаубасар»  деп 
жауға  шабатын  Уақ  руынан  шыққан  батырлар 
Қарақасқа  атты  Қамбардан  бастасақ  та  бiр  тӛбе. 
Қазақ  қауымына  танымал  тҧлғалар:  Еркӛкше, 
Ерқосай,  Бетеге,  Қылды  батыр,  Ӛтемiс,  Ерсары, 
Батыр  Баян  ел  тарихында  iздерi  сайрап  жатқан 
батырлар. 
Кейбiр  тарихшылар  Сары  мен  Баянды  бiр-ақ 
адам, Баян батыр денелi сары кiсi екен, сондықтан 
халық  «Сары  Баян»  –  деп  атап  кеткен  дейдi.  Ол 
қате,  Сары,  Баян  батырлармен  жорықта  бiрге 
болған Тәттiқара ақынның: 
 
Бӛкейдi айт Сарыменен Дулаттағы, 

 
65 
Дәрiпсәлi, Маңдайды айт қыпшақтағы. 
Ӛзге батыр қайтса да бiр қайтпайтын, 
Сары менен Баянды айт Уақтағы, - дегенi бар. 
(«Әй, заман-ай, заман-ай», 1 том, 70 бет). 
Ҥмбетей жырау да Сары мен Баянның ерлiгiн 
кӛзiмен кӛрген адам: 
Қаракерей Қабанбай, 
Қанжығалы Бӛгенбай 
Сары, Баян мен Сағынбай 
Қырмап па едi жауыңды, 
Қуантпап па едi қауымды, 
Ҧмыттың ба соны, Абылай? 
(«Әй, заман-ай, заман-
ай», 1 том, 79 бет). 
Сары батырдың  Баянның  ағасы екенiн Шоқан 
Уәлиханов та растайды. «Исторические предания о 
Батырах ХҤIII века» деген еңбегiнде Баянға тҥсiнiк 
бере  отырып  былай  деп  жазған:  «Это  любимец 
Абылая и первый храбрец того времени. Родом был 
из рода Уак-Керей и был убит в одном из набегов 
на  калмыков  с  братом  своим  батыром  –  Сары:  от 
чего  часто  называют  их  вместе  Сары-Баян» 
(Ч.Валиханов. Избр.произведение, Алматы 1958г. стр.122). 
Сары  (Ерсары)  1690  жылы  туып,  81  жасында 
қайтыс  болған  екен.  Оның  зираты  Солтҥстiк 
Қазақстан  облысының  Докучаев  селосынан  4-5 
шақырымдай  жерде.  Сары  және  Сҥгiр  батырлар 
жерленген қос оба алыстан кӛрiнедi. 
Сары  батыр  (кӛзсiз  ерлiгiне  риза  болған  жҧрт 
«Ерсары»  деп  қҧрметтеп,  кейбiр  әңгiмелерде,  осы 
атымен  белгiлi)  Баяннан  екi  мҥшелден  де  артық 

 
66 
ҥлкендiгi  бар  екен.  Қазақ  әскерiнiң  28  жылдай 
Ордабасы  болған  атақты  Қожаберген  жыраудың 
«Елiм-ай» дастанында: 
Бӛгенбай, Ерсары, Асқап, Жабай, Кӛшек, 
Қалмақты  қойша  қырар,  зар  еңретер,  -  деп 
Ерсарыны атайды да, Баян батыр туралы айтпайды. 
Оның  сыры  мынада:  «Елiм-ай»  дастаны  туғанда 
(1723  жылдары)  Баян  Батыр  9  жаста  ғана,  кӛзге 
тҥсiп,  ерлiк  жасайтын  жасқа  толған  жоқ  едi.  Ал 
Ерсары Орда бҧзар 30 жаста еңсерiп тастаған, Уақ 
жасағының  қолбасшысы  болатын.  Сары  батыр 
ҧзын  бойлы,  екi  иығына  екi  кiсi  мiнгендей  зор 
денелi  адам  болыпты.  Жас  кезiнде  атақты  балуан 
болды деп те кәрiкӛз қариялар айтып отыратын едi. 
Оның  жорыққа  мiнетiн  тортӛбелi  есiк  пен  тӛрдей, 
басқа аттар тортӛбелдiң қасында тайдай ғана болып 
кӛрiнетiн  едi  деген  де  әңгiмелер  есiмiзде.  Қару-
жарағы да ӛзiне сай болса керек, белiне қыстырып 
жҥретiн  шоқпарын  екi  кiсi  кӛтере  алмайтын  едi 
деген әңгiменi жас кезiмiзде естiгенiмiз бар. 
Сары  батыр  жау  кӛргенде  екi  кӛзi  қанталап, 
жоңғар  әскерiнiң  қалың  тобына  кiрiп  кететiнiн  ӛзi 
де бiлмейтiн әдетi болса керек. Ержетiп, жау тҥсiре 
бастаған батыр Баян жауға жақындағанда ағасының 
тортӛбелiн  шылбырынан  ҧстап  алып  дҧшпан 
әскерiнiң  бiр  шетiнен  ҧрысқа  кiргiзетiн  кӛрiнедi. 
Содан  тiзе  айырмай  тиiскен  ағайынды  қос  батыр 
қойға  шапқан  қос  бӛрiдей  қалмақтарды  жапыра 

 
67 
қуып  отырса  керек.  Ақиық  ақынымыз  Мағжан 
Жҧмабаев: 
Баянның ер ағасы – Батыр Сары, 
Қос  қыран  тiзе  қосып  жауын  қуған,  -  дейтiнi 
содан. 
Сары  батыр  Баян  ӛлгеннен  кейiн  80  жасқа 
келсе  де  Едiл  бойындағы  қалмақтармен  соғысқа 
қатынасқан кӛрiнедi. 
(«Қазақ батырлары» № 11, 2002ж.)
. 
Осы  жорық  туралы  ертеректе  ҥлкендерден  естiген 
әңгiме  бар.  Қалмақтармен  кескiлескен  бiр  ҧрыста 
(шылбырынан  ҧстап,  тiзерлесе  соғысар  Баян  жоқ) 
Сары батыр кӛзi қанталап, жау тобының ордасында 
қалып  қояды.  Жаралағанына  қарамай,  оңды-солды 
шоқпар  сiлтегенiмен  кӛптiң  аты  кӛп,  батырды 
әлсiретiп-ақ  тастайды.  Сол  кезде  «Жаубасарлап» 
ҧрандатып бiр топ қазақтың сарбаздары лап қойып, 
қалмақтарды  тықсырып  тастайды.  Кӛз  тоқтатып, 
жан-жағына  қарап  тҧрған  қарт  батыр  «Жаубасар» 
деп  ҧрандатып  бiр  топ  сарбаздарды  бастап  келген 
жiгiт  ӛзiнiң  баласы  –  Қыстаубай  (Ноян)  екен. 
Баласын  танып  қалған  Сары  батыр  иығынан  қаны 
сорғалап тҧрып: «Әй, арамсiдiк, сен әлi тiрi ме едiң, 
кет  жолымнан!» – деп  бҧрылып  жҥре берген  екен. 
Бҧл  Қыстаубай  Сары  батырдың  бәйбiшесi 
Мақпалдан туған кенжесi болатын. 
Мағжан 
Жҧмабаевтың 
«Батыр 
Баян» 
поэмасындағы 
Ноян 
– 
осы 
Қыстаубай. 
Шындығында,  тҧтқын  қыз  Қҧралайды  алып 
қалмаққа  қашқан  Қыстаубайды  (поэмадағы  – 

 
68 
Ноянды)  батыр  Баян  Жолдыӛзек  деген  (қазiргi 
Аққайың  ауданында)  жерде  қуып  жетедi.  Бiрақ, 
Баян  Қыстаубайды  да,  Қҧралайды  да  ӛлтiрмейдi. 
Жағалбайлы  елiнде  Қыстаубайдың  нағашы  жҧрты 
болатын,  соған  жол  сiлтеп,  батасын  берiп  қоя 
бередi.  Екi  жастың  киiмдерiн,  атып  алған  аңның 
қанына былғап, ағасы Сары батырға ӛлтiрдiм, - деп 
баяндайды. Кiшi жҥзге сiңiсiп, қол бастаған батыры 
болып  кеткен  Қыстаубай  –  Ноян  әкесi  Сарыменен 
осындай  жағдайда  кездесiп  қалған  екен.  Сары 
батырдың  ӛлiм  аузында  тҧрса  да,  баласының  жас 
кезiндегi ағат iсiне кешiрiм жасай алмағаны бiр бет 
қайсарлығы ма екен? Әлде баласының қалмақ елiне 
қашты  деген  ойынан  арыла  алмағаны  ма? 
Қалмақтармен 
болған 
осы 
соғыста 
ауыр 
жараланған Сары батыр елiне жеткенмен, жарадан 
сауыға алмай 1771 жылы қайтыс болады. 
Қыстаубайдың  ҧрпақтары  нағашы  жҧртымен 
қоштасып,  1888  жылы  Ақжайықтың  Қызылжар 
деген жерiнен жетi шаңырақ болып елiне оралады. 
Қазiр 
олар 
Шал 
ақын, 
Тимирязев 
аудандарында (Солтҥстiк Қазақстан облысы) тҧрып 
жатыр. 
Сары 
батырдың 
ҥлкен 
баласы 
Сексенбайдың  ҧрпақтары  да  осы  облыстың  Шал 
ақын  ауданында.  Ал  батырдың  қалған  бес 
баласының ҧрпақтары бiзге беймәлiм. 
Баян  батыр  1714  жылы  қазiргi  Мағжан 
Жҧмабаев  ауданы  Аралағаш  деген  ауылда  туған, 
әкесi  Қасаболат  момын  адам  болған.  Темiрден 

 
69 
тҥйiн тҥйген ҧста, бiрақ зергелiк ӛнерi басым екен. 
Баянның шешесi Ажар Байбақты Шопан батырдың 
қызы, Сырымның әкесi – Даттың қарындасы. Шоң 
Торайғыр-Едiге  бидiң  балаларының  анасы  – 
Ақкенже Даттың екiншi қарындасы (бiреулер қызы 
деп жҥр). 
Баян  Уақтың  Шоға  руынан  тарайды.  Шоға 
баласы  Бәйiмбеттен  екi  ҧлы  болған.  Қырғызәлi, 
одан  Баян,  Қозымерiктен  Сары  батыр  тарайды. 
Баян батыр он тӛртiнен жорыққа қатысқан, он жетi 
жасында аты шыға бастаған. Абылай ханмен жасы 
тетелес  болғандықтан  ба,  ханның  жорықтарына 
тҥгел  қатынасқан.  Абылай  батырларының  iшiнен 
кӛзсiз  ерлiгiне  сҥйсiнiп,  жақсы  кӛретiнi  Баян  екен. 
Шоқан  ӛзiнiң  жоғарыда  аталған  еңбегiнде  «Когда 
спросили у Абылайхана, кого он из своих батыров 
более уважает из всех 3 орд, он ответил… Из моих 
батыров Басентине Малай-Сары, по богатству и по 
характеру  и  Уаковец  Баян  по  уму  и  храбрости 
стоит выше всех» 
(Ч.Валиханов, Избр. произв. Алма-Ата, 1958г. 
стр.126)
. Шоқанның сӛзiн растағандай Машһҥр Жҥсiп 
Абылайхан 
туралы 
әңгiмелерiнде 
мынадай 
жолдарды келтiредi: 
Ғақыл тҧрмас қашқанда, 
Дегбiр тҧрмас сасқанда. 
Баяндай ердi кӛрмессiң, 
Бҧрылып жауды шанышқанда. 
 
Ҥйде батыр кӛп едi, 

 
70 
Жау жолында Баяндай 
Кӛзге  тҥсерi  жоқ  едi,  - 
(Абылайхан,  Тарихи  жырлар.  1 
том, 1993 ж.).
 
Баян  батырдың  ерлiгi,  батырлығы,  қол 
бастаған  беделдi  сардар  екендiгi  туралы  қазақ-
жоңғар  шайқастарына  бiрге  қатысқан  ақын-
жыраулардың  толғауларында  ғана  емес  тарихи 
шығармаларда айтылады. 
Iлияс 
Есемберлиннiң 
«Жанталас», 
Қ.Жҧмадiловтың  «Дарабоз»  шығармалары  соған 
дәлел. 
Баян  батыр  туралы  айтқанда  қазақтың  ақиық 
ақыны  Мағжан  Жҧмабаевқа  соқпай  ӛте  алмайсың, 
ӛзiнiң аты шулы «Баян батыр» поэмасында: 
Қанайым ойың удай, тiлiң шаян, 
Амал не келген жоқ қой Батыр Баян. 
Кӛп жаудың албастысы, ел еркесi, 
Баянның батырлығы Алашқа аян. 
Баянның аруақты қҧр атынан 
Кӛп қалмақ болмаушы ма едi қорқақ қоян. 
Жас Баян жауды талай кӛрмеп пе едi, 
Сорғалап сҧңқардайын тӛнбеп пе едi. 
Майданда жолбарыстай жалғыз ойнап, 
Сан  қолға  аш  бӛрiдей  кiрмеп  пе  едi?  –  деп 
жырлаған.  Кӛркем  шығарма  болғанымен  осында 
кӛп  шындық  бар.  Шоқан  келтiрген  Абылайдың 
бағасымен  Мағжанның  толғауы  ҥндесiп  жатқанын 
кӛру  қиын  емес.  Жауапты  жорықтарға  аттанарда 
Абылайдың  Баян  батырды  iздейтiнi  шындық 
сияқты.  Абылайхан  жинағында:  «Абылай  хан 

 
71 
атақты  ардақты,  бақытты  хан  болған  кҥнде  Уақ 
Сары,  Баянсыз,  Балта  Керей  Тҧрсынбайсыз, 
Шанышқылы  Бердiқожа,  Кӛкжал  Барақ,  Сырым, 
Малай-Сарысыз  жорыққа  аттанбайды  екен»  деген 
тҧжырым  ойымызды  бекiте  тҥседi. 
(«Абылай  хан». 
Тарихи жырлар, 1 том, 1993ж.)
. 
«Батыр  бiр  оқтық»  дегендей  талай  шайқаста 
«жауларын  қойдай  қырған»  батыр  Баян  1759ж. 
ауыр  жараланады.  Сол  кезде  шартарапқа  аты 
шыққан  Еруәлi  деген  емшi  болған  екен,  батырдың 
сарбаздары  найзаға  салып  майдан  шӛбiнен 
Қарқаралы  ӛңiрiне  қарай  жолға  шығады.  Бiрақ 
еңбектерi еш болып, емшiге жете алмай Баян батыр 
кӛз  жҧмады.  Батырдың  жерленген  жерi  Шекшек 
(Қаракесек)  бейiтiнде,  Қарқаралыда  бҧрынғы 
Нҥркен  Әбдiров  кеңшары  деген  пiкiрге  кӛпшiлiк 
ден  қойған  сияқты.  Оны  айтып  отырған  себебiмiз 
Баян  батыр  қазасы  туралы  басқа  да  пiкiрлер  бар. 
Шоқан  ӛзiнiң  жоғарыда  аталған  еңбегiнде:  Баян 
батыр 
1000сарбазымен 
қалмақтарды 
қытай 
шекарасына дейiн қуып тастайды. Ендi елге оралып 
келе 
жатып 
жоңғарлардың 
ӛлiмтiк 
тастап 
уландырып  кеткен  қҧдығынан  су  iшiп,  қара 
тышқақтан  бiраз  жауынгерлерiмен  бiрге  Баян 
батыр  да  ӛлген»,  -  дейдi.  Тағы  бiр  жерiнде: 
«Қалмақтардың  бiр  шабуылы  кезiнде  ӛзiнiң  ағасы 
батыр  Сарымен  бiрге  ӛлдi»,  -  дейдi.  Бҧл  да  қате 
пiкiр, ӛйткенi Сары батыр кӛп кейiн (1771ж.) ӛлген. 

 
72 
Мiне,  бҧл  қазақтың  қос  батыры  туралы  сақталған 
әңгiмелерден ҥзiндi ғана. 
Кейiнгi  жылдары,  әсiресе,  тәуелсiздiктiң  10 
жылында  қазақ  тарихында  ӛзiндiк  орны  бар  ел 
бастаған  кӛсемдердi,  қол  бастаған  сардарларды, 
ақын-жырауларды  айта  бастасақ  жершiлдiктiң 
ауруы  ма  немесе  iштарлықтың  салқыны  ма  ондай 
адам  болған  ба,  қҧжаты  қайда?  –  деп  шыға 
келетiндер  ӛз  қандастарымыз  арасында  бар.  Қазақ 
хандығы  қҧрылғаннан  берi  соғыстан,  бодандық 
бҧғауынан  кӛз  ашпаған  ҧлтымыз  сан  жағынан  аз 
болса да ҧлан-байтақ жерден жан-жақтан анталаған 
жауларға  тоқымдай  да  жер  бермей  келдi.  Қазақ 
байғҧс  шетiнен  батыр  болмағанда  қайтсын,  iшiнде 
қол  бастап  ерлiгiмен  кӛзге  тҥскен  батырларды 
жыраулар жырламағанда кiм жырлайды?! 
Сары  мен  Баянның  да  еңбектерi  еленбей, 
тарих  тӛрiнен  орындарын  ала  алмай  келе  жатқаны 
осыдан емес пе? Қос қыран атында ӛздерiнiң туған 
жерiнде  кӛшенiң  де  аты  жоқ.  Қазақ  тарихында, 
энциклопедиясында  аттары  да  аталмайды.  Бҧл 
тҥйiн де ӛзiнiң оң шешiмiн табар деген ойдамыз. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
73 
Бақыт Мҧстафин 
 
БАТЫР БАЯН 
(«Солтҥстiк Қазақстан», 1998ж.) 
 
Осыдан  қырық  жылдай  бҧрын  Қызылжардың 
жанға  сая,  жҥрекке  дауа  майдақоңыр  жазғы 
кешiнде  жасыл  бақта  сырлы  сҧхбат  шертiп, 
шалқыған  кӛңiлдiң  шермҧңын  тарқатып  бiр  топ 
әдебиетшiл  қауым  гулесiп  отырды.  Әңгiмелерi 
әсем,  әсерлi.  Кӛлденеңнен  қҧлақ  шалған  адамның 
ӛзi  берi  бҧрылып  селтиiп,  тыныс  тартып,  тынып 
қалғанын  кӛрер  едiңiз.  Сол  тҧста  кӛз  қиығымен 
тыңдарман ықыласын аңғарып қалған арқалы ақын 
Хамза  Абдуллин  дауыс  мақамын  мәнерлей  тҥсiп, 
жыр маржанын жарқылдатып шаша бердi. 
Жҥрегiм, мен зарлымын жаралыға, 
Сҧм ӛмiр абақты ғой саналыға. 
Қызыл тiл, қолым емес, кiсендеулi, 
Сондықтан жаным кҥйiп жанады да. 
Қу ӛмiр қызығы жоқ қажытқан соң, 
Толғанып қарауым сол баяғыға, 
Тҥйiннiң тоқсан тҥрлi шешуi бар 
Әдемi ертегiдей баяғыда. 
Әдемi ӛткендi айтып айнымасам, 
Сҧм ӛмiр кҥштi уын аяды ма? 
 
Мен де ойды ағытамын қаламыма, 
Арқаның кӛз жiберсем алабына: 
 

 
74 
Сарыарқа – сары дария, қиыры жоқ 
Кӛз болсын, қандай қыран, талады да. 
Iшiнде сары дария кӛз тоқтатар 
Кӛкшетау – Сарыарқаның аралы да. 
Кӛкшеде кҥнi кеше қойдай ӛрген 
Тҥрлi аң: бәрi, бҧғы, маралы да. 
Айырылып асау, ерке аңдарынан 
Кӛкшенiң тас жҥрегi жаралы да! 
Арқада жер жетпейдi Бурабайға, 
Бӛленген бҧйра сынсың қарағайға. 
Бҧлт қҧшқан мәңгi мең-зең Кӛкшетауға 
Бӛлектау: «Ой, бауырым!» – дер анадайда. 
 
Оқжетпес найза қия – қыранға ҧя, 
Қарасаң жанның шерi тарамай ма? 
Солардың ортасында Бурабай кӛл, 
Мӛп-мӛлдiр, дӛп-дӛңгелек ҧқсайды Айға, 
Бурабай – Арқа аралы, жер еркесi, 
Ертеде қоныс болған Абылайға. 
 
Ақын Хамза жыр тҧлпарының жалында ойнап, 
асау  арын  қҧшағында  асқақтап,  аспандап,  алысқа 
қиял  сермеп  кеткен  едi.  Бiрде  зарлы,  бiрде  шерлi, 
бiрде  мҧңлы  пернелердi  сыңсытып,  кейде 
солқылдата  басып,  кейде  сызылтып,  биiктен 
тӛмендеп  қҧлдырап,  қоңырлап,  жҥректi  шым-шым 
шымырлатқан жыр қҧдiретi қандай едi шiркiн. 
-«Батыр Баян» ғой. 

 
75 
-Мағжан! Қайран жыр пырағы жарқылдаған! – 
дескен  ҥндер  тамсанып,  таңырқап,  тамашалап 
тынды.  Таңғажайып  аңыз  мҧнарында  қалқып, 
жҥрек сыздап ҧлы Мағжанмен бiрге Батыр Баянды 
да  кӛкiрек  тереңiнде  тҧнығымен  тербеп  едiк.  Сол 
тҧстың  ӛзiнде  Мағжан,  Баян  есiмдерiн  топ  iшiнде 
ашық  айта  алмадық.  Хамза  ақын  сыңды  жанкештi 
қияли  қаһармандар  ғана  Мағжан  жырларын  жатқа 
соғудан  жасқанбай  жҥрсе,  Батыр  Баянды  кӛне 
тарих шаңынан аршып алар жан табыла қоймаған-
ды. 
Ия,  кӛне  тарихтың  ӛзi  там-тҧм  таңба,  яки 
жаңаша  жаңғырық  жобасы  тҥрiнде  тым  болмаса 
қағаз  бетiне  бiрер  белгiмен  де  хатталып  жетпей 
отыр.  Тек,  ел  аузындағы  аңыздар  ғана  Баян 
Батырдың  болғанын,  оның  қаһарман  ерлiгiн, 
қалмақтармен қырғын шайқаста елiн, жерiн қорғап 
толарсақтан  қан  кешкен  толағай  тҧлғасын  бҥгiнгi 
ҧрпаққа  жыр  етiп  толғайды.  Ол  аңыздар  қазынасы 
алтын  сандығының  кiлтi  де  елiмiз  еркiндiк  алған 
бҥгiндерi ғана ашылып отыр. 
Сонымен  Батыр  Баян  ӛмiрде  болған  ба?  Ол 
кiм?  Қай  жерде  туған?  Оның  бҥгiнгi  кҥнге  жеткен 
ҧрпақтары  бар  ма?  Бҥгiнгi  ҧрпақ,  әсiресе,  жастар 
жағы  мҧндай  сҧрақтардың  жауабын  iздерi  әбден 
орынды.  Ӛйткенi,  ҥш  ғасырға  жуық  орыс 
патшасының  отаршылдығы,  одан  қалды  қызыл 
империяның  қазақ  зиялыларына  жасаған  қанды 
қырғыны ел, жер тарихын ҧмыттыруға ҧрындырды, 

 
76 
мәңгҥрттiкке  мҧрындық  болды.  Батырлардың, 
ақындардың, 
шешендердiң, 
жыраулардың, 
билердiң,  байлардың  есiмдерiн  еске  алып,  ауыз 
ашуға  қорықтық.  Мiне,  Батыр  Баянның  аңызды 
ерлiгi  ҧмытылып  бара  жатқаны  да  осындай 
сҧмдықтың салдары екенi де сӛзсiз. 
Зейнолла  Олжабаев  ақсақалды  кӛптен  берi 
бiлушi  едiм,  ҧзақ  жыл  аудандық  деңгейде  басшы 
қызметте  iстедi.  Облыстық  жиналыстарда  жиi 
кӛретiнбiз.  Ол  кiсiнiң  Батыр  Баянның  тiкелей 
ҧрпағы  екенiн  бҧрын  бiле  бермейтiнмiн.  Бҧл  да 
мiне кеңестiк кезеңнiң кесiрiнен дендеген дерт қой. 
Ол  кiсi  де  «атам  батыр»  -  деп  айта  алмай 
тҧншықты. Ендi ӛкiнемiз. 
Редакцияға  ҥлкен  папка  қҧшақтап  келген 
Зекең  шаруасын  дәттеп,  ҥстелдiң  ҥстiне  газет 
қиындыларын,  кiтаптарды,  журналдарды  кӛшiрме 
парақтарды, хаттарды, суреттердi жайып тастады. 
Хамза  ағамыз  Абдуллиннiң  тоқсаныншы 
жылдардың  басында  бiр  газетте  жазғаны  есiме 
тҥстi.  Онда  мынадай  жолдар  бар  едi:  «Батыр  Баян 
Қаракерей 
Қабанбай, 
Қанжығалы 
Бӛгенбай, 
Қаздауысты  Қазыбек,  Шақшақ  Жәнiбек,  Қарауыл 
Қанай  би  сияқты  «Ақтабан  шҧбырындының» 
алғашқы  жылдары  есейiп,  ер  жеткен  қырандардан 
емес, 
«Ақтабанды» 
жерiмiзден 
тҥбегейлi 
аластайтын  ерлердiң  екiншi  толқынына  жататын. 
Демек,  Баян  жас  шағынан  ҧлы  Абылайдың 
замандасы.  Ӛйткенi  Батыр  Баянның  ҧрпақтары  ер 

 
77 
атасының  1710  жыл  мен  1715  жылдың  арасында 
туып,  1757  жылдары  қалмақтармен  болған  бiр 
соңғы  соғыста  қаза  тапқанын  аңыз  қып  айтып 
отырады. 
Баян  –  уақ  руынан.  Уақ-Шоға,  Шәйгӛз, 
Баржақсы,  Жапсары,  Мҧрат  дейтiн  тайпалардан 
тҧрады.  Шоға  –  Баянның  арғы  атасы.  Бiрақ  осы 
тайпалар  қатарласып  белгiлi  бiр  аймақты  ғана 
мекендеп  отырған  емес.  Уақ  руының  бiраз 
тайпалары  Семей,  Кереку,  Аягӛз,  Ӛскемен 
аймақтарын  мекендейдi.  Тiптi  уақ  тайпаларын  Шу 
ӛзенi тӛңiрегi мен Баянауыл маңынан да, қала бердi 
Ақтӛбе тӛңiрегiнен де. Қытай мен Монғолиядан да 
кездестiруге  болады.  Қалай  болған  кҥнде  де  уақ 
елiнiң  ескi  ата  мекенi  Қостанай  мен  Қызылжар 
қалаларының екi аралығындағы Обаған ӛңiрi. 
Баяннан  –  Бҧлан,  Бҧланнан  –  Мҧсабай, 
Мҧсабайдан  –  Басшығҧл  (Басшығҧл  1842  жылы 
туған). 
Басшығҧлдың 
Қҧлжабай, 
Жаныбай, 
Олжабай  дейтiн  ҥш  баласы  болды.  Қҧлжабай  мен 
Жаныбай  соғыс  жылдары  қайтыс  болды.  Олжабай 
бҧдан  он  жыл  бҧрын  дҥние  салды.  Олжабайдың 
баласы  Зейнолла  қазiр  есен  сау,  тiрi.  Солтҥстiк 
Қазақстан  облысының  Булаев  ауданында  жауапты 
қызметте». 
Батыр  Баянның  сол  ҧрпағы  Зекең  мiне  бiзге 
бабасы жайлы әңгiме шертiп отыр: 
-Бiздiң  елде:  «Баян  әкесi  Қасаболаттың 
қолында  емес,  Қасаболаттың  iнiсi  Абылдың 

 
78 
қолында  тәрбиеленген»  деген  сӛз  бар.  Ол  туралы 
«Баян  Абылдың  бауырында  ӛскен.  Қара  шекпендi 
Қасаболат  шӛккен  тҥйеге  де  ӛз  бетiмен  мiне 
алмаушы  едi.  Тегi,  кҥндей  кҥлiп,  оттай  лаулаған 
Баянды  айбарлы  да  айбынды  Абыл  батыр 
тәрбиелеген ғой», - деседi. 
Ия,  сӛйтiп  Есқараның  Қасаболат,  Абыл, 
Алтыбай  атты  ҥш  баласынан  тараған  ҧрпақ  қазiр 
Булаев  ауданында  ӛмiр  сҥредi.  Бiр  кезде  Абыл, 
Жарбол,  Аралағаш  деген  ҥш  ҥлкен  ауыл  болған, 
ҥшеуiнде  де  Батыр  Баянның  ҧрпақтары  тҧрды. 
Қазақ  белсендiлерi  соңғы  60-70  жыл  iшiнде  Батыр 
Баянның  атын  да  ататтырмай  қойды. Оның  себебi, 
екеу:  бiрiншiсi  –  Баян  ҧлы  Абылайдың  ең  сҥйiктi 
батыры, екiншiсi – Мағжан Баянның ҧлы тҧлғасын 
ӛз халқына ересен шеберлiкпен сипаттап бердi деп 
Хамза ағамыз ауылға келген сайын айтып отырады. 
Соңғы  кезде  Батыр  Баян  туралы  бiраз 
жазылып  жҥр.  М.Мақатаев  атындағы  сыйлықтың 
лауреаты,  белгiлi  айтыскер  ақын  Ерiк  Асқаров, 
халықаралық  «Қазақ  тiлi»  қоғамы  облыстық 
басқармасының тӛрағасы Қосыл Омаров газеттерде 
мақалалар  жазып,  оқырмандарды  Батыр  Баян 
жайлы бiраз мағлҧматтармен қанықтырды. 
«Мағжанның  кӛркемдiк  қуаты  аса  жоғары, 
сарыншыл  (романтикалық)  поэмаларының  бiрi  – 
«Батыр  Баян»  ХҤIII  ғасырдағы  ел  қорғаған батыр, 
iрi  тарихи  тҧлға,  кӛзi  тiрiсiнде-ақ  аты  аңызға 
айналған  даңқты  адамға  арналуының  кӛптеген 

 
79 
себептерi  бар.  Ақынның  әжесi  –  Баянның  немере 
қызы.  Баян  ҧрпақтары  оларға  аталас  шоға  уақтың 
әлденеше  ауылдары  Есентаңрық  атығайлармен 
қоныстас. 
Есентаңырықтың 
басты 
адамы 
Мағжанның  әкесi  Бекен  (Бекмағанбет)  Келтесор 
болыстығына  таласқанда әлдi  қарсыласы,  Баянның 
шӛбересi  –  Басшығҧл  болған.  Бала  Мағжан  – 
Баянның ақылды немересi әдiлдiгiмен аты шыққан 
Байтоқа  бидiң  әңгiмесiн  тыңдап,  ӛсиетiне  ҧйып, 
батасын алған. 
Абылай хан ҥш жҥзден әскер жинап қалмаққа 
қарсы  шешушi  шайқасқа  Бурабайдың  тҥбiнде 
жиналғанда Батыр Баянды тосып қалған екен. 
Жиналған ӛңшең бӛрi Бурабайға 
Алаштың кебесiндей iзгi жайға, 
Батырлар бҧғаудағы арыстандай 
Абылай тҧңғыш бiр терең ойда. 
Бәрi де ел қорғаны – батыр, билер. 
Аттанбай тек жатудан таппай пайда: 
«Жҥрелiк жау басынар» деген сӛзбен 
Салады Қанай бидi Абылайға. 
Би Қанай: «Бҧ қалай?» – деп бастағанда, 
Абылай сҧрайды одан: «Баян қайда?» 
«Қанайым», ойың удай, тiлiң шаян, 
Амал не, келген жоқ қой батыр Баян. 
Кӛп жаудың албастысы, ел еркесi, 
Баянның батырлығы алашқа аян. 
Баянның аруақты қҧр атынан, 
Кӛп қалмақ болмаушы ма ед қорқақ қоян? 

 
80 
Наркескен, ӛрттей ӛскен, қайтпас болат 
Баянсыз қанатымды қалай жаям? 
Би Қанай! Атанбайды хан Абылай, 
Келмесе  қанды  балақ  батыр  Баян!  –  деп 
Мағжан  зерлi  сӛз,  кӛркем  кестемен  сомдаған 
айбынды тҧлға, асқақ бейне кӛз қуантып, кӛкiрекке 
ҧялайды. 
-Булаев  ауданы  Жолдыӛзек  бойын  ертеден 
мекендеген  тҧрақты  ел.  Асанқайғы  бабамыздың 
«мың  бiтпес,  жҥз  кетпес»  деген  даналы  сӛзi  осы 
мекенге 
арналған, 
қҧтты 
жер. 
Осы 
ата 
қонысымыздан  Абылай  ханның  оң  қолы  болып 
жорыққа  шыққан  Батыр  Баянның  кiндiк  қаны 
тамған  асыл  топырақ.  Қазiр  осы  тӛңiректе  Батыр 
Баянның  мыңнан  астам  ҧрпақтары  тҧрады,  -  дейдi 
Зекең.  –  Баянның  ерлiгiн  осыдан  150  жыл  аса 
бҧрын  қазақтың  ҧлы  перзентi  Шоқан  Уәлиханов 
зерттеген,  ҧлы  ақын  Мағжан  Жҧмабаев,  бертiнде 
аса 
кӛрнектi 
жазушы 
Iлияс 
Есенберлин 
шығармаларына арқау  еткен.  Дегенмен зерттеу  әлi 
де жетiспей жатыр. Батыр Баянды жергiлiктi жерде 
әлi  жете  бiлмегендiктен  тiптi  оның  бҥгiнгi  аталас 
ҧрпақтарының  ӛзi  тҥсiнбестiк  танытады.  Елiмiз 
егемендiк  алып,  әлемге  танылып,  кешегi  ӛткен 
батырлар,  шешендер,  жыраулардың  есiмдерi 
мерейлi  тойлар  ҥстiнде  биiк  мiнбелерден  аталып 
жатыр.  Мiне  сол  тiзiмнiң  iшiнде  Батыр  Баянның 
есiмi тым болмаса бiрде-бiр аталмайтыны ӛкiнiштi. 

 
81 
Шоқан  Уәлиханов  ӛзiнiң  «ХҤIII  ғасырдағы 
қазақ  батырлары  туралы  тарихи  аңыздар»  деген 
еңбегiнде  былай  деп  жазды:  «Абылайдан:  ҥш 
жҥздiң 
батырларының 
iшiнен 
кӛбiрек 
ҧнататыныңыз 
кiмдер 
– 
деп, 
сҧрағанда: 
Батырларымның  iшiнен  Бәсентиiннен  шыққан 
Малайсарыны  байлығы,  ерлiгi  және  соған  тән 
мiнезiн  ҧнатамын,  ал  ақылына  батырлығы  сай 
уақтағы Баян бәрiнен де биiк тҧр». 
Мiнекей 
қазақтың 
ҥш 
жҥзiнiң 
басын 
бiрiктiрген Абылай хан ҧлы дана десек, Батыр Баян 
оның оң қолы болған. Хан ӛз аузымен айтып тҧр. 
Зекең  батыр  бабасының  тарихтан  әлi  де  ӛз 
орнын алмағанын, ҧмытылып бара жатқанын айтып 
Қазақстан 
Республикасы 
Ҧлттық 
Ғылым 
Академиясы  тарих  институтының  директоры 
академик  Манаш  Қозыбаевқа  хат  жолдапты.  Бiзге 
академиктiң  жауабын  да  кӛрсеттi.  Академик 
жергiлiктi  жерде  Батыр  Баянның  тҧлғасын  кең 
танытарлық  бiраз  жҧмыстар  тындыру  қажеттiлiгiн 
санамалап, тiзiп тәптештеп берiптi. 
-Бәрi  ӛзiмiзден,  ӛзiмiздiң  қандастарымыздың, 
туыстарымыздың 
алауыздығынан, 
бас 
бiрiкпейтiндiгiнен,  -  деп  ӛкiнедi  Зекең.  Ол  сонау 
1994 жылғы бiр әңгiменi айтып бердi. 
«Қарағанды»  кеңшарына  Батыр  Баянның 
есiмiн  беру  туралы  мәселе  сол  кезде  кӛтерiлген. 
Шаруашылықтың  сол  кездегi  басшысы  марқҧм 
И.И.Миллер  бҧл  ҧсынысты  қолдаған.  Бiрақ 

 
82 
ӛзiмiздiң  қазақтар:  «Бiзде  басқа  да  батырлар 
болған, Баян батырды бiлмеймiз» – деп келiспептi. 
Ия,  бҧл  арада  мҧндай  психологияның, 
пиғылдың, пайымның қалыптасып, сiресiп қалуына 
елiнiң  еркiндiгi,  жерiнiң  кеңдiгi  ҥшiн  қасық  қаны 
қалғанша  кҥрескен  қазақ  батырларын  қанiшерлер, 
жаугершiлер  етiп  кӛрсеткен,  сӛйтiп  ел  есiнен 
ҧмыттырған  қызыл  империяның  нәлет  насихаты 
кiнәлi. 
Осыдан  бiраз  жыл  бҧрын  ҧлы  ақын  Мағжан 
Жҧмабаевтың  есiмiн  Петропавлдағы  педагогика 
училищесiне және бiр кӛшеге беру жӛнiнде ҧсыныс 
жасалғанда 
бiлместiктiң 
бiраз 
қарсылығына 
ҧшырағаны  бар.  Ал,  қазiр  Мағжан  тарихтан  да, 
Петропавл  қаласынан  да  ӛз  орнын  тапқанын  кӛрiп 
отырмыз.  Батыр  Баян  есiмi  де  алтын  әрiптермен 
жазылары анық. 
Академик Манаш Қозыбаев ӛз хатында Батыр 
Баян туралы ҥлкен әңгiме әуелi тӛменнен басталуы 
қажет  екенiн  ӛте  орынды  атап  кӛрсеткен.  Орайын 
тауып  пайдалана  бiлсек  Батыр  Баян  туралы 
материалдар бiраз бар.  Мағжанның бiр кезде бiраз 
жҧрт  жатқа  соққан  «Батыр  Баян»  поэмасының  ӛзi 
ғаламат  дҥние  емес  пе?  Қазақ  батырларының 
арасынан  алғашқы  болып  Батыр  Баян  туралы 
фильм  тҥсiрiлдi.  Осы  фильмдi  пайдаланып 
қызықты да кӛрiктi кештер ӛткiзуге болады. 
Облыстық 
ӛлкетану-тарих 
мҧражайына, 
аудандардағы,  мектептердегi  мҧражайларға  Батыр 

 
83 
Баянды  «бiриықтатып»  кiргiзу  керек.  «Батыр 
бiриықтап  кiрсе,  арғы  жағындағы  орынды  ӛзi 
табады» дейдi ғой халқымыз. 
Батырларымызды, 
ақындарымызды, 
ҧлыларымызды басқа жҧртқа таныта бiлуiмiз керек. 
Сонда барып басқа ағайындар әдемi әңгiменi әуелi 
мәре-сәре кӛңiлдi дастархан басында бастап, содан 
соң  ҥлкен  жиынның  мiнбесiнен:  «Достар-ау, 
мынадай  батырды  бҧрын  бiлмеппiз  ғой,  мен  ендi 
таныдым,  ҧқтым,  тҥсiндiм.  Оның  есiмiн  туған 
жерiне  берейiк»  деп  ҧсыныс  айтары  анық.  Сонда 
олар  да,  бiздер  де  жҥрекпен  ҧғысып  қол  соғамыз. 
«Бәрiне де уақыт емшi» дейдi қазақ. Iлгерiде облыс 
орталығының  кӛшелерiнде  де  Абылай  хан,  Батыр 
Баян есiмдерi пайда боларына сенемiн. Батыр туған 
Булаев ауданы Батыр Баян ауданы болуы да ғажап 
емес. Ол ҧсынысты халық ӛзi айтады. 
 
Жақсыбай Самрат 
 
БАТЫР БАЯН – ЕРЛIГI ХАЛҚЫНА АЯН! 
(«Егемендi Қазақстан». 2005 ж.) 
 
…Ӛзге батыр қайтса да бiр қайтпайтын 
 Сары мен Баянды айт уақтағы. 
Тәтiқара. 
Асты  қазына,  ҥстi  қҧт  кӛсiлiп  жатқан  байтақ 
даламыз  бар.  Сол  даланың  байлығын  емiн-еркiн 
сапырып,  тӛсiне  Еуропаның  тӛрiнде  ғана  кӛретiн 
Қызығын  кӛрiп,  қызметiн  тҧтынудамыз.  Иншалла, 
ҧзағынан болсын. Бiрақ сол даланы ҧрпағына мҧра 

 
84 
қылып  қалдырған,  оны  жауға  бермеймiн  деп 
кҥндiз-тҥнi  сарытоқым  болып  аттан  тҥспеген,  қу 
жанын  шҥберекке  тҥйiп,  ақ  бiлектiң  кҥшi,  ақ 
найзаның 
ҧшымен 
оны 
қорғаған 
батыр 
бабаларымыздың бәрiне бiрдей ризашылығымызды 
бiлдiре  алмай  келемiз-ау,  әттең.  Сонын  бiрi  Баян 
батыр. 
Жҧрттың  кӛбi  Баян  есiмiн  Мағжанның 
кӛркемдiк  қуаттылығы  ғажап  «Батыр  Баян» 
поэмасынан  бiледi.  «Жҥрегiм,  мен  зарлымын 
жаралыға.  Сҧм  ӛмiр  абақты  ғой  саналыға.  Қызыл 
тiл қолым емес кiсендеулi. Сондықтан жаным кҥйiп 
жанады  да…»  деп  басталатын  дастан  қуғында 
жҥрiп,  қамыққан  ақынның  нағашы  жҧрты  батыр 
Баянның  рухынан  медет  сҧрағаны  тәрiздi. 
Ақынның  туған  әжесi  Баян  батырдың  немересi 
екен.  Оның  ҥстiне,  ҧрпақтарының  айтуына 
қарағанда,  бала  Мағжан  батырдың  немересi 
Байтоқа бидiң әңгiмесiн тыңдап ӛскен кӛрiнедi. 
«Батыр  Баян»  поэмасындағы  екi  жастың 
махаббатына 
байланысты 
оқиғалар 
ӛмiр 
шындығынан  сәл  ауытқығанымен,  негiзгi  желi: 
Абылайдың  жауға  қарсы  Бурабайда  қол  жинап, 
бiрақ оған Баян келмей қозғалмауы, одан батырдың 
Абылай  қосынына  келiп,  540  жауынгерiмен  ҥлкен 
ерлiк  кӛрсеткенi  -  ӛмiр  шындығы.  Бҧл  туралы 
Шоқан  Уәлиханов  та  жазған.  Баянды  тосып 
шаршаған  ханның  қолына  асығып  жеткен  батыр 
Абылайға  келiп:  «Куда,  что  прикажешь,  я 

 
85 
исполню». Аблай-хан обратился к народу и сказал: 
«Вот зачем я так долго ждал Баяна» деген екен деп 
жазады ғалым. 
(Валиханов Ч.Ч. Собр.Соч. Т-I., стр.225-227). 
Одан  әрi  ғалым,  ӛзiнiң  естуi  бойынша,  қазақ 
қолынан  қорыққан  қалмақ  басшылары  оларды 
алдау  ҥшiн  ӛз  елшiлерiн  жiбергенiн,  сӛзге  шешен 
елшiлер  жылы  сӛзбен  арбап,  келiсiмге  келмектiң 
белгiсiне  ӛздерiнiң ханы  ертең  жасаулы  ақ  киiз  ҥй 
тарту 
ететiнiн 
мәлiмдейдi. 
Абылай 
хан 
батырларымен 
ақылдасқанда, 
Баян 
олардың 
Қытайды  да  алдағанын,  сондықтан  сенбеу 
керектiгiн  айтады.  Бiрақ  хан  елшiлердiң  сӛзiне 
тоқтап,  екi  кҥн  тосып  қалады.  Ал  жау  бҧл  екi 
ортада  алысқа  кетiп  қалған  екен.  Оны  1000 
адамдық  қолмен  Баян  батыр  Қытай  жерiне  дейiн 
қуып,  талқандайды.  Бiрақ  қайтып  келе  жатқанда 
қалмақтың  улап  кеткен  қҧдығынан  су  iшемiн  деп 
жантәсiлiм етедi дейдi. 
Ал, Абылай ханмен батырлардың алғашқы рет 
кездесуiн 
ғалым 
былай 
жазады: 
«Самым 
знаменитым  среди  уаков  был,  несомненно,  Баян-
батыр, герой антиджунгарской войны, один из тех, 
кого  высоко  ценил  Аблай-хан.  А  встреча  Аблай-
хана  и  Баян-батыра,  согласно  записанному  нами 
преданию,  произошло  на  поле  битвы  и  вот  как». 
Осы  жерден  әрi  ҧлы  ғалым  жазған  оқиғаның 
қысқаша мазмҧнын қазақша берейiк. 
Ӛзi де батыр Абылай кескiлескен бiр шайқаста 
аз ғана топпен артына алаңдамай, ет қызуымен жау 

 
86 
жатағына ендеп, кiрiп кетедi. Бiр уақытта ӛздерiнiң 
қоршауда  қалғанын  кӛредi.  Сонда  хан:  «Қайсың 
барсың,  қоршауды  бҧзып  шығар»,  -  дегенде 
кеудесiн  кӛк  найзаның  ҧшына  тосар  адам  табыла 
қоймай,  ешкiм  ҥндемейдi.  Абылай  екiншi  рет 
айқайлайды.  Бҧл  жолы  да  дыбыс  жоқ.  «Қазақтың 
қатыны  жауға  шабар  бiр  ҧл  тумап  па  едi?»  деп 
ашынған  хан  соңғы  рет  ақырғанда,  ақ  боз  атты 
алып  жiгiт  кесе  кӛлденеңдеп  келе  қалып:  «Қазақ 
жауға  шапса  сенен  сҧрай  ма,  хан  ием»,  -  деп 
анталаған жаудың арасын қылышымен қақ айырып 
қойып  кетедi.  Батырдың  кӛзсiз  ерлiгiне  қызған 
басқалар  да  қосыла  шауып,  жау  қоршауын  бҧзып 
ӛтедi.  Сол  жолғы  ҧрыста  басқа  қолмен  қосылып, 
қалмақтарды тегiс талқандайды. 
Ҧрыстан  кейiн  хан  бағанағы  батыр  жiгiттi 
табуға бҧйрық бередi. Сӛйтсе, ол мҧрты жаңа ғана 
тебiндеген  бозбала  екен.  Абылай  хан:  «Жаудан 
қайтпайтын  бетiң  бар,  менiң  бiрiншi  айғайыммен 
неге  шаппадың?»  дейдi.  Сонда  жас  жiгiт: 
«Алдымен  ханға  жол  бердiм.  Одан  аға  баласы 
Арғынның  жолын  кеспедiм,  ақырында  ажалдан 
басқа  жол  қалмаған  соң  ӛзiм  шаптым»,  -  деп 
ҧтымды жауап бередi. 
Жалпы,  қазақ  ҧлысы  жалаң  ерлiктi  емес, 
батырдың  сӛзiнде  нәр,  бойында  ар  болса  қатты 
бағалаған.  Белгiлi  батырлардың  бәрi  де  сӛзге 
шешен,  тапқыр,  жан-дҥниесi  таза  болғандығы 
белгiлi.  Қол  бастайтын  адам  ерлiгiмен  ғана  емес, 

 
87 
ерлiкке  бастайтын  елдiк  сӛзiмен  де  сардар  болған 
ғой.  Баянның  ағасы  Сары  да  кӛзсiз  батыр  болған, 
жырларда  екеуiнiң  есiмi  қатар  аталады.  Дегенмен, 
оның  есiмi  Баяндай  атақты  емес,  соған  қарағанда, 
ол  сӛзге  шорқақтау  болған  секiлдi.  Абылайға  ҥш 
жҥздiң  батырларының  iшiнен  кiмдi  ерекше 
бағалайсыз дегенде бәсентиiн Малайсары мен Баян 
батырды  ерекше  жақсы  кӛретiнiн  айтқан  екен. 
(Ш.Уәлихановтың жоғарыда аталған еңбегi, 218 бет).
 
Жоңғарларға  қарсы  азаттық  кӛтерiлiсiнiң 
батыры,  ҧлы  Абылай  ханның  бас  батырларының 
бiрi бар. Мәселен, Ҥмбетей жырау: 
«Қаракерей Қабанбай, 
Қанжығалы Бӛгенбай, 
Сары, Баян мен Сағынбай 
Қырмап па едi жауыңды, 
Қумап па едi қауымды 
Ҧмыттың  ба  осыны,  Абылай?»,  -  деген  екен 
бiрде ханға. 
Баян  батыр  туралы  Шоқаннан  басқа  бiздiң 
заманымызда I.Есенберлин, М.Мағауин, Қ.Жҧмадi-
лов, 
Х.Абдуллин, 
Ж.Бектҧров, 
М.Мҧқанов, 
С.Iзтiлеуова,  Е.Асқаров,  солтҥстiк-қазақстандық 
жерлестерi 
Б.Мҧстафин, 
Қ.Омаров, 
ҧрпағы 
З.Олжабаев,  т.б.  жазды  Мағжанның  «Батыр  Баян» 
поэмасының  желiсiнде  кинорежиссер  С.Тәуекел 
тамаша  фильм  тҥсiрдi.  Астанада  осы  аттас 
музыкалық  спектакль  қойылды.  Сӛйтiп,  есiл  ердiң 
есiмi  қалың  жҧртшылыққа  бiршама  жақсы  таныс 

 
88 
болды.  Бiрақ…  Ердiң  есiмi  қашанда  ел  есiнде 
болуы керек қой. 
Батырдың  ардақты  есiмiн  қастерлеп,  ҧрпаққа 
ҥлгi етуде бiршама кемшiн тҧстар бар. Абылаймен 
алғаш  кездескенде  мҧрты  жаңа  тебiндеген  балаң 
кезi болса, ол ханнан кем дегенде 5-6 жас кем, яғни 
шамамен  1715,  я  1716  жылы  туған.  Бiрақ  сол  әлi 
кҥнге  нақтыланған  жоқ.  Қалай  десек  те,  300 
жылдығы таяп тҧр. 
1998 жылы сол кездегi Ш.Уәлиханов атындағы 
Тарих  және  этнология  институтының  директоры, 
әйгiлi  ғалым,  академик  Манаш  Қозыбаев  Баян 
батырдың  елi  Солтҥстiк  Қазақстан  облысындағы 
Мағжан Жҧмабаев ауданынынң әкiмiне хат жазған 
едi.  Онда  ғалым  Баянның  ерлiгiн  айта  келiп: 
«Институт  истории  и  этнологии  считает  не  только 
возможным,  но  целесообразным  увековечить 
память выдающегося героя освободительной войны 
казахского  народа  батыра  Баяна.  Имя  батыра 
служило  бы  делу  патриотического  воспитания 
молодого поколения суверенного Казахстана», деп 
жазды.  Бiрақ  мәселе  аудан  орталығы  Булаев 
қаласындағы  бiр  орыс  мектебiне  есiмiн  берумен 
шектелдi. 
2002  жылы  сол  кездегi  Солтҥстiк  Қазақстан 
облысының  әкiмi  Қ.Нағмановтың  атына  елiмiздiң 
аса  кӛрнектi  тҧлғалары  Зейнолла  Қабдолов, 
Ӛмiрзақ  Сҧлтанғазин,  Нағима  Айтхожина,  Қабдеш 
Жҧмадiлов,  Кәкiмбек  Салықов  секiлдi  ғалым, 

 
89 
жазушылар  қол  қойған  хат  тҥседi.  Онда  батыр 
Баянның 
есiмiмен 
Булаев 
қаласын 
атап, 
Қызылжарда  бiр  кӛшенiң  атауын  беру  сҧралады. 
Ӛкiнiшке қарай, бҧл ӛтiнiш қанағаттандырылмады. 
Оған  Қ.Нағманов  мырзаның  осы  тҧста  басқа 
қызметке ауысып кеткенi де себеп болған секiлдi. 
Қазiр  елдi  мекендердiң  атауын  ӛзгерту  қиын 
мәселеге айналып кеттi. Ол, әрине, дҧрыс та шығар. 
Бiрақ кезiнде елдi мекендерге берiлiп кеткен қиғаш 
атауларды тҥзетудiң несi айып? 
Мағжан  Жҧмабаев  ауданының  орталығы 
Булаев  қаласының  атауын  кӛпшiлiк  соңындағы 
«ев»  жҧрнағына  қарап,  орыс  адамының  тегi  деп 
қалады.  Шындығында  олай  емес.  Солтҥстiк 
Қазақстан  облыстық  мемлекеттiк  мҧрағатындағы 
материалдарға  қарасақ,  «Булаев»  деген  сӛз 
қазақтың  «Былай,  былай»  деген  бҧйрық  райлы 
етiстiгiнен  алынған  секiлдi.  Ӛткен  ғасырдың 
басында осы жердi басып темiр жол тартылған. Ал, 
осы жолдан ӛтетiн кеспе жолды бiр қазақ кҥзеткен. 
Ҧзамай  оның  ҥйшiгiнiң  маңына  қазақтар  қоныс 
салған.  Темiр  жолға  жақындаған  мал  немесе  бала-
шағаны  әлгi  кҥзетшi  қазақ:  «әй,  былай,  былай 
(кет)» деп қуатын кӛрiнедi. Содан орыстар ол жердi 
«Булай»  деп  атап  кеткен  ғой.  Мҧрағат  қызметкерi 
М.Мелехин «Булай» деген сол қазақтың есiмi болса 
керек  деген  болжам  айтады.  Бiрақ  «Бҧлай»  деген 
қазақта есiм болмайтынын бiз бiлемiз ғой… 

 
90 
Кейiн 
осы 
жерге 
салынған 
стансаны 
келiмсектер  «Булаево»  деп  атаған.  Сӛйтiп,  ӛз 
жҧрнақтарын  жалғап,  бҧрып  алғаннан  кейiн  орыс 
атауы пайда болып шыға келген. 
Мiне,  осылайша  бҧрыс  атауды  дҧрыс  атауға 
ӛзгертсе, несi айып? 
Баян  бабамыздың  есiмiн  қҧрметтеуде  әзiрге 
Алматы  қаласының  бҧрынғы  әкiмi  В.Храпуновтан 
асқан  ешкiм  жоқ  сияқты.  Ол  Алматыдағы  бiр 
кӛшеге  батырдың  есiмiн  бергiзiптi.  Ал  туған 
жерiндегi  жағдай  жоғарыдағыдай.  Алдағы  уақытта 
бҧл  мәселе  оң  шешiмiн  табар  деген  ҥмiттемiз. 
Баяндай батырларымыз соншалықты кӛп емес қой. 
 
Қайролла Мҧқанов, ӛлкетанушы 
 
БАЯН БАТЫР 
(«Қызылжар нҧры» 2007ж.) 
 
Бҥкiл 
ӛмiрiн 
қазақ 
елiнiң 
тәуелсiздiк 
жолындағы  кҥреске  арнаған  ержҥрек  ардагер 
батырлардың бiрi Батыр Баян Қасаболатҧлы тарихи 
деректерде,  әдеби  шығармаларда  орнықты  орын 
алған атақты тҧлға. Ол ӛзiнiң асқан батырлығымен, 
тапқырлығымен  әйгiлi  Абылай  ханның  қҧрметiне 
бӛленген.  Қазақ-жоңғар  шайқастарындағы  ерен 
ерлiгi  ҥшiн  Батыр  Баян  атанған.  Баян  батыр  есiмi 
қазақ  қауымына  Мағжан  Жҧмабаевтың  «Батыр 
Баян»  поэмасы  арқылы  кеңiнен  таныс.  Алайда, 
Батыр Баян жайында жазба тарихи деректер ӛте аз. 

 
91 
Дегенмен,  Баян  есiмiн  оның  кезiнде  жорықтарда 
бiрге  болған  ақын-жыраулар  шығармаларынан 
кездестiремiз.  Аздаған  деректер  қазақтың  тҧңғыш 
ғалымы  Шоқан  Уәлихановтың  еңбектерiнде  де 
баршылық.  Тарихи  деректерде  Батыр  Баян  жоңғар 
шапқыншылығына 
қарсы 
кҥрескен 
қазақ 
батырларының  арасында  шоқтығы  биiк  болып 
кӛрсетiледi.  Сол  кездегi  қазақ  батырларының 
елдiктi  сақтаудағы  ересен  ерлiгi  Ҥмбетей  мен 
Тәтiқара жыраулар толғауларында баяндалады. Сол 
толғауларда 
атақты 
Қанжығалы 
Бӛгенбай, 
Қаракерей  Қабанбай,  Шақшақ  Жәнiбектер  мен 
қатар Уақ Баян батырдың да есiмi аталып отырады. 
Мысалы,  Ҥмбетей  жыраудың  «Бӛгенбай  ӛлiмiн 
Абылай  ханға  естiрту  –  атты  ҧзақ  толғауында 
мынадай жолдар бар: 
Қаракерей Қабанбай, 
Қанжығалы Бӛгенбай, 
Сары, Баян мен Сағынбай 
Қырмап па едi жауыңды, 
Қумап па едi қауымды 
Ҧмыттың ба осыны, Абылай? 
Шоқанның  айтуынша,  бiрде  Қытайдың  қалың 
қолынан  сескенген  Абылай  ӛз  әскерiн  сақтап  қалу 
ҥшiн  шегiнiп  қашуға  мәжбҥр  болады  және  бҧл  iсi 
қоластындағы  елiне  жаман  әсер  қалдырады-ау  деп 
әрi  уайымдап,  әрi  ренжiп,  ашуланып  келе  жатады. 
Сол  кезде  ханның  сҥйiктi  жырауы,  қатардағы 
жауынгер 
Тәтiқара 
қашып 
келе 
жатқан 

 
92 
сарбаздардың  да,  ханның  да  кӛңiлдерiн  кӛтеру 
ҥшiн мынадай ӛлең шығарып айтыпты: 
Кебеже қарың кең қҧрсақ, 
Артық туған Абылай, 
Кӛтере кӛр бҧл iстi. 
Кӛп Қытайдың жылқысы 
Тҧрымтайдай қҧнысты. 
Жау жағадан алғанда, 
Ит етектен алғанда, 
Ер Абылай қорыққан жоқ 
Әншейiн еңкейе бере жылысты. 
Бәсентиiн Сырымбет 
Оқ жiберiп ҧрысты. 
Ақыл қалмас қашқанда, 
Дегбiр қалмас сасқанда. 
Баяндай ердi кӛрмессiң 
Бҧрылып  жауды  шанышқанда!  –  деп  Баян 
батырдың ерлiгi мен тапқырлығын кӛрсеткен. 
«ХҤIII-ғасырдағы  қазақ  батырлары  туралы 
тарихи 
аңыздар» 
деген 
еңбегiнде 
Шоқан: 
«Абылайдан  ҥш  жҥздiң  батырларының  iшiнен 
кӛбiрек  ҧнататыныңыз  кiмдер?  –  деп  сҧрағанда: 
Батырларымның  iшiнен  Бәсентиiннен  шыққан 
Малайсарыны  байлығы,  ерлiгi  және  соған  тән 
мiнезiн  ҧнатамын,  ал  ақылына  батырлығы  сай 
уақтағы  Баян  бәрiнен  де  биiк  тҧр»,  -  деп  жазған 
екен
. 
(Ч.Ч.Валиханов. избранные произведения. Алматы. 1955, с.124). 

 
93 
Ал,  Шәдi  тӛре  Жәңгiрҧлы  «Тарихат»  атты 
дастанның «Абылайдың Ҥргенiшке барғаны» деген 
бӛлiмiнде: 
Қазыбек қаз дауысты, ер Жәнiбек, 
Бӛгенбай қанжығалы, қоңырат Мәмек, 
Уақтан – Сары, Баян, Қыпшақ, Шорман, 
Арғыннан - Жолай палуан, Найман -Тӛлек. 
Осы айтқан Орта жҥздiң жақсылары 
Ханның алдына кеп сонда бәрi, 
Елiне қайтпағына рҧқсат алды. 
Ҧзамай қосын жинап келтiргелi. 
Қыпшақ пен сол уақытта қоңырат елi, 
Сарысу, Сарқҧдыққа жақын едi. 
«Алты айда бәрiң сонда келесiң» – деп, 
Кҥн кесiп Абылай хан жарлық бердi. 
(Абылай хан. Тарихи жырлар. Алматы, 1993, 114-шi бет). 
Осы дастанның «Жорық» деген бӛлiмiнде: 
Бар едi неше қилы батырлары, 
Майданға бет-бетiмен кiрдi бәрi. 
Әлеке, Алтынсадақ деп айтылған 
Әлiбек, Найман Тӛлек ерлiк қылған. 
Шапырашты Наурызбай, Табын Серке, 
Қаракерей Қабанбай ӛңкей қыран. 
Жаппастан Ӛтетiлеу, Есет – тама, 
Бӛгенбай Қанжығалы, Қантай және. 
Тарақты Кӛбек, уақ – Сары, Баян. 
Қоңыраттан Бәйтелi мен Жаманқара. 
Алшыннан Абай, Арғын Олжай палуан 
Жалайыр Жәтен батыр, Қыпшақ Шорман 
Осындай батырлар бар мағлҧмдалған.
 (Сонда, 132-бет). 

 
94 
Мiне, осы екi ҥзiндi де Абылай ханның белгiлi 
батырларының  арасында  Баян  батыр  да  ҥнемi 
кӛрсетiлiп отыр. 
Баян  батыр  туралы  халқымыздың  белгiлi 
ақыны  әрi  ойшыл  ғалымы  Мәшһҥр  Жҥсiп  Кӛпеев 
ӛзiнiң  «Абылай  хан  дәуiрi»  деп  аталатын  қысқа-
қысқа әңгiмелерiнде жазған екен. Оның айтуынша, 
Баян  тек  батыр  ғана  емес,  сӛз  жҥйесiн  табатын 
шешен, ой арнасын табатын ақылды кемеңгер адам 
болған.  Мәшекең  бiр  дастанында:  әйгiлi  Олжабай 
батырмен,  Бәсентиiн  Малайсары  батырмен  1756 
жылы  қалмақты  қойдай  қырған  Баян  батыр  дейдi. 
Және  ол  (Баян)  сыбызғыны  сызылтып  әсерлi 
ойнаған  кҥйшi  де  болған  екен.  Мысалы: 
Қорқыттың  «Ақсақ  қҧлан  –  Жошы  хан»,  ««Боз 
iнген»,  «Суға  кеттi  ер  Қотан»,  «Жетi  қыз»,  т.б. 
кҥйлерiнiң  майын  тамызып  орындаған  деседi,  - 
дейдi Мәшекең. 
Тағы бiр әңгiмесiнде ол: 
«Абылай 
ханның 
заманындағы 
қазақ 
жҧртынан  шыққан  батырлар  Қаракерей  Қабанбай, 
Қанжығалы  Бӛгенбай,  Қаз  дауысты  Қазыбек, 
Шақшақҧлы  Жәнiбек,  Кӛкжарлы  кӛкжал  Барақ, 
Балта  Керей  Тҧрсынбай,  Тарақты  Байқозы,  он  сан 
Орта  жҥзге  ҧран  болған  Олжабай,  Уақ  Сары, 
Баян…  Бҧл  айтылған  батырлардың  бәрi  де 
Ербекейше  бҧзау  жарып  батыр  атанған  емес, 
жалғыз 
жҥрiп 
қалмақтың 
қамалын 
бҧзған 
батырлар»,  -  дейдi. 
(«Абылай  хан».  Тарихи  жырлар.  Алматы, 
1993, 315 бет). 

 
95 
Соғыс  жылдарында  фашистiк  Германияда 
тҧтқында  болған  қазақ  ақыны  Мәжит  Айтбаев 
сондағы  Милли  Тҥркiстан  комитетi  жанындағы 
әдеби ғылыми бӛлiмде iстеп жҥрiп, «Хан Абылай» 
атты дастан жазып, 1943 жылы шығарған екен. Осы 
дастанда да Баян аты аталады: 
Сол шақта, керемет бiр жаз таңында, 
Абылай батырларын алды жиып. 
Хан орда мекен еткен Шыңғыс тауын 
Қаптайды ӛңкей батыр айтып бауын. 
Жиналды ел ҧлдары, ел қорғаны 
Жоймаққа ел шетiне келген жауын. 
Ойқастап Қанжығалы Бӛгенбай жҥр, 
Бой тастап Қаракесек Қазыбек тҧр. 
Бiр ӛзi мыңға тектес ер Баянның 
Ойнауда бойында кҥш кӛзiнде нҧр. 
Сырғалы Елшiбек жҥр тiктеп кӛзiн, 
Балталы Оразымбет етпей тӛзiм. 
Бәрi де батырлардың ынтығуда 
Тыңдауға Абылайдың айтқан сӛзiн. 
(«Абылай хан». Тарихи жырлар. Алматы, 1993, 264-бет). 
Баян  батырдың  ерлiгi,  батырлығы,  қол 
бастаған  белгiлi  сардар  екендiгi  туралы  қазақ 
жазушыларының  тарихи  шығармаларында  да 
айтылады.  Оған  дәлел  Iлияс  Есенберлиннiң 
«Жалаңтӛс»,  Қабдеш  Жҧмадiловтың  «Дарабоз» 
романдары. 
Iлияс  Есенберлиннiң  аталған  кiтабында  Баян 
батырдың қазақ елiнiң жауларымен болған бiрнеше 
шайқастағы  ерлiгi  кӛрсетiлген.  Бiрде,  Сәмеке 

 
96 
ханның  тҧсында  қалмақ  ханы  Сыбан  Рабтан  мен 
соғыста қоршауда қалған Сәмекеңнiң әскерiн ӛзiнiң 
ҥш 
мың 
жауынгерiмен 
келiп 
қалмақтарға 
тҧтқиылдан  шабуыл  жасап  қоршаудан  шығарып 
алады. 
Қытай  империясы  1755  жылы  Жонғарияны 
жаулап алғаннан кейiн қазақ жерiне кӛз тiгедi. Бiр-
екi  рет  қазақ  жерiне  кiре  бастаған  қытайлықтарды 
Абылайдың 
жауынгерлерi 
кейiн 
қайтарып 
тастайды.  Ендi  Қытай  императоры  Цзын-Лун  90 
мың  адамнан  тҧратын  әскер  дайындап  жатқаны 
белгiлi  болады.  Абылай  жаз  ортасы  болмай  ҥш 
жҥзге  ҧран  салып,  бар  әйгiлi  батырларын  жинап, 
Кӛкше  теңiз  (Балқаш)  тҥбiнен  кҥншығысқа  қарай 
қалың  қолмен  (30  мың  сарбаз)  жорыққа  аттанады. 
Iлемен жоғары кӛтерiлiп қҧмырсқадай қаптап келе 
жатқан  Чжао  Хой  мен  Фу  Де  әскерiне  қарсы 
жҥрген Абылай осы жорықта қазақтың ҥш жҥзiнiң 
басын  бiрiктiрудi  ойлады.  Ол  ойы  iске  асты. 
Қытайдан қорыққан қазақ руларының басы бiрiгуге 
айналды, - дейдi автор кiтабында. 
Алайда,  қытайлықтардың  келе  жатқан  әскерi 
Абылай қолынан ҥш есе басым едi. Осыны ойлаған 
Абылай барлық мыңбасы батырларын жинап кеңес 
қҧрып,  сарбаздарын  аман  сақтап  қалу  ҥшiн  қытай 
әскерiмен  iрi  соғысқа  бармай,  Кӛк  теңiзге  дейiн 
шегiнуге  шешiм  шығарады.  Тек  бiр  батыр  ӛз 
әскерiмен  қалқан  болып  қалсын  дейдi.  «Кiм 
қалады?»  –  дегенде,  Баян  Батыр:  «Әскер  соңында 

 
97 
қалуға  мен  бармын»,  -  дейдi.  Беттерiн  Iленiң 
тӛменгi  жағасына  бҧрған  Абылай  бастаған  қалың 
әскердi  арт  жағынан  қорғап,  ӛзiнiң  таңдаулы  мың 
атты қолымен Баян Батыр қалды. Бҧлар бос жатқан 
жҧрттың  әр  жерiнен  от  жағып,  негiзгi  әскердiң 
шегiнгенiн  жауға  сездiрмеу  ҥшiн  алдамшы  кӛрiнiс 
жасайды. 
Абылай  бастаған  негiзгi  қосын  кҥн  шыға 
жаңбыр  басылысымен  буырқана  ақ  кӛбiк  атып, 
долдана  тасыған  ӛзенге  кеп  тiрелдi.  Тасыған 
ӛзеннiң  тҥрi  адам  шошырлық.  Алдарында  ӛткел 
бермес  долы  ӛзең  арттарында  қытайдың  қалың 
әскерi,  жҧрт  дағдарып  қалды.  Осы  кезде  мың 
жауынгерiмен Батыр Баян келiп қосылды. 
Бҧлар  таң  ата  Қытай  шебiне  тиiптi.  Бҧлардың 
аз  екенiн  бiлiп    қалған  Чжан  Хойдың  атты  әскерi 
қарсы  шауыпты.  Әйтеуiр  жер  жағдайын  жақсы 
бiлетiн  қазақ  жiгiттерi,  жҧбын  жазбай  ҧрыса 
шегiнiп  қҧтылып  кетiптi.  Сӛйтiп,  қазақтардың 
қашқаны  қытайлықтарға  мәлiм  болып  қалыпты. 
Ендi  бҧларды  қытайдың  кӛп  әскерi  қайта  қууы 
мҥмкiн.  Қауiп  әр  сағат  сайын  кҥшейе  бердi.  Оның 
ҥстiне ӛзеннiң тасуы бҧрынғыдан да кҥшейе тҥстi. 
Жҧрт  бҧл  араны  «Кҥркҥреуiк»  деп  бекер  айтпаған 
екен.  Қалың  қол  тасыған  ӛзен  мен  жау  әскерiнiң 
арасында  қалып,  қатты  қысылды.  Мiне,  осы  кезде 
Тәтiқара ақын алға суырылып шығып, домбырасын 
безектете саңқылдап қоя бердi: 
 

 
98 
Қамыстың басы майда, тҥбi сайда, 
Жәнiбек Шақшақҧлы болатын найза. 
Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда 
Ер жiгiттiң ерлiгi осындайда. 
Бӛкейдi айт Сағыр менен Дулаттағы, 
Дерiпсәлi, Маңдайды айт Қыпшақтағы. 
Ӛзге батыр қайтса да бiр қайтпайтын 
Сары менен Баянды айт уақтағы. 
Ағашта биiктi айтсаң қарағайды айт, 
Жiгiттiк ерлiкте айтсаң Бӛгенбайды айт. 
Найзасының ҧшына жау мiнгiзген 
Еменалы  Керейде  ер  Жабайды  айт!  –  деп 
батырлардың  аруағын  қозғап,  ӛзенге  тҥсiңдер  деп 
ҧран тастады. Қоянды қамыс, ердi намыс ӛлтiрген. 
Аты  аталған батырлар  тасып  жатқан ӛзенге  тҥсуге 
ыңғайлана  бастады.  Бәрiнен  бҧрын  ҥстiндегi  ауыр 
киiмiн  де  шешпестен,  долы  ағынға  бiрiншi  боп 
батыр  Баян  қойып  кеттi.  Батыр  Баянмен  iлесе  аты 
аталған  батырлар  суға  тҥсе  бастады.  Оларға  ӛзге 
жiгiттер  де  қосылды.  Бҧлар  бергi  бетке  шығып, 
ҥстерiндегi  киiмдерiн  кептiрiп  жатқан  кезде, 
Кҥркҥреуiктiң  арғы  бетiнде  Чжао  Хойдың  атты 
әскерiнiң  барлаушылары  да  кӛрiнiп  қалды. 
«Ӛзеннiң  бергi  бетiне  жаудың  бiрде-бiрi  шығушы 
болмасын»,  -  деп  Абылай  тағы  да  батыр  Баянды 
мың  жiгiтiмен  қалдырып,  ӛзi  қалың  қолмен  алға 
қарай  жҥрiп  кеттi.  Бiрақ  бҧлардың  соңынан  сол 
кҥнi де, келесi кҥнi де ешкiм қуып келмедi. Қытай 
әскерi  қазақ  жерiне  ӛтiсiмен  Шыңжандағы  қазақ, 

 
99 
ҧйғыр  кӛтерiлiске  шыққан.  Ендi  сол  кӛтерiлiстi 
басу  ҥшiн  қытай  әскерi  кейiн  шегiнген.  Сӛйтiп, 
қазақ 
даласы 
бҧл 
жолы 
да 
қытай 
басқыншыларының қаһарынан аман қалды. 
Бiр  жҧмадай  жауды  кҥтiп,  тынығып  қалған 
батыр  Баян  жасағы  бiр  кҥнi  тҥнде  Кҥркҥреуiктен 
ӛтiп  Қытай  шебiне  қарай  беттедi.  Қытай  әскерлерi 
он  мыңнан  астам.  Батыр  Баян  қолы  мыңнан  аз. 
Дегенмен  батыр  тәуекелге  бел  буды,  -  ойламаған 
жерден  тиген  қолдың  бiрi  жҥзге  татиды,  оған 
тыныш 
жатқан 
елiн 
шапқан 
қытай 
басқыншыларына  деген  қазақ  жауынгерлерiнiң 
жҥрегiнде ашу-кегiн қос. Тәуекел! 
Батыр  Баян  сол  кҥнi  тҥн  ортасы  ауа,  қытай 
әскерлерi тегiс ҧйқыға кеткен кезде жауын шаппақ 
болды. Алдарында бiр шақырым жерде жау жатыр. 
–  Уа,  аруақ!  Ақжол  ата!  –  деп  Баян  тыпыршып 
тҧрған  тҧлпар  кӛгiне  қамшы  басты.  –  Абылай!  – 
Қарақожа!  –  Қабанбай!  –  деп  ҧрандасқан  жiгiттер 
ҧйықтап  жатқан  жау  ҥстiнен  жӛңкiлтiп  келiп 
қалды.  Тҥнде  шапқан  жау  қандай  қорқынышты, 
ҥстерiне  қазақ  жiгiттерi  жетiп  келгенде,  қытай 
сыпайлары  не  iстерiн  бiлмей  қостарынан  шыға 
беттерi ауған жаққа қашты. Қытай әскерлерiнiң бiр 
мыңға  жуығы  қаза  тапты.  Қытай  қолбасшылары 
әскерiн  тәртiпке  келтiрiп  ҥлгергенше,  қазақ 
жiгiттерi  кӛзден  ғайып  болды.  Кешiкпей  бозарып 
таң  да  атты.  Жау  қостарынан  ҥш  шақырымдай 
бҥйiрдегi  қамысты  тоғай  арасына  кiрiп  ҥлгерген 

 
100 
Баян  жасағы  шығындарын  есептеп  едi,  қолға 
тҥскенi, жараланғаны, қаза болғаны бар ҥш жҥздей 
жауынгер  жоқ  боп  шықты.  Батыр  Баянның  тҥсi 
қашып кеттi. Ендi Iле ӛзенiнiң арғы бетiне шығып, 
кейiн қайтпақшы боп тҧрған қолға кенет ол:  «Жау 
қолына  серiктерiмiздi  тастап  кеткенiмiз  жӛн 
болмас.  Ӛлсе  ӛлiгiн,  ӛлмесе  жаралысын  алып 
шығуымыз  керек.  Қытай  қостарын  шабамыз!»  – 
дедi.  Алғашында  кейбiр  жауынгерлер:  аттар  да, 
ӛзiмiз  де  шаршап  қалдық,  -  деп  уәж  айтып  едi, 
кейiн  барлығы  да  батырдың  соңынан  еретiнiн 
бiлдiрдi.  Жасақ  қытай  қостарына  бiр  шақырымдай 
қалғанша  аяңдап  келдi  де,  тiзгiндi  қоя  бердi.  Жер 
бетiн  ҧран  жауып  кеттi.  Батыр  Баян  бастап  қарсы 
келген  сыпайларды  жайпай  алға  ҧмтылды.  Бҧл 
жолы  қытай  сыпайлары  бiлте  мылтықтарымен 
қазақ  жiгiттерiн  кӛздеп  атып  қарсылық  кӛрсеттi. 
Ҧрыс кҥн кӛтерiлгенше созылды. Баян батыр ӛзiне 
қарсы  келiп  қалған  қытайдың  бiр  сыпайын  қайқы 
бел  қара  алдаспанымен  қақ  бӛлiп  тҥстi.  Сол  сәтте 
қолтығының  астынан  ҧп-ҧзын  сҥйiр  ҧшты  кӛк 
найза қадалды. Кӛк найзаны қытай сыпайы тағы бiр 
ырғағанда  ӛкпе  тҧсынан  ӛткендей  болды.  Батыр 
Баян  ат  ҥстiнен  сырғып  жерге  қҧлай  бердi.  Мҧны 
кӛрген 
жауынгерлерiнiң 
бiрi 
сыпайды 
алдаспанымен сермеп қалпақтай тҥсiрдi, басқалары 
батырды  кӛтерiп  алып,  жау  қоршауын  бҧзып  ӛттi. 
Сӛйтiп,  «батыр  бiр  оқтық»  дегендей,  талай 
шайқаста  «жауларын  қойдай  қырған»  Батыр  Баян 

 
101 
1759 жылы ауыр жараланды. Сол кезде Қарқаралы 
жақта  шартарапқа  аты  шыққан  Еруәлi  деген  емшi 
болған  екен.  Батырды  сарбаздары  найзаға  салып, 
майдан  шебiнен  Қарқаралы  ӛңiрiне  қарай  жолға 
шығады.  Бiрақ  емшiге  жетпей  Баян  батыр  кӛз 
жҧмады. 
Оның 
жерленген 
жерi 
Шекшек 
(Қаракесек)  бейiтiнде,  Қарқаралыдағы  бҧрынғы 
Нҥркен  Әбдiров  кеңшары  маңында  деген  пiкiрге 
кӛпшiлiк ден қойған сияқты. 
(I.Есенберлин. Жанталас. 
Роман. Алматы. 1976, 264-267 беттер). 
Баян  батыр  туралы  айтқанда  қазақтың  ақиық 
ақыны  Мағжан  Жҧмабаевтың  «Батыр  Баян» 
поэмасына  тоқталмай  ӛте  алмайсың.  Аты  аңызға 
айналған  батырдың  ең  жарқын  бейнесiн  (образын) 
Мағжан  ақын  ӛзiнiң  осы поэмасында жасаған.  Бҧл 
поэманы жазғанда ақын Шоқан Уәлихановтың Баян 
батыр  туралы  жазғандарын  пайдалана  отырып, 
поэмасына  Баянның  немере  iнiсi  (Сары  батырдың 
баласы)  Ноян  мен  тҧтқынға  тҥскен  қалмақ  қызы 
Қҧралайдың  мӛлдiр  махабаты  туралы  сюжет 
енгiзедi. 
Поэма  сюжетi  екi  арнада  дамиды.  Бiрi  – 
Абылай  хан,  оның  айналасындағы  батырлар, 
олардың 
қалмақ 
шапқыншыларына 
қарсы 
бҥкiлхалықтық  кҥреске  қатысуы.  Екiншi  арна  – 
батыр  Баянның  қалмақ  елiн  шауып,  жас  қызды 
қолға  тҥсiруi,  оған  ғашық  болуы.  Бiрақ  жас  сҧлу 
Баянның  немере  iнiсi  Ноянмен  кӛңiл  қосады.  Екi 
жас  жарастық  табады  да,  бiр  тҥнде  қыздың  елiне 
тартады.  Бiр  жағынан  қызғаныш  сезiмi  ӛртеп, 

 
102 
екiншi  жағынан  iнiсiнiң  тҧтқын  қызбен  жау  елiне 
кеткенiне  намыстан  кҥйген  батыр  Баянның 
басындағы  психологиялық  кҥйзелiстi,  қым-қуат 
қҧбылысты  ақын  ел  намыс,  махаббат,  туыстық 
сезiмi 
және 
қызғаныш 
сияқты 
шытырман 
әуездермен  астастыра  шебер  бейнелеген.  Iнiсiнiң 
қызға  ерiп  жау  елiне  кеткенiн  Отанын  сатқандық 
деп  тҥсiнген  батыр  ағасы  Сары  батырдың 
(Ноянның  әкесi)  тапсыруымен  оларды  қуа 
жӛнеледi.  Оларға  Жолдыӛзек  деген  жерде  (қазiргi 
Аққайың  ауданының  аумағында)  қуып  жеткен 
батыр  ашу  ҥстiнде  екеуiн  де  атып  ӛлтiредi.  Автор 
батырдың  бҧдан  кейiнгi  психологиялық  кҥйзелiсiн 
шынайы  кӛрсетедi.  Олардың  денесiн  жерлегеннен 
кейiн  ғана  қатты  қиналған  қалпында  ханның 
батырларын жинаған жерiне кешiгiп келедi. 
Ал  поэманың  бiрiншi  желiсiне  орай,  ханның 
шақыруымен  Бурабайға  жиналған  батырлар  жауға 
қарсы жҥрудiң себебiн бiлуге Абылай ханға белгiлi 
шешен  Қанай  бидi  жiбередi.  Автордың  тiлiмен 
айтсақ: 
Бәрi де ел қорғаған – батыр, билер, 
Аттанбай тек жатудан таппай пайда: 
«Жҥрелiк, жау басынар деген сӛзбен 
Салады Қанай бидi Абылайға. 
Қанай  би  мен  Абылайдың  сҧхбатын  автор 
былай ӛрбiтедi: 
Би Қанай «Бҧ қалай?» – деп бастағанда 
Абылай сҧрайды одан: «Баян қайда?» 

 
103 
«Қанайым, ойың удай, тiлiң шаян, 
Амал не келген жоқ қой батыр Баян. 
Кӛп жаудың албастысы, ел еркесi 
Баянның батырлығы алашқа аян. 
Баянның ардақты қҧр атынан 
Кӛп қалмақ болмаушы ма ед қорқақ қоян. 
Наркескен, ӛрттей ӛскен, қайтпас болат 
Баянсыз, қанатымды қалай жаям? 
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай 
Келмесе қандыбалақ батыр Баян! 
Поэмадағы  ерекше  шабытпен  жырланған 
эпизод  Баянның  қалмақтармен  соңғы  айқасы. 
Алапат 
атыс-шабыс 
суретi,  батырдың  сол 
айқастағы  қимылы,  кӛз  жҧмар  сәтiндегi  Ноян  мен 
тҧтқын  қызды  есiне  тҥсiруiн  бейнелейтiн  жолдар 
ешкiмдi  бейжай  қалдырмайды.  Осындай  жан 
алысып, жан берiскен алапат айқаста Баян бастаған 
жҥз  кiсiден  қҧралған  шағын  жасақтың  қалмақтың 
мыңдаған  жауынгерлерiмен  ерлiк  шайқасын  ақын 
былай суреттейдi: 
Аз қазақ кӛп қалмаққа салды тойды, 
Кӛк аспан қара тҥнек шаңға толды. 
Алдаспан ажалменен бәсеке боп, 
Қанiшер қайқы қара қанға тойды. 
Қалың қол ортасында Батыр Баян, 
Баянның батырлығы Алашқа аян. 
Екi кӛз екi қызыл шоқ боп кеткен. 
Аузында кӛбiк болып бҧрқырап қан. 
Оң-солға алдаспанды сiлтегенде 

 
104 
Бҧлақтай қалмақ қанын бҧрқыратқан. 
Бiрақ  екi  жақтың  кҥшi  бiрдей  емес  едi.  Осы 
шайқаста  Батыр  Баян  ӛзiнiң  жҥз  жауынгерiмен 
ерлiкпен  қаза  табады.  Ақын  «Батыр  Баян» 
поэмасын  мынадай  есте  қаларлық  жолдармен 
аяқтайды: 
Ерлердi ҧмытса да ел, сел ҧмытпас, 
Ерлердi ҧмытса ел, жел ҧмытпас, 
Ел ҥшiн жанын кешiп, жауды қуған 
Ерлердi ҧмытса да ел, шӛл ҧмытпас. 
Ел жауын зерттеп, ӛрт боп, тынбай жатқан 
Ерлердi ҧмытса да ел, бел ҧмытпас. 
Ел ҥшiн тӛккен ерлер қанын жҧтқан 
Ерлердi ҧмытса да ел, жер ҧмытпас. 
Арқаның селi, желi, шӛлi, белi 
Ерлердi ҧмытпаса, ел де ҧмытпас! 
Мағжанның  «Батыр  Баян»  поэмасы  ӛзi 
ақталғаннан  кейiн  ғана  қазiргi  оқырмандарының 
қолына  тидi.  Содан  берi  талай  оқырман  ақынның 
поэмасымен,  басқа  да  тамаша  шығармаларымен 
танысты.  Оның  поэзиясымен  сусындаған  халық 
ақынды  мәңгi  есте  қалдыру  ҥшiн  кӛптеген  игi 
шаралар  жасады.  Қызылжар  қаласының  ең  бiр 
жақсы  кӛшесi  оның  есiмiмен  аталады, осы кӛшеде 
Мағжан  алаңы  бар.  Сол  алаңға  ақынның  мәрмәр 
ескерткiшi  орнатылды.  Бiр  кезде  ӛзi  сабақ  берген 
педагогикалық  техникумға  (қазiр  колледж)  оның 
есiмi  берiлдi.  Ӛзi  аз  уақыт  тҧрған  ҥйдiң 
қабырғасына ескерткiш тақта орнатылды. Бҧрынғы 

 
105 
Булаев  ауданы  Мағжан  Жҧмабаев  ауданы  деп 
аталды.  Сол  аудан  орталығында  ақынның  мҥсiнi 
қойылды.  Ӛзiнiң  туған  елi  Сартомар  ауылында 
ақын мҧражайы ашылды. Ӛткен жылы облыс әкiмi 
Т.А.Мансҧровтың бастауымен Мағжанның бiрнеше 
кiтабi    Мәскеуде  және  Қызылжарда  басылып 
шықты. 
Мағжан  жырлаған  Баян  батыр  да  ескерусiз 
қалған  жоқ.  Булаев  қаласындағы  бiр  мектепке 
батыр аты берiлдi. Ӛткен жылғы қыркҥйек айында 
сол  мектептiң  алдында  облыс  басшысы  Баян 
батырдың  ескерткiш  мҥсiнiн  ашып  бердi.  1993 
жылы  Мағжанның  поэмасының  желiсiмен  «Батыр 
Баян»  атты  кӛркем  фильм  шықты  (режиссерi 
С.Тәуекелов).  Мҧндай  ел  қорғау  жолында  жан 
аямай  кҥрескен,  елiмiздiң  тәуелсiздiгi  ҥшiн  шаһит 
болған  батыр  жерлесiмiзге  бҧдан  басқа  да  қҧрмет 
кӛрсетiлсе  артық  емес.  Ӛткен  2006  жылдың 
жазында 
қалалық 
ономастикалық 
комиссия 
қаладағы  Пархоменко  кӛшесiне  Баян  батырдың 
есiмiн  беруге  келiсiп,  қалалық  мәслихатқа  ӛз 
ҧсынысын  тапсырған  едi.  Оған  да  9  айдай  уақыт 
болды,  бiрақ  әлi  ешқандай  дыбыс  жоқ.  Әлде 
мәслихат  депутаттары  осы  кҥнге  дейiн  Батыр 
Баянның кiм екенiн бiлмей ме? Немесе батырға бiр 
кӛшенiң  атын  беруге  қимай  ма?  Бiздiңше  қаланың 
бiр кӛшесiн Батыр Баян есiмiмен атау қазiргi және 
келешек  ҧрпаққа  жақсы  ҥлгi  болып,  олардың 
патриоттық сезiмiн кӛтеруге септiгiн тигiзер едi. 
 

 
106 
Ӛмiр Есқали 
 
НАРКЕСКЕН, ӚРТТЕЙ ЕСКЕН, 
ҚАЙТПАС БОЛАТ 
(«Егемен Қазақстан». 2006ж.) 
 
Қанжығалы  Бӛгенбай,  Қаракерей  Қабанбай, 
Шапырашты Наурызбай сияқты дарабоздармен тiзе 
қосып,  жоңғарларға  атой  салған,  Абылай  ханның 
ӛжет батырларының бiрi болған ерен ер Батыр Баян 
жайлы кӛпшiлiк бҥгiнде Мағжан жырлары арқылы 
жақсы  таныс.  Белгiлi  кинорежиссер  С.Тәукелов 
ақынның  «Батыр  Баян»  поэмасының  желiсi 
бойынша  тҥсiрген  кӛркем  фильмi  кезiнде  жақсы 
қабылданғаны  белгiлi.  Асқан  ерлiгiн  Тәтiқара 
жырау: 
«Ӛзге батыр қайтса да бiр қайтпайтын 
Сары менен Баянды айт Уақтағы», 
- деп сипаттаса, Мағжан: 
Наркескен, ӛрттей ескен қайтпас болат, 
Баянсыз қанатымды қалай жаям?! 
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай, 
Келмесе  қандыбалақ  батыр  Баян»,  -  деп 
жырлап, «оңды-солды алдаспанын сiлтеп, бҧлақтай 
қалмақ  қанын  бҧрқыратқан»  жаужҥректiң  ерлiгiне 
бас иедi. 
Алайда,  елiн,  жерiн  жаудан  қорғап,  атқа 
қонған  арыстарымызды  ҧлықтауға,  қазiргi  ҧрпаққа 
жеткiзуге  келгенде  жергiлiктi  билiк  орындарының 
тартыншақтай  беретiнi  тҥсiнiксiз  едi.  Батырдың 

 
107 
алтыншы  ҧрпағы  Зейнолла  қажы  Олжабаев,  тағы 
басқа қамқоршылардың қайта-қайта мәселе қоюмен 
Мағжан Жҧмабаев атындағы ауданның орталығы – 
Булаево  қаласындағы  мектепке  есiмi  берiлгенi 
болмаса,  ӛзге  қошемет  жасалмады.  Қарағанды 
кеңшарына  атын  беру  туралы  ҧсыныс  қолдау 
таппады.  Зекең  қанша  iндете  қуғанымен,  қолынан 
бар келгенi батыр Баянның арғы аталары Уақ-Шоға 
жайлы  шежiре  жазумен  ғана  шектелдi.  Жағдай 
осылай  тығырыққа  тiрелгенде  бiр  топ  ақсақал 
былтыр  облыс  әкiмi  Т.Мансҧровқа  ӛтiнiш  жасады. 
Тайыр  Аймҧхаметҧлы  орынды  ҧсынысты  бiрден 
демеп, 
«Мәдени 
мҧра» 
мемлекеттiк 
бағдарламасының  жергiлiктi  шарасына  енгiздi. 
Бюджеттен 
қаржы 
бӛлгiздi. 
Петропавлдағы 
Қарасай-Ағынтай батырлардың, саяси қуғын-сҥргiн 
қҧрбандары  ескерткiштерiнiң  авторы,  сәулетшi 
Хасен  Абаевқа  батыр  Баянның  мҥсiнiн  жасауға 
қолқа салды. 
Батырдың  ҧрпақтары  жуырда  ӛшкенi  жанып, 
ӛлгенi тiрiлгендей қуанышқа бӛлендi. Булаеводағы 
батыр  Баян  атындағы  мектеп  алдына  жаужҥрек 
ердiң  еңселi  мҥсiнi  орнатылды.  Оның  ашылуына 
облыс басшысы Т.Мансҧров қатысып, батырлығын 
Абылай  ханның  ӛзi  жоғары  бағалаған  баба  рухы 
ӛшпейтiнiн,  қамқорлық  пен  қҧрметтiң  жалғаса 
беретiнiн  жеткiздi.  Оның  асқан  ӛжеттiгi  жайлы  аз 
жазылған  жоқ.  Шоқан  да  ерекше  атап  ӛткен. 
Осындай арыстарымызды қадiрлеу арқылы ӛскелең 

 
108 
ҧрпақ бойына отаншылдық сезiмдердi дарыту асыл 
парызымыз болып қала бередi дедi ол. 
Облыс  әкiмдiгiнiң  тапсырмасын  аудан  әкiмi 
Ержан 
Айнабеков 
тап-тҧйнақтай 
атқарып, 
Алматыда  жасалған  ескерткiштi  батырдың  туған 
жерiне  дер  кезiнде  жеткiздi.  Дәл  осы  кҥнi  120 
орынға лайықталған «Балдәурен» балабақшасының 
тҧсаукесерi  ӛтiп,  қазақ  тiлiн  оқып-ҥйренудi  мақсат 
еткен ӛзге ҧлттың бҥлдiршiндерi де есiк ашты. 
Дегенмен,  кӛптен  берi  айтылса  да,  тҥпкiлiктi 
шешiмiн  таппаған  мәселелердiң  бiрi  –  Петропавл 
қаласындағы  кӛшелердiң  бiрiне  батырдың  есiмiн 
беру. 
Жҧртшылық 
ҧсынысы 
ономастика 
комиссиясында 
тиянақталғанымен, 
мәслихат 
депутаттары  екi  жылдан  берi  созып  келедi. 
Деректерге 
қарағанда, 
бабамыздың 
бейiтi 
Қарағанды  облысында  жатқан  кӛрiнедi.  Оның 
басына 
белгi 
қою, 
қҧлпытас 
орнату 
– 
ҧрпақтарының  арманы.  Шын  ниет  етсе,  тҥйiнi 
тарқатылар  бҧл  шаруалар  жергiлiктi  билiк 
басшылары тарапынан қолдау табарына сенiмдiмiз. 
 
 
 
 
 
 
 

 
109 

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: