БАСПА БЕТТЕРIНДЕ ЖАРЫҚ КӨРГЕН

 
45 
Хамза Абдуллин, жазушы 
 
БАЯН БАТЫР 
(«Дауа» газетi 1991ж.) 
 
Батыр  Баян  Қаракерей  Қабанбай,  Қанжығалы 
Бӛгенбай,  Қаздауысты  Қазыбек,  Шақшақ  Жәнiбек, 
Қарауыл 
Қанай 
би 
сияқты 
«Ақтабан 
шҧбырындының»  алғашқы  жылдары  есейiп,  -  ер 
жеткен 
қырандардан 
емес, 
«Ақтабанды» 
жерiмiзден  тҥбегейлi  аластайтын  ерлердiң  екiншi 
толқынына жататын. Демек, Баян жас жағынан ҧлы 
Абылайдың  замандасы.  Ӛйткенi,  Батыр  Баянның 
ҧрпақтары  ер  атасының  1710  жыл  мен  1715 
жылдың 
арасында 
туып, 
1757 
жылдары 
қалмақтармен  болған  бiр  соңғы  соғыста  қаза 
тапқанын аңыз қып айтып отырады. 
Баян  –  уақ  руынан.  Уақ-Шоға,  Шәйгӛз, 
Баржақсы,  Жансары,  Мҧрат  дейтiн  тайпалардан 
тҧрады.  Шоға  –  Баянның  арғы  атасы.  Бiрақ  осы 
тайпалар  қатарласып  белгiлi  бiр  аймақты  ғана 
мекендеп  отырған  емес.  Уақ  руының  бiраз 
тайпалары  Семей,  Кереку,  Аягӛз,  Ӛскемен 
аймақтарын мекендейді. Тіпті, Уақ тайпаларын Шу 
ӛзені тӛңiрегi мен Баянауыл маңынан да, қала бердi 
Ақтӛбе тӛңiрегiнен де, Қытай мен Моңголиядан да 
кездестiруге  болады.  Қалай  болған  кҥнде  де  уақ 
елiнiң  ескi  ата-мекенi  Қостанай  мен  Қызылжар 
қалаларының екi аралығындағы Обаған ӛңірі. 

 
46 
Баяннан  –  Бҧлан,  Бҧланнан  –  Мҧсабай, 
Мҧсабайдан  –  Басшығҧл  (Басшығҧл  1842  жылы 
туған),  Басшығҧлдың  –  Қҧлжабай,  Жаныбай, 
Олжабай  дейтiн  ҥш  баласы  болды.  Қҧлжабай  мен 
Жаныбай  –  соғыс  жылдары  қайтыс  болды. 
Олжабай  бҧдан  он  жыл  бҧрын  дҥние  салды. 
Олжабайдың  баласы  Зейнолла  қазiр  есен-сау,  тiрi. 
Солтҥстiк 
Қазақстанның 
Булаев 
ауданында 
жауапты  қызметте.  Қҧлжабайдың  баласы  Шери 
ӛткен,  1990  жылы  қайтыс  болды.  Шеридiң 
Қайырбек,  Қаһарман  атты  екi  ҧлы  қазiр  есен-сау, 
Булаев ауданындағы Қарағанды совхозында қызмет 
iстеп жҥр. 
Бiздiң  елде:  «Баян  әкесi  Қасаболаттың 
қолында  емес,  Қасаболаттың  iнiсi  Абылдың 
қолында тәрбиеленген!» – деген сӛз бар. Ол туралы 
«Баян  Абылдың  бауырында  ӛскен.  Қара  шекпендi 
Қасаболат  шӛккен  тҥйеге  де  ӛз  бетiмен  мiне 
алмаушы  едi.  Тегi,  кҥндей  кҥлiп,  оттай  лаулаған 
Баянды  айбарлы  да  айбынды  Абыл-батыр 
тәрбиелеген ғой!» – деседi. 
Иә,  сӛйтiп  Есқараның  Қасаболат,  Абыл, 
Алтыбай  атты  ҥш  баласынан  тараған  ҧрпақ  қазiр 
Солтҥстiк  Қазақстандағы  Булаев  ауданында  ӛмiр 
сҥредi:  Абыл,  Жарбол,  Аралағаш  атты  ҥш  ҥлкен 
ауылдың 
ҥшеуi 
де 
таза 
Батыр 
Баянның 
ҧрпақтарынан тҧрады. 
Уақтың  Шоға  атты  тайпасы  он  сегiзiншi 
ғасырдың  отызыншы  жылдары  Сырымбет  бойына 

 
47 
келiп  бiраз  тҧрақтап,  шамалап  айтқанда  1860 
жылдары  келiп  Жолдыӛзек  жазығына  жеткендiгiн 
бiздiң елдiң қариялары хиқая етiп айтып отырады. 
Қазақ  белсендiлерi  соңғы  60-70  жылдың 
iшiнде Батыр Баянның атын да ататтырмай қойды. 
Оның себебi екеу: бiрiншiсi – Баян ҧлы Абылайдың 
ең сҥйiктi батыры, екiншiсi – Мағжан Баянның ҧлы 
тҧлғасын ӛз халқына ересен шеберлiкпен сипаттап 
бердi. 
 
Ерiк Асқаров, ақын, М.Мақатаев 
Атындағы сыйлықтың лауреаты. 
 
«СӚЗ БАСЫ – БАТЫР БАЯН» 
(Дауа» газетi, 1991 жыл) 
 
Мағжанның  кӛркемдiк  қуаты  аса  жоғары, 
сарыншыл  (романтикалық)  поэмаларының  бiрi  – 
«Батыр Баян». ХҤIII ғасырдағы ел қорғаған батыр, 
iрi  тарихи  тҧлға,  кӛзi  тiрiсiнде-ақ  аты  аңызға 
айналған  даңқты  адамға  дастан  арнауының 
кӛптеген себептерi бар. Ақынның әжесi – Баянның 
немере  қызы.  Баян  ҧрпақтары  оларға  аталас  Шоға 
Уақтың 
әлденеше 
ауылдары 
Есентаңрық 
атығайлармен  қоныстас.  Есентаңырықтың  басты 
адамы  Мағжанның  әкесi  Бекен  (Бекмағамбет) 
Келтесор болыстығына таласқанда әлдi қарсыласы, 
Баянның  шӛбересi  –  Басшығҧл  болған.  Бала 
Мағжан  –  Баянның  ақылды  немересi,  әдiлдiгiмен 
аты  шыққан.  Байтоқа  бидiң  әңгiмесiн  тыңдап, 

 
48 
ӛсиетiне ҧйып, батасын алған. Байтоқадан да басқа 
сӛз  дарыған  талай  шешен,  ақын-жыраулар  Батыр 
Баян  жайлы  кӛп  әңгiменi  Мағжанның  қҧлағына 
ертеден  сiңiрген.  Осының  бәрi  жас  ақынның 
кӛкiрегiне батырдың бейнесiн ҧялатқаны анық. 
«Батыр  Баян»  дастанында  Мағжан  ел 
аңызының  арасында  қалмай,  керiсiнше  кейбiр 
тарихи  шындықтарды  шығарманың  кӛркемдiк 
қуатын арттыру мақсатында «бҧрмалауға» барады. 
Онысы  қисынын  тапқан  да.  Сонымен  бiрге, 
Мағжан  Баянға  қатысты  жазба  мағлҧматтарды  да 
жетiк бiлгенi байқалады. Сондағы негiзге сҥйенгенi 
Шоқан  еңбектерi,  1904  жылы  Петербургте 
Н.И.Веселовский  бастырып  шығарған  Шоқанның 
бiр томдығы Мағжанның қолынан тҥспес кiтабына 
айналса керек. 
Қара шежiре Баянның Ер Кӛкше, Ер Қосайдың 
тiкелей ҧрпағы екенiн айтады. Оны Ә.Марғҧлан да 
терiске  шығармайды.  Батыр  Баянның  атасы  – 
Қарабас  та  Уақ  елiнiң  ноқта  ағасы  Шоғаға  ӛте 
сыйлы  адам  болған  деседi.  I.Есенберлиннiң 
«Жанталас»  романында  «Баянның  арғы  аталары 
Монғолдан  сiңген  Саян,  Аян  дегендер  едi»,  -  деуi 
негiзсiз.  Ӛйткенi  Саян,  Аян  деген  батырлар 
қазақтың да, Монғолдың да тарихында болмаған … 
Дастанда Баянның туған iнiсi ретiнде алынған 
Ноян кiм? Мағжанның Ноян деп алғаны – Баянның 
шӛберелес 
ағасы 
Сары 
батырдың 
баласы 
Қыстаубай.  Ел  есiнде  қалған  әңгiмеге  қарағанда 

 
49 
Қыстаубай расында  да  ауылдағы  қалмақтың  Лағда 
деген  қызын  алып  қашса  керек.  Баласының 
қылығына  Сары  батыр  қатты  долданады.  «Сары 
батыр долданса, соғыста екi кӛзiн қан жауып кетедi 
екен. 
Қашан 
оншақты 
дҧшпанын 
тҥйреп 
тастағанша кӛзi ашылмайды. Оған дейiн шылбыры 
Баянның тақымында жҥредi екен», - деп әкелерiмiз 
ӛз  әкелерiнен  естiгенiн  айтып  отырушы  едi.  Сол 
Сары:  «Қыстаубайды  қуып  жетiп  ӛлтiр,  киiм  мен 
қару-жарағын,  кӛзiмше  кӛм!»,  -  деп  Баянды 
жҧмсайды. Баян Қыстаубайды қуып жетiп бiр қабат 
киiмiн алып қозының қанына малып, Сарыға алып 
келедi.  Қыстаубайлардың  нағашылары  кiшi  жҥзде 
екен,  сол  жаққа  бар  деп  кеңес  бередi.  Кейiн  алты 
алаш дҥр кӛтерiлген бiр соғыста кiшi жҥз әскерiмен 
келген  ҧлын  кӛрiп,  Сары  жiбудiң  орнына  Баян 
батырға  қатты  ренжiптi  деседi.  1986  жылы  82 
жасында  қайтыс  болған  марқҧм  әкем  Хафиз 
Асқарҧлының маған арнап жазып кеткен дәптерiнiң 
бiрiнде  Баян  атамызға  қатысты  осы  бiр  әңгiме  де 
бар. 
Бҧл әңгiмелердi, Қыстаубайдың, Сарының кiм 
екенiн Мағжан жақсы бiлген. Алайда, нақты тарихи 
деректер  мен  аңыздарды  бҧлжытпай  қайталауды 
мақсат етпеген. Ақын мҥддесi – ел қорғау жолында 
мерт  болған,  Шоқан  сӛзiмен  айтсақ,  «Абылайдың 
ең  аяулы  батыры»  Баянның  ҧлы  тҧлғасын  сомдау. 
Ҧлы  тҧлғаны,  ҧлы  ақынның  қалай  сомдағаны 
жайлы  замандастары  әдiл  баға  берiп  ҥлгiрмедi. 

 
50 
Уақыт  солай  болды.  Қазақ  топырағында  туған 
дастан  атаулының  ең  бiр  озығы  «Батыр  Баян» 
бiздiң қолымызға ендi ғана тиiп отыр. 
 
Бақытжамал Қанарбайқызы, 
М.Әуезов атындағы әдебиет және ӛнер 
институтының ғылыми қызметкерi, 
филология ғылымының кандидаты. 
 
ТАРИХТА БАР ТҦЛҒА 
(«Егемендi Қазақстан» 1997ж.) 
 
Бҧдан  270  жыл  бҧрын  қазақ  жерiне 
қалмақтардың  жасаған  қанды  жорығы  ел  ӛмiрiнде 
iз  қалдырды.  Халқымыздың  азаттығы  ҥшiн 
жолбарыстай 
жортқан 
батырлардың 
ерлiгiн 
жыраулар  жыр  етсе,  халық  аңызға  айналдырды. 
Осы тарихта аты қалған ерлердiң бiрi – Батыр Баян. 
Бiрақ  Баян  «ақтабан  шҧбырындының»  алғашқы 
жылдары  есейiп,  ер  жеткен  қаһармандардың 
алғашқы  тобынан  емес,  ол  «хас  дҧшпанды» 
жерiмiзден  тҥбегейлi  аластайтын  ерлердiң  екiншi 
толқынына жатады. Демек, Баян жас жағынан Ҧлы 
Абылайдың  замандасы.  Ӛйткенi,  Батыр  Баянның 
ҧрпақтары  ер  атасының  1710  мен  1775  жылдар 
арасында  ӛмiр  сҥрiп,  қалмақтармен  болған  ҧрыста 
қаза  тапқанын  аңыз  етiп  айтып  отырады.  Баянның 
Абылайханның сҥйiктi батыры болғаны да рас. 
Бiрақ 
ол 
Мағжанның 
дастанындағыдай 
қалмақтардың  қолынан  қаза  таппаған,  керiсiнше 
қалмақты  Қытай  шекарасына  дейiн  қуып  соғыса 

 
51 
отырып,  ақыры  жорықтан  қайтып  келе  жатып, 
соғыста  ӛлген  адамдардың  денесi  тасталған  бiр 
кӛлден  су  iшiп,  содан  ҧшынып  ӛлген.  Елдiң 
ақсақалдары да солай айтады. Шоқан Уәлиханов та 
ӛзiнiң  «Исторические  предания  о  батырах  ХҤIII 
века» 
деген 
мақаласында 
Баянның 
ӛлiмiн 
осылайша сипаттайды. 
Баян  –  Уақ  руынан,  Уақ-Шоға,  Шәйкӛз, 
Баржақсы,  Жансары,  Мҧрат  деген  тайпалардан 
тҧрады.  Шоға  –  Баянның арғы  атасы. Уақ руының 
бiраз  тайпаларын  Шу  ӛзенi  тӛңiрегi  мен  Баянауыл 
маңынан  да,  қалабердi  Ақтӛбе  тӛңiрегiнен  де, 
Қытай  мен  Монғолиядан  да  кездестiруге  болады. 
Уақ  елiнiң  ең  ескi  ата  мекенi  –  Қостанай  мен 
Қызылжар  қалаларының  екi  аралығындағы  Обаған 
ӛңiрi. 
Шоға  –  Баянның  жетiншi  атасы,  Шоғадан  – 
Байыс,  Байыстан  –  Қырғызәлi,  Қырғызәлiден  – 
Мҥлкiс, Мҥлкiстен – Қарабас, Қарабастан – Есқара, 
Есқарадан – Қасаболат, Абылай, Алтыбай атты ҥш 
бала, Қасаболаттың ҥлкен баласы – Баян, кiшi ҧлы 
– Жарбол. 
Баяннан  –  Бұлан,  Бұланнан  –  Мұсабай, 
Мұсабайдан  –  Басшығұл  (Басшығұл  1842  жылы 
туған),  Басшығұлдан  –  Құлжабай,  Жаныбай, 
Олжабай дейтiн үш баласы болады.  Қҧлжабай мен 
Жаныбай  –  соғыс  жылдары  қайтыс  болады. 
Олжабай  бҧдан  он  жыл  бҧрын  дҥние  салды. 
Олжабайдың  баласы  Зейнолла  қазiр  есен-сау  тiрi. 

 
52 
Қҧлжабайдың  баласы  Шери  1990  жылы  қайтыс 
болған.  Шеридiң  Қайырбек,  Қаһарман  атты  екi 
балалары қазiр Булаев ауданында тҧрады. 
Тоталитарлық  жҥйе  билiк  қҧрып  тҧрған  кезде 
батыр  Баян  туралы  айту  мҥмкiн  болмады.  Кейiнгi 
ҧрпақ  ел  тарихы  мен  аталарының  ерлiгiн  бiлмей 
ӛстi.  Ҧрпағына  батыр  бабаларының  ерлiгiн 
жеткiзбей  санасын  тҧмшалап  барып  бағындыру 
ҥшiн  ол  туралы  деректер  қол  жетпейтiн  «қара 
қҧлыптар» астына жабылды. Шора мен Едiге батыр 
тәрiздi  Баян  батыр  да  қалтарыста  қалды.  Баян 
батырға  байланысты  қайсыбiр  мәлiметтер  мен 
тарихи дастандар тас қамауда жатып-ақ ҥштi-кҥйлi 
жоғалып  кеттi.  Сондықтан,  батыр  Баян  туралы 
зерттегiсi  келетiн  жас  ғалымдардың  алдында 
тҧрған  мiндеттердiң  бiрi  –  кӛршi  қытай 
жазбаларына  кӛбiрек  ден  қою.  Олай  дейтiн 
себебiмiз,  жоңғарлар  арасында  Баян  есiмi  кеңiнен 
танымал болған, әрi Мағжан айтқандай, есiмi ҥрей 
тудырған. 
Сондай-ақ  қолымызда  бар  тарихи  деректерге 
ҥңiлсек, Баян батыр ғана емес, сыбызғыда ғаламат 
ойнаған  кҥйшi  де  болған  екен.  Қорқыттың  «Ақсақ 
қҧлан  –  Жошы  хан»,  «Боз  iнген»,  «Суға  кеттi  ер 
Қотан»,  «Жетi  қыз»,  «Саймақтың  сары  ӛзенi»  т.б. 
кҥйлерiн  сыбызғыда  майын  тамызып  орындаған 
деседi. 
Баян  батырдың  елiмiзге  есiмi  танылуы 
Мағжанның  ақталуымен  тiкелей  байланысты 

 
53 
болды.  Тҧңғыш  рет  тарихи  Баянды  халыққа 
таныстыру  мақсатында  Мағжанның  «Батыр  Баян» 
поэмасының  негiзiнде  1990  жылы  режиссер 
С.Тәуекелдiң  қоюымен  «Баян  Батыр»  атты 
кӛркемсуреттi фильм тҥсiрiлдi. 
Тарихи  шындыққа  бой  ҧрсақ  Баян  батырдың 
Ноян деген iнiсi жоқ. Сары деген немере ағасы ғана 
болған  екен.  Ол  да  батыр  болған.  Ал  Мағжанның 
Баянның  артынан  Ноянды  тудыруы  фольклорлық 
сарын.  Ақын  қиялына  халық  ауыз  әдебиетiнiң 
тигiзген ықпалы. 
Бҥгiнде 
Мағжанның 
осы 
поэмасының 
ықпалымен,  Солтҥстiк  Қазақстан  облысының 
Булаев  ауданындағы  «Полудин»  совхозының 
бойындағы  обалардың  бiрiнде  екi  жастың  мәйiтi 
жатыр-мыс  деген  аңыз  да  пайда  болған.  Сол 
обаларды  қазып  тексерсек  деген  де  баспасӛз 
беттерiнде тҥрлi ҧсыныс пiкiрлер айтылды. 
Ендi  бiз  айтайын  деген  негiзгi  пiкiрiмiзге 
кӛшейiк.  Дәл  қазiргi  кезде  Булаев  ауданының 
ақсақалдарын толғандырып отырған жәйт бiреу. Ол 
–  Баян  батырдың  кiндiк  қаны  тамған  жерде  бiр 
кӛшенi  де,  тiптi  бiр  мектептiң  де  жоқ  екендiгi. 
Батырдың еңбегi ӛз жерiнде еленбей отырғандығы. 
Қазiр  қҧдайға  шҥкiр,  дербес  ел  болдық. 
Ҧлттық  тiл  заңымызды  қабылдадық.  Ендi  еркiн 
кӛсiлiп  кең  тыныстасақ  та  болғандай.  Ӛткенiмiздi 
оралтуға  кең  мҥмкiндiгiмiз  бар.  Ендеше  Солтҥстiк 
Қазақстан 
облысының 
Петропавл 
қаласын 

 
54 
Қызылжар деп, кӛпестiң атындағы Булаев ауданын 
Батыр Баянға беруге болатын уақыт жеткен шығар. 
Тiптi 
Петропавл 
қаласының 
орталық 
даңғылдарының  бiрiн  Батыр  Баянның  атына 
берсек, оның несi сӛкет екен? 
 
Салтанат Iзтiлеуова 
Филология ғылымдарының кандидаты 
 
АЛАШТЫҢ АРДАГЕРI БАТЫР БАЯН… 
 
Бҥкiл  ӛмiрiн  қазақ  жҧртының  тәуелсiздiгi 
жолындағы кҥреске арнаған ержҥрек ардагерлердiң 
бiрi – батыр Баян Қасаболатҧлы (шамамен 1710/15-
1757).  Батырлығымен,  тапқырлығымен  Абылай 
ханның  ерекше  қҧрметiне  бӛленген.  Қазақ-жоңғар 
шайқастарына  қатысып  «Батыр  Баян»  атанған. 
Батыр  есiмi  қазақ  жҧртына  ақын  Мағжан 
Жҧмабаевтың  «Батыр  Баян»  поэмасы  арқылы 
кеңiнен таныс. Алайда, батыр Баян жайында жазба 
тарихи  деректер  ӛте  аз.  Оның  есiмiн  жыраулар 
шығармаларынан  кездестiремiз.  Аз-маз  деректi 
Шоқан  Уәлихановтың  еңбектерiнен  де  таптық. 
Сӛйтiп,  зерттеулер  барысында  батыр  Баян  туралы 
жҥйелеп әңгiмелеуге мҥмкiндiк туып отыр. 
Тарихи  деректерде  батыр  Баян  Жоңғар 
шапқыншылығына 
қарсы 
кҥрескен 
қазақ 
батырлары  шоғырының  арасында  шоқтығы  биiк 
болып  кӛрсетiледi.  Абылай  хан  билiк  қҧрған 
кезеңдегi  тарихи  оқиғалар,  сол  заман  туғызған 

 
55 
қазақ  халқы  елдiгi  мен  бостандығы  ҥшiн 
арпалысқан  батырлар  жыраулар  поэзиясында 
қомақты орын алады. Қазақ батырларының елдiктi 
сақтаудағы  ерлiгi  Ҥмбетей  мен  Тәтiқара  толғаула-
рында  айтарлықтай  баяндалған.  Олардан  Баян 
жайлы  да  мәлiмет  ала  аламыз.  Мысалы,  Ҥмбетей 
жыраудың «Бӛгенбай ӛлiмiн Абылай ханға естiрту» 
атты ҧзақ толғауында мынадай дерек бар: 
Қара Керей Қабанбай, 
Қанжығалы Бӛгенбай, 
Сары, Баян мен Сағынбай, 
Қырмап па едi жауыңды, 
Қуантпап па едi қауымды, 
Ҧмыттың ба соны, Абылай. 
Ҥмбетей  толғауынан  батыр  Баянның  Абылай 
ханның  тiрегiнiң  бiрi  екендiгiн  байқаймыз. 
Баянның ел ардақтаған, ел қорғаған батырларымен 
бiрiгiп,  қазақ  халқының  туын  жықпаған,  талай қан 
майданда ерлiк кӛрсеткен елiмiздiң хас батырының 
бiрi болғанына кӛз жеткiземiз. 
Ал Тәтiқара былай толғайды: 
Бӛкейде айт Сағыр менен Дулаттағы, 
Дерiпсәлi, Маңдайды айт Қыпшақтағы, 
Ӛзге батыр қайтса да бiр қайтпайтын 
Сары менен Баянды айт Уақтағы. 
Баян  батырдың  ержҥрек  батылдығымен  ел 
қорғаны,  халықтың  тҧлғалы  азаматы  болғанының 
айғағын  Тәтiқара  жырау  толғаулары  дәлелдей 
тҥседi.  Ҥмбетей  де,  Тәтiқара  да  Баянмен  қоса 

 
56 
Сарыны  да  атайды.  Сары  –  Баянның  ағасы,  Уақ 
руының белгiлi батырларының бiрi болған. 
Батыр 
Баян 
туралы 
деректер 
Шоқан 
Уәлихановтың еңбектерiнде кездесетiнiн жоғарыда 
айттық.  Зерттеушiнiң  «Исторические  предания  о 
Батырах ХҤIII века» атты мақаласында Баян жайлы 
мағлҧматтар  бар.  Шоқан  да  Баянның  батылдығын, 
ержҥректiлiгiн және ақылдылығын Абылай ханның 
жоғары бағалағанын айтады. 
Уақ батыры Баян Абылай ханмен бiрге Қытай 
жасақтарына 
қарсы 
соғысқа 
қатысады. 
Қытайлармен  бiр  айқаста  Абылай  қолы  шегiнуге 
мәжбҥр  болғанда  Абылайдың  әскерiнiң  шегiнуiне 
мҥмкiндiк  жасап,  Баян  қолы  қытайлармен 
айқасады. 
Бҧл 
шайқаста 
Баян 
ӛзiнiң 
тапқырлығымен, ержҥректiлiгiмен, найзагерлiгiмен 
кӛзге тҥсiп, хан әскерiн қҧтқарады. 
Шоқанның айтуынша, батыр Баян Абылайдың 
ең  жақын  батырларының  бiрi  болған.  Ол  ӛзiнiң 
ағасы  Сары  батырмен  бiрге  Уақ-Керей  руларының 
жасақтарын  бастап  қалмақтарға  қарсы  соғысқан. 
Осындай бiр жорықта Сары мен Баян қаза болады. 
«Халық  аузында  қос  батырдың  аттары  бiрiктiрiлiп 
Сары-Баян деп қосақталып айтыла да бередi», - деп 
жазады Шоқан. 
Абылай  ханнан  «ҥш  жҥздiң  батырларының 
арасында  кiмдердi  ерекше  бағалайсыз»,  -  деген 
сҧраққа  хан  екi  батырдың  есiмдерiн  айрықша 
атайды.  «Бәсентиiн  Малайсары  байлығымен, 

 
57 
батырлығымен,  мiнезiмен  ерекшеленсе,  Уақ  Баян 
ақылдылығымен,  батылдығымен,  ержҥректiлiгiмен 
ерекшеленедi»,  -  деп  айтқан  екен  Абылай  хан. 
Шоқанның  бҧл  мәлiметтерi  ӛз  заманында  батыр 
Баян ханына да, қазақ жҧртына да мәлiм, айбынды 
қолбасшы  және  ержҥрек  жауынгер  болғандығын 
айғақтайды. 
Абылай қалмақтарға жорықпен келе жатқанда 
қалмақтан  жетi  адам  елшi  келiп,  қалмақ  ханы 
Серенхан: 
-Қалмақтар мен қазақтар ағайынды болған. Бiз 
сiздерге ақ киiз ҥйлер сыйлаймыз. Бейбiт болайық, 
- деп ҧсыныс жасайды. Абылай батырларын жинап 
кеңес қҧрады. Хан: 
-Ақ  киiз  ҥйлердi  алайық,  оларды  сендiрейiк, 
одан  кейiн  шабуыл  жасайық,  -  дейдi.  Сол  кезде 
Баян: 
-Сiз  ақ  киiз  ҥйлердi  алмаңыз,  қалмақтарды 
алдаймын деп ойламаңыз. Ҧса менен Серен жоғары 
және тӛмен Қытайды да алдаған, сенi де алдайды, - 
дейдi.  Хан  ӛз  сӛзiнен  қайтпайды.  Қазақтар  екi  кҥн 
қалмақтарды  тосады.  Ақ  киiз  ҥйлер  де,  басқа 
сыйлықтар да жоқ. 
Шолғыншылар екi кҥн бҧрын қалмақ қолының 
жасырын кетiп қалғандығын хабарлайды. Баян мың 
адамдық  жасақпен  қалмақтарды  қуып,  Қытай 
жерiне кiредi. Бiрақ қалмақ қолын толық талқандай 
алмай,  қайтуға  мәжбҥр  болады.  Қайтар  жолда 
қалмақтардың  ӛлiктерiнен  уланған  судан  ҧшынып 

 
58 
ауырған  Баян  және  оның  жауынгерлерi  қаза 
болады. Бҧл деректi де Шоқан айтады. 
Шоқан  Уәлихановтың  батыр  Баян  туралы 
айтқан  деректерi,  Мағжан  ақынның  «Батыр  Баян» 
поэмасына мазмҧндық арқау болған сияқты. Шоқан 
айтқан  деректер  мен  оқиғалар  дастанда  да 
кездеседi.  «Батыр  Баян»  дастанының  қазақ 
поэзиясында  алатын  кӛркемдiк,  тағылымдық  орны 
бӛлек.  Поэма  аса  кӛркем  деңгейде,  ерекше 
шабытпен  жазылған.  Жалындаған  жырлар  ой 
қозғайды,  адам  жанын  баурап  әкетедi.  Сезiм  де, 
махаббат  та,  батырлық  та,  жан  кҥйзелiсi  де 
дастанда  жыр  болып  ӛрiледi.  Поэма  қуаты  Баян 
образына  байланысты.  Дастан  желiсi  эпикалық 
жыр-дастандар  желiсiне  ҧқсас.  Онда  қазақтың 
батырлық  жырларының  дәстҥрлiк  сарыны  бар. 
Алайда,  бҧл  поэмада  Мағжанның  ӛзiндiк  стилi, 
ӛзiндiк  ҥнi,  әдемi  сӛз  қолданыстары  тҧнып  тҧр. 
Поэманың  кӛркемдiк  деңгейi  қазақ  поэзиясындағы 
жаңа  бiр  ҥлгi  iспеттес.  Ол  оқырманын  ерiксiз 
баурап  әкетедi.  Батыр  Баян  тағдыры  ешкiмдi  де 
бей-жай қалдыра алмайды. 
Дастанның тақырыптық арқауы елiн қорғаған, 
Абылайдай  ел  данасының  тiрегi  болған,  халықтың 
бiртуар  ҧлдарының  бiрi  –  Баян  жайлы.  Ер  Баянды 
Мағжаннан асып, атын тарихқа қалдырып, бейнесiн 
әдеби  кӛркемдеген,  даңқын  марапаттаған  ешкiм 
жоқ.  Мағжанның  «Батыр  Баян»  поэмасы  –  отты 
жҥрек  ақынның  батыр  тҧлғасын  дәрiптеп,  бар 

 
59 
шындық-болмасын,  батыр-пенденiң  iшкi  иiрiмiн, 
жан 
кҥйзелiсiн 
шебер 
суреттеген, 
iрi 
туындылардың бiрi. 
От-жалынға толы Мағжан жырларының қҧнын 
арттыратын, биiк белеске кӛтерiп, ақындық қуатын 
танытатын  бҧл  дастан  –  батырлық  пен  ерлiк,  ӛлiм 
мен махаббат, ел тағдыры, сонымен қоса, адамның 
iшкi сезiмi мен жан кҥйзелiсiнiң бiр сәттiк пенделiк 
қалпын да аңғартатын шығарма. 
Поэмада  Кӛкшенiң  сҧлу  табиғаты  мен  тарихи 
оқиға  қатар  берiледi.  Әу  баста,  Абылай  ордасына 
«Жиылды  ӛңшең  ноян  ығай-сығай»  деп  жиналған 
қауымды  тiзбелеп,  iшiнен  шоқтығы  биiк  Баян 
батыр бейнесi дара кӛрсетiледi. 
Жиналған ӛңшең бӛрi Бурабайға 
Алаштың кебесiндей iзгi жайға. 
Мiне, осы топты кӛп кҥттiрген Баян батырды: 
«Қанайым, ойың удай, тiлiң шаян, 
Амал не, келген жоқ қой батыр Баян. 
Кӛп жаудың албастысы, ел еркесi, 

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: