Свидетельство

предмета или явления, отражающий коренные свойства этого предмета или 
явления, как правило, обозначается родовым термином.
В  связи  с  научно-техническим  прогрессом,  т.е.  с  появлением  новых 
реалий, или с усовершенствованием тех или иных сторон предмета, явления, 
относящихся к сфере железнодорожного транспорта, возникает необходимость 
членения родового понятия на видовые.  Эго изменение находит отражение 
в  развитии  исходного  термина.  Так,  например,  первоначально  термин 
locomotive ассоциировался только с понятием «паровоз» (‘steam locomotive’). 
С  изобретением  Р.  Дизелем  в  1897  году  двигателя  внутреннего  сгорания 
и  последующим  за  этим  появлением  локомотива  с  тепловым  двигателем, 
происходит развитие понятия «locomotive», которое становится родовым для 
понятий «паровоз» (‘steam locomotive’) и «тепловоз» (‘diesel locomotive’).
Каждая последующая ступень развития понятия фиксируется рождением 
нового  видового  понятия  и  номинирующего  его  термина.  Появление 
тепловоза  с  электрической  передачей  породило  термин  diesel  electric 
locomotive,  а  изобретение  локомотива  на  электрической  тяге  обусловило 
появление  термина  «электровоз»  ( ‘electric  locomotive’).  Дифференциация 
и  специализация  в  использовании  локомотивов  привела  к  разработке 
их  различны х  типов.  Отсюда  появились  и  термины,  обозначающие 
соответствующие  понятия:  грузовой  локомотив  ( ‘freight  locom otive’), 
пассажирский локомотив  (‘passenger locomotive’), маневровый локомотив 
(‘switching locomotive’), магистральный локомотив (‘mainline locomotive’).
Д альнейш ее  углубление  научного  знания  приводит  к  развитию  
имею щ ихся  понятий  и  формированию   новы х  и,  соответственно,  к 
формированию отраслевой терминологии.  Так, например, родовое понятие 
«скорость» получило в русской терминологии следующее развитие:
Скорость: «фактическая скорость», «разрешенная скорость», «средняя 
скорость»,  «постоянная  скорость»,  «высокая  скорость»,  «начальная 
скорость»,  «максимально  разрешенная  скорость»,  «опрокидывающая 
скорость»,  «предписанная  скорость»,  «ограниченная скорость»,  «скорость 
движения по руководящему уклону».
Следовательно,  по  мере  того,  как то  или  иное  понятие  формируется, 
развивается,  усложняется,  приобретает  новые  свойства  и  признаки, 
появляются  более  специализированные  видовые  понятия,  которые,  как 
правило,  выражаются  полилексемными  терминами,  так  как  последние 
«способны наиболее полно отобразить необходимые отличительные признаки 
именуемого понятия.  Кроме того, терминами-словосочетаниями легче, чем 
другими словообразующими средствами, передать принадлежность понятия, 
номинированного словосочетанием классификационному ряду, основанному 
на родовидовом отношении понятий»  [3, 241].
234
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Тип терминов-словосочетаний с родовидовыми связями характеризуется 
тем,  что  понятие,  выраженное  всем  термином,  и  понятие,  обозначенное 
о п р ед ел яе м о й   ч астью   терм и н а,  п р и н ад л еж и т  к  одной   и  той   же 
классификационной  схеме,  при  этом  определяю щая  часть  выражает 
классификационный  признак.  Так,  например,  следующие  термины  могут 
рассматриваться как видовые по отношению к родовому термину светофор.
Светофор:  цветовой  светофор,  карликовый  светофор,  позиционный 
светофор,  позиционно-световой светофор,  групповой выходной светофор, 
проблесковый  светофор,  мачтовый  светофор,  горочный  светофор, 
светофор по главному пути, многозначный цветовой светофор,  светофор 
с несколькими сигнальными головками,  трехзначный светофор.
Нетрудно  заметить,  что  видовые  термины  дифференцируют  общий 
родовой  признак  и  при  этом  выступают  как  «соподчинённые  понятия, 
находящиеся в одинаковых связях с одним и тем же подчиняющим понятием» 
[4,  10].  При этом родовидовые  отношения понятий и соответствующих им 
терминов  раскрывают  системность  и  логику  построения  терминологии 
железнодорожного транспорта.
Например,  для  понятия  «железнодорожная  линия»  существенным, 
конституирую щим  является  указание  на  совокупность  технических 
устройств,  обеспечивающих  движение  поездов.  Этот  признак  является 
общим  для  всех  видов  железнодорожных  линий,  таких,  как:  однопутная 
железнодорожная  линия;  двухпутная  железнодорожная  линия;  грузовая 
ж елезнодорож ная  линия;  пассаж ирская  ж елезнодорож ная  линия; 
скоростная  железнодорожная  линия;  магистральная  железнодорожная 
линия;  узкоколейн ая  ж елезнодорож ная  линия;  ж елезнодорож ная 
линия  с  тепловозной  тягой;  железнодорожная  линия  с  паровой  тягой; 
железнодорожная линия с электрической тягой. Каждый из этих терминов 
характеризует  определенный  параметр,  организуя  термины  в  строгую 
научную систему.
Так, параметр «число главных путей» объединяет термины: однопутная 
железнодорожная линия; двухпутная железнодорожная линия многопутная 
железнодорожная линия.
На основе параметра «ширина рельсовой колеи» выделяют узкоколейную 
железнодорожную линию,  железнодорожную линию с нормальной колеей и 
железнодорожную линию с широкой  колеей.
На основе  параметра «род тяги» различают железнодорожную линию 
с  па  паровой  тягой,  железнодорожную  линию  с  тепловозной  тягой  и 
железнодорожную линию с электрической тягой.
На основе параметра «характер движения» выделяются такие термины, 
как грузовая железнодорожная линия; пассажирская железнодорожная линия; 
смешанная железнодорожная линия; скоростная железнодорожная линия.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
235

На  основе  параметра  «назначение  линии»  различают магистральные 
железнодорожные  линии,  железнодорожные  линии  местного  значения  и 
подъездные пути.
Атрибутивные  компоненты  в  видовом  термине  выражают  обычно 
не  качественную  характеристику  в  общепринятом  смысле  этого  слова, 
а  родовидовые  отношения  между  понятиями.  Определение  при  этом 
выполняет  функцию  уточнения,  ограничения.  «Тенденция  к  семантико­
парадигматической  регулярности,  т.е.  к  отображению  в  форме  термина 
родовидовых  и  многочисленных  неродовидовых  отношений,  является 
характерной чертой терминообразования»  [5, 65].
Информация, передаваемая большинством видовых терминов, предстает 
как  расчлененная  и  мотивированная.  Действительно,  если  мы  обратимся 
к  некоторым  из  перечисленных  выше  терминов,  то  увидим,  что  в  самой 
семантической структуре этих терминов в той или иной степени раскрывается 
их содержание.
Следует отметить, что родовидовой принцип построения терминологии 
является  достаточно  сложным.  Дело  в  том,  что  в  связи  с  дальнейшим 
развитием научной мысли видовые понятия нередко приобретают большую 
значимость,  и,  развиваясь,  начинают  выступать  как  родовые  понятия  по 
отношению к формирующимся новым видовым понятиям.
Таким образом, в системе родовидовых логических отношений одно и 
то же  понятие  одновременно  может быть и родовым,  и видовым.  Причем, 
как  показывает  анализ  материала,  в  отраслевой  терминологии  широко 
распространены термины, отражающие несколько отличительных признаков. 
Рассмотрим,  например,  иерархию  терминов  из  подотрасли  Подвижной 
состав,  которые  развивают  родовое  понятие  «регулятор»:  регулятор 
—>  регулятор  температуры  (двигателя)  —>  автоматический  регулятор 
температуры (—> релейный ~, непрерывный 
—> автоматический регулятор 
температуры непрямого действия, ~ прямого действия).
Нетрудно  заметить,  что  данная  родовидовая  структура  терминов 
является многоуровневой и отражает логику развития научного мышления.
Отраслевая  терминология  железнодорожного  транспорта  относится 
к  техническим  областям  знания,  терминология  которых  характеризуется 
высокой степенью конкретности и базируется на чётко определённых понятиях. 
Отсюда во многих случаях возникает общность подходов к формированию 
и развитию многих понятий специалистами-железнодорожниками в разных 
странах.
Вместе  с  тем  очевидно,  что  терминология  любой  научной  области,  в 
том  числе  и  железнодорожная,  является  результатом  терминотворчества 
отдельных  людей,  со  свойственным  им  личностным  восприятием  мира, 
живущих в условиях того или иного национального языка. Соответственно, в
236
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
237
разных языках закрепляется своя специфическая профессиональная языковая 
картина мира.
Так,  например,  в  русской  железнодорожной  терминологии  родовой 
термин  двигатель,  означающий  одно  из  основных  понятий  подвижного 
состава, развивается такими видовыми терминами, как двигатель внутреннего 
сгорания  (применяется  на  тепловозах)  и  тяговый  электродвигатель 
(применяется в электровозах).
Приведем  еще  один  пример,  отражающий  национальную  специфику 
отображения  единого  содержательного  инварианта  в  русском  языке.  Так, 
одним из основных понятий в подотраслях У ІIII и ЖАТС является понятие 
«управление».  В  русской  терминологии  родовой  термин  уп р а в л ен и е 
конкретизуется  видовыми  терминами,  обозначающими  разные  типы 
управления:  авт омат изированное  уп р а влени е  движ ением  поездов, 
авт ом ат изированное  диспет черское  управление,  авт омат ическое 
управление поездами и т.д.
Это  объясняется  следующим:  контейнерные  перевозки  получили 
широкое  распространение  на железных дорогах разных  стран.  Однако  на 
российских железных дорогах не используются двухуровневые вагоны, так 
как они не вписываются в существующие на дорогах габариты.
И  здесь  мы  можем  говорить  о  двух  закономерно  возникающих  и 
взаимосвязанных  проблемных  вопросах.  Во-первых,  можно  говорить  о 
том, что в понятийной системе русского языка обнаруживаются имеющиеся 
лакуны, к примеру, отсутствие понятия «двухуровневый вагон для перевозки 
контейнеров».  Во-вторых,  возникает  чисто  переводоведческая  проблема, 
связанная с переводом подобных терминов. Очевидно, здесь следует говорить
о наличии национальных терминов-реалий.
Таким  образом,  определение  гипонимических  отношений  позволяет 
не только составить представление о содержании той или иной предметной 
области  и  лучше  понять  логику  формирования  отраслевой терминологии, 
но  и  выявить  национальные  особенности  её  построения,  обусловленные 
профессиональной языковой картиной мира её создателей, что имеет большое 
значение для лексикографической и переводческой практики.
JN 
mf cVf f V-
 atfpatiU/!

238
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1 Реформатский, А. А. Введение в языковедение. -  М .: Аспект Пресс, 
1999.-5 3 6  с.
2  Гринев-Гриневич,  С.  В.  Терминоведение.  -   М.  :  Академия,  2008. 
-3 0 4  с.
3  Даниленко,  В.  П.  Русская  терминология:  опыт  лингвистического 
описания. -  М.  : Наука,  1977. -  246 с.
4  Ахманова,  О.  С.  Словарь  лингвистических  терминов.  -   М.  :  Сов. 
энциклопедия,  1969. -  606 с.
5  Толикина,  Е.  Н.  Некоторые  лингвистические  проблемы  изучения 
термина // Лингвистические проблемы научно-технической терминологии.
-  М.  : Наука,  1970. -  С.  54-57.
Павлодарский государственный университет 
имени С.  Торайгырова,  г. Павлодар. 
Материал поступил в редакцию 23.04.14.
Н. А.  Шахметова
Тектік  жэне  түрлік  припиши  кэсіби  тілдік  элемнің  суретін  беру 
Күралы
С.  Торайгыров атындагы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 23.04.14 редакцияга түсті.
N. A.  Shakhmetova
Generic principle as a means of expressing a professional linguistic world
S. Toraighyrov Pavlodar State University, Pavlodar.
Material received on 23.04.14.
М аңалада  б елгілі  бір  термин  ж үйесіндегі  т ерминдердің 
гипонимикалъщ  ара-ңатынастары  қарастырылады.  Аталмыиі 
қатынастар халықтың гылыми ой-өрісінің ерекшелігін айцындайды.
The article discusses the hyponimic relations o f a certain terms system. 
They define the characteristics o f  scientific thinhing o f  various people.

Ә О Ж   82.02
Б. Ә. Ысқақ,  С. Ә. Ысқақ 
ӘҢГІМЕ ЖАНРЫНЫҢ ТҮРЛЕНУІ
Мсщалада көркем әдебиет насихатталып, қазақ жазуиіысының 
көркемдік ізденістері аталып, цазац әңгімесіндегі әдеби тәсіл туралы 
сөз болады. Қазіргі цазац әңгіме жанрының турленуі ңарастырылады.
Қазақ әңгімесінің шымыр да тартымды болу дәрежесі 1960 жылдардан 
кейінгі жазылған әңгімелердің орталық діңгегі етіп Ғабит Мүсірепов стилінде 
қарастырылса, мынаны байқаймыз: жазылған көркемдік ойға, суреттелетін 
жайға жазушының қатынасы көп маңыз атқарған.
Мазмүнды ой авторлық монологтар, түсініктер, лирикалық шегіністер 
тәсілдері  арқылы  беріледі.  Автордың  мәнеріндегі  әжуа,  кекесін,  мысқыл 
тура мағынасындағыдан гөрі ішкі астарлы мағынада, жазушының азаматтық 
көзқарасын кіріктіре бейнелеу дәстүрге айналған.
Әңгіме жанрының біртіндеп толысып, толығуы -  заңдылық. Бүл жерде 
Зейнолла  Қабдоловтың  «әңгіменің  жанрлық  табиғаты  қүбылмалы»  деген 
пікірінің  зерделі  айтылғанын  атап  өту  керек.  Себебі,  эңгіме  жанрының 
табиғаты  -   шығармашылық  ойдың,  сергек  сезімнің,  үшқыр  қиялдың 
үштасуына тәуелді болады. Ал, сіңісті қағидаларды өзгеріске экелетін жайт
-  жазушы шеберлігі екендігі эдебиетшілерге аян. Бүдан келіп шығатын түйін: 
әңгіменің  табиғатын  тап  басып  айтқан  анықтамалар  мен  оның  жанрлық 
ерекшеліктерін  айқындайтын  қисындар  осындай  әдеби  ілгерілеулердің 
нэтижесінде үнемі жаңаланып отыруы тиіс.
Жалпы  әңгіменің  түрлерін  шартты  түрде  үш  топқа  белуге  болады. 
Сыпатына  қарай:  эзіл,  романтикалық,  реалистік,  қызықты  оқиғалы. 
Тақьфыбына қарай: философиялық, тарихи, автобиографиялық, сатиралық, 
психологиялық,  символдық,  көңіл-күй  (лирикалық),  фантастикалық. 
Жанрльщ: эңгіме-очерк, эңгіме-монолог, қысқа эңгіме (этюд), аңыз эңгіме т.б.
М. Әуезовтің «Қорғансыздың күнінен» нэр алған модернистік бағыттағы 
философиялық эңгімелер қазақ әдебиетінің жаңа бір кірпіші болып қалана 
бастады:  Тобық  Ж армағамбетовтің  «Отамалысы»,  Оралхан  Бөкейдің 
«Қамшыгері», Айгүл Кемелбаеваның «Қоңырқазысы».
«Көксеректің»  лайықты  ізбасары  «Өмір  жорығы»,  «Қыран  жырын» 
си м вол м ен   б ей н ел ен ген   ф и л о со ф и ял ы қ  эң гім е л е р   деп  атайм ы з. 
F.  Мүсіреповтің  аталған  шығармаларымен  қатар  «Жапон  балладалары» 
мен  «Сөз  жоқ,  соның  іздері»  символдық  эңгімелердің  тынысын  ашты 
десек  те  болады.  Т.  Жармағамбетовтің  «Қарала  сиыры»  мен  О.  Бөкейдің
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
239

«Ксрбүғы».  «Бурасы» осыны дэлелдейді.  Мүны А.  Алтайдың «Балақ бау», 
«Кер азу», «Дода», «Қараштың қарасымен» толықтырамыз. Мүнымен қоса 
қорғансыздар  тақьфыбы  Д.  Лондон,  М.  Горький  туындыларында  жэне 
М. Әуезовтің «Қорғансыздың күні», «Жетім», С. Дөнентаевтің «Көркемтай», 
Қ.  Кемеңгеровтің «Момынтай»,  «Жетім қыз» әңгімелері жоғарыда аталған 
жазушыларға үлгі болғаны жэне ең негізгі нысанасы екеніне көз жеткізуге 
болады. Оның себебіне үңілсек -  адамның қүқылығы, тыныш өмірі тірнгілігі, 
еркіндігі ғана шынайы бақыттың өзегі екендігі өрнектелген.
М. Әуезовтің туындыларьшан жэне Ж. Аймауытовтың «Елесінен» бастау 
алған  психологиялық  эңгімелер  қатарын  Ә.  Кекілбаевтің  «Жүнді  барақ», 
«Аш  бөрі»,  Ш.  Мүртазаның  «Алтын  тікен»,  С.  Мүратбековтің  «Біреу»,
О. Бөкейдің «Жасын», Т. Әбдіктің «Оң қол» (фантастикалық белгісі де бар), 
А.  Кемелбаеваның  «Жан  иесі»,  Ә.  Орынбаеваның  «Естен  кетпес  елесі», 
«Қадишаның қара тасы» жалғастьфған.
М.  Жүмабаевтың «Шолпанның күнәсінде»  еркін қолданған айшықтау 
тәсілдерінің тамаша үйлесімі келіскен лирикалық бағыт кейінгі эңгімелерден 
де  байқалды:  Б.  Нүржекеүлының  «Кэріс  қызы»,  М.  Байғүттың  «Әдебиет 
пэнінің періштесі», Қ.  Қазиевтің «Олар екеу, мен жалғызы».
Әңгіме-монологтың бір түрі Т. Жармағамбетовтің «Жан», «Уақытында», 
Ш. Мүртазаның «Шағалалар мен қаңғыбастарында» көрінген.
Философияльщ  әңгімелердің  бір  қыры  F.  М үсіреповтің  «Жапон 
балладаларында»,  Ә.  Кекілбаевтің «Ең бақытты күнінде», Ш.  Мүртазаның 
«Бір нэзік сәуле», «Ақсай мен Көксай», «Сол бір күз», «Тілсіз қоңырауында», 
Ж.  Молдағалиевтің  «Жебе  мерген»,  «Жез  қоңырауында»,  О.  Бөкейдің 
«А рдағы нда»,  Б.  Н үрж екеүлы ны ң  «К үлэш тің   соң ғы   көктем ін де», 
М.  Байғүттың  «Уран  үрған»,  «Өлімнен  қашқан  респондентінде»  жэне 
А.  Алтайдың «Алтай новелласы», «Тасбақаның тақьфында» кең ашылған.
Ә зіл   ә ң г ім е л е р   т о б ы н а  F.  М ү с ір е п о в т ің   « Т а р ғы л   қауы н », 
Ж. Молдағалиевтің «Алғашқы миллиард күні» т.б. жатады.
С ати р ал ы қ  б е л гіс і  басы м д ау  т а н ы л ға н   э ң гім е л е р   қатар ы н а 
Ж.  Молдағалиевтің  «Ревизор»,  «Отау  үйде»,  М.  Байғүттың  «Бір  дорба 
дипломы» жатады.
Қазақ әңгімелерінің сатиралық тақырыптары өзінше  бөлек зерделеуді 
қаж ет  етеді:  М.  Б ай ғүтты ң   «Б ей ш ара»,  « А қп ан д ағы   м ы сы қтар», 
Л.  Омарованың  «Қырық  бестегі  қыз»,  «Ақтайлақ»,  «Түз  адамы»  т.б. 
туындыларының  өзі  қазақ  әңгімелерінің  кейінгі  тақырыптық  бағытын 
көрсетеді.
Реалистік  эңгімелер  қатарында  Ж.  Молдағалиевтің  «Бес  ана»,  «Әке 
жүрегі»,  «Менің  апам»,  «Қарсы  алу»  жэне  Б.  Нүржекеүлының  «Жастық 
жыл  қүсы  емес»,  «Авторсыз  сүлулық»,  «Ойыннан  от  шығады»,  «Үрейі» 
қарастьфылды.
240
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Қ ы сқа  ә ң гім е л е р   н ем есе  этю д  Т.  Ш ап ай ды ң   « Ү й д ің   и есі» , 
А. Кемелбаеваның «Космос», «Күміс инелерінде» өзіндік бағытын байқатқан.
Ал, аңыз әңгімелердіңжөні бір бөлек. Ж. Дүйсенбаеваньщ «Ә. Кекілбаев 
прозасы.  Халықтық  аңыздар  жэне  көркемдік  шешім»  атты  кандидаттық 
диссертациясында  аңыздарды  пайдалану  арқылы  автордың  кейіпкер 
түлғасын сомдауы мен мінездемесін берудегі шеберлігі дэлелді пайымдалған. 
Ж. Дүйсенбаеваның Ш. Айтматов, Ә. Кекілбаев үшін мифтік әлем көркемдік 
қана  емес,  көркемдік  мүраттық  қүрал  деген  пікірінің  жаны  бар.  Қазіргі 
қарастьфып  отьфған  әңгімелердің  бірқатарында  аңыз дерегі  мен  шындық 
өмір дерегін кіріктіре пайдалану арқылы жазушының айтайын деген негізгі 
шешімі  анықталған.  Атап  айтсақ,  Т.  Жармағамбетовтің  «Отамалысы»,
А.  Кемелбаеваның  «Қоңьфқазысы»,  Ә.  Орынбаеваның  «Қадишаның  қара 
тасы»  осыны  айғақтайды.  Жоғарыда,  аталған  әңгімелердің  модернистік 
дэстүрі,  философиялық,  психологиялық  сипаты  аталды.  Бүдан  шығар 
қорытынды:  эңгіме  сипаты үнемі бір белгімен түрмайды,  оны эр қьфынан 
тануға мүмкіндік бар.
Қазақ  әңгімелеріндегі  тақьфып  өз  замандастарына  арналады.  Өткені 
мен  бүгінгісі,  болашағы  туралы  толғансын  мейлі,  айналып  келгенде 
философиялық  көзқарасты  замананың  қазіргі  өмір  сүру  қалпын  танисыз. 
Басты  тақырып  -   Адам  мен  қоғам  осыдан  туындайды.  Проза  жанры 
қалыптасқан  уақытқа  бағытталсаңыз  -   әйел  тағдыры.  Одан  кейін  соғыс 
тақьфыбы,  ауыл тақырыбы,  қүндылықты бағалай білуге үмтылдыру.  Оған 
себеп  -   жазушы  дүниетанымы.  Жазушы  дүниетанымы  орта  мен  қоғамға 
тікілей  байланысты.  Жазушы  ізденісі,  мақсаты  замани,  эдеби  бағыттан 
жетіледі.  Көркем  шығарма  оқуға,  өнер  деп  тануға  дағдыланған  оқырман 
сыны жэне ғылыми түсініктің де эңгіме тақырыптарының аясының кеңеюіне, 
түрленуіне  әсері  болды.  Жазушылар  шынайы  тағдырды  философияға, 
психологиялық иірімдермен болей баяндайтын мүрат пен пішін төңірегінде 
ойланды. Өйткені: «...эдебитуындыныңпішіндік (стиль, жанр, композиция, 
көркем  тіл,  ьфғақ),  мазмүндық  (тақырып,  фабула,  конфликт,  характерлер, 
жағдайлар,  көркем  идея,  тенденция)  немесе  мазмүндық-пішіндік  (сюжет) 
көріністері  болып табылатын түрлі  бөлшектері,  жекелеген жақтары пішін 
мен мазмүнның біртүтас күйдегі шындығы болып табылады»  [1,  110 б.].
Көркем  ойға  еркіндік  беретін  күрделі,  астарлы  әңгімелер  саяси-
э леуметтік түрмысты танудан пайда болды.  1960 жылдардан кейінгі дэу ірде 
қажеттілік көбіне шынайы руханиятта жатты, яғни тіл тағдыры, одан эрі баба 
тарихына үзілмес «байлау жіп» жасау, тегі мықты әдебиетке барынша оралу 
мүқтаждығынан туды.  Әңгімелер жазылып қана қоймай, қалың көпшілікке 
XX ғасьф басындағыдай қарқынмен тарауы да қажет болатын.  Сонда ғана 
қазақ әңгімелері өзінің қоғамдық сананы сілкіндіру қызметіне араласатынын 
жазушылар  дүрыс  түсінді.  Сезімшілдік,  сыршылдық,  реализм,  романтизм
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
241

аталған  қажеттіліктерден  жаңа  түр  болып  қазақ  әдебиетіне  қосылып, 
бағаланды.  Қазақ жазушылары көркем ойды қысқа мерзімде қабылдайтын 
ерекш елігіне  сай  эңгіме  жанрына  жүгінді.  Бүған  қазақ  әдебиетінде 
М. Әуезов эңгімелерінің тақьфьштьщ мазмүны мен көркемдік мүраты дэлел. 
«Оқығандарынан» білімді жастардың парасаты да биік болса деген көркем 
дүниетанымын тақьфыпқа қазық еткенін танисыз.  Өзімшілдік тақьфыбын 
жиренте жазғаны сондай кейінгі эңгіме шеберлері шығармашылық үрдісте 
тақьфыптық ізденісте алып жүр.
Қазақ әңгімелерінің тақьфыбы эрқашан тарихи қайта көркемделеді. Ол 
дегеніміз -  жақсылық, эділдік, имандылық, ерлік, қонақжайлық т.б.  қазақы 
қасиеттеріміздің тегі  бар  дегенге  оралу.  Әңгіме  жанрының  локанизмділігі 
де,  яғни  қисындық  түрғыдан  тақьфыпқа  қатыссыз  элементтер  болмау 
керегі жазушыларымызды пішін төңірегінде тақьфыптық ізденіс жасауына 
итермелеген. Сондьщтан да тақьфыптық мазмүнды топтастьфа алғанымызбен 
эдіс т.б. эңгіме көркем өрнектерін бірыңғайлы ете алмаймыз, мүмкін де емес. 
Бүл түрғыда  3.  Бисенғалидың Ақбілек образын Гамлеттік түйінмен  беруі, 
дэстүрлі әйел теңдігі тақьфыбының өзі қазақ қыздарының теңіне үмтылуы 
ғана емес,  қоғамдық еңбекке  көз тігуі деген пікірі ой тастап қызықтырды, 
болашақ зерттеулерге түйін жасалды.
Қазақ эңгімелерінің пішіні көп қьфлы болып келеді. Әңгіме тақьфыбы 
бір  м эселелі  болады.  Әдеби  кезеңдердің  сэйкестігіне  қарай  эңгіме 
тақьфыптары жалпы түрде ¥ л ы  Отан соғысы,  өнер,  кэсіп иелері тіршілігі, 
мэңгілік  тақьфыптар:  махаббат,  жастық  дэурен,  өткенге  үңілу  тағылымы 
т.б.  болып қалыптасқан.  Қазақ әңгімелерінде эрбір жазушьща дәстүрлі үлт 
үйтқысы  аналар  тақырыбы,  әйелдер  тақьфыбы  кең  қамтылған.  Аталған 
тақьфыптар өмір қозғалысына икемделетіндіктен сол қоғамда өмір сүретін 
адамдар  туралы  да  таным  береді.  Тақырыптың  түрленуі  мен  жаңалығы 
жазу шының белесін, ал жазушы белесі үлттьщ болашағына болжал жасатады.
Әңгімелері аталып, талданған жазушыларымыздың негізгі суреткерлік 
сти лі  -   әң гім ед егі  лири ко-психологи ялы қ  эуезге  бағы ттал а  тэсіл  
таңдауы.  Әсіресе  кейіпкерлерінің  сырласу  эрекетін  қамтитын,  эрі  жан 
дүниесінің  түкпірінде  жатқан  психологиялық  иірімдерін  шым-шымдап 
тағдьф  хикаяларымен  үштастьфатын  жазушылық  тэсілдері  сэтті  болған. 
Алпысыншы  жэне  одан  кейінгі  туындаған  қазақ  әңгімелерінің  көркемдік 
айшығы  кейде  тіпті  бір-біріне  мүлде  үқсамайтындай  да  болып  көрінеді. 
Ж азуш ы лар  ш ы найы   дүн и ен ің   ескеру сіз  ж атқан  түсы н   бейнелеп, 
адамгершілік сипатындағы көркем ойға жетуінде жазушының қиял-ой елегі 
табиғи секілденіп нақтылыққа дөп түскен. Сондықтан, мүндай әңгімелердің 
стильдік ерекшелігі -  көркемдік бейнелеудің түрліше тэсілдерін синтездей 
алу шеберлігіне ден қойғаны көрініп түрады жэне де эр жазушының өзіндік 
жазушылық көзқарасы даралана бастаған.

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: