{   География  және  табигат  )

Бір  ғана  есім  сөзден  жасалған  топонимдер  (кісі  атына  байланысты):  Нау- 

рызбай,  Байқадам,  Байқабыл,  т.б.  Ру  атына  байланысты:  Кыпшак,  Қоңырат, 

Айдабол,  т.б.  Халық атына  байланысты  :  Қырғыз,  Үйғыр,  т.б.

Ілік  септік  пен тәуелді  жалғаулы  сөз тізбегі  арқылы  жасалған  топонимдер: 

Алматы  каласы,  Бүланды  ауданы,  Ескене  кенті,  Шу стансасы,  т.б.

Есімшенің  -ған,  -ген,  -кдн,  -кен  түрлеріне  аяқталатын  топонимдер:  Кдра- 

кеткен,  Кошкентау,  Шамалған,  Итқырылған,  Тайсойылған,  Атқырылған,  Кдл- 

ғантау,  т.б.

Есімшенің  -ар,  -ер,  -с  формаларына аяқгалған  топонимдер:  Отырар,  Түрар, 

Далақайнар,  Кдйнар,  Қойбағар,  Барсакелмес,  Тастүрмас,  Окжетпес,  Козжет- 

пес,  Қүсжетпес.

Жедел  откен  шакты  етістіктін  -ды,  -ді  формаларына  аяқталатын  топоним­

дер:  Кдрауылкелді,  Байкоңды,  Қожакелді,  т.б.

Сан  есім  арқылы жасалған  топонимдер:  бір,  екі,  үш,  торт,  бес,  алты,  жеті, 

сегіз,  тоғыз,  жалғыз,  кос,  жүз,  мың  сан  есімдерімен  жасалады.  Мысалы, 

Бірсуат,  Екішек,  Екісор,  Үшкамыс,  Үшбидайық,  Торткүлақ,  Тортқүдық,  Беско- 

нақ,  Алтыайғыр,  Алтыбас,  Жетікөл,  Тоғызкен,  Тоғызкүн,  Қосқүдық,  Қосқа- 

рағай,  Жалғызкзйың,  Жүзағаш,  Мыңадыр,  т.б.

Етістік тулгалардың  кдтысуы  арқылы жасалған  топонимдер:  дара,  біріккен 

жоне  күрделі түлғада  кездеседі.  Дара  түлғалы  етістіктен  жасалған  топонимдер: 

Қозған-кол,  Кепкен-тау.  Біріккен  түлғадағы  (зат  есім+сын  есімнен  түратын) 

етістік:  Бурылбайтал,  Борлітобе  жерлері,  Тасарал,  Кдрақүм  шоддері,  т.б.

Үш  созден  түратын  ,  оның  бірі  етістік  болып  келетін  топонимдер:  Айту- 

ғансай  — село,  Кокатсойған  — бүлақ (Караганды  обл).

Етістіктің  озі  есімше,  косемшеге  және  түрлі  шақтарға  (откен,  осы,  келер 

шак)  болінетін  болатындықган,  есімшенің  -ган,  -ген,  -қан,  -кен  формаларына 

аяқталатын  топонимдерге  жатады:  Жезкдзған,  Кдракеткен,  Кошкентау,  Ша- 

малган,  Иткырылған,  Тайсойьшған,  Атқырылған,  Кдлғантау,  т.б.

Ал  топонимдер жасалуының  семантикалық жағы  болса,  түрлі  атаулардың 

мағынасына  сай  койылуы  болып  табылады.  Оған  төмендегідей  мысалдарды 

келтіруге  болады.

1.  Адам  атынан  қойылған  топонимдер:  Жәнібек.  Ескендір,  Отеген,  Шо- 

кдй,  т.б.

2.  Жер  бедерін  білдіретін  сөздерден  жасалған  топонимдер:  Ескентау,  Жу- 

антобе,  т.б.

3.  Су  коздерінің  аттарынан  қойылған  топонимдер:  Түзкол,  Тассуат,  т.б.

4.  Ағаш  атауларынан  қойылған  топонимдер:  Кдрағайлы,  Кдйынды,  Тіктогай,

т.б.

5.  Этнотопонимдерден  (ру,  тайпа  аттарынан)  қойылған  атаулар:  Кднжыга- 

лы  колі,  Кқпмаққырған  жері,  т.б.

6

.  Осімдік атауларынан  койылған  топонимдер:  Талды  — аудан,  Қүркамыс  -

разъезд.

7.  Адамдардың  қызмет,  кәсібін  көрсететін  топонимдер:  Темірші  —  жер, 

Балуанкол  — көл.

8

.  Жәндіктер  атына  байланысты  қойылған  топонимдер:  Соналы  —  озен, 

Инелікті  — кол.

9.  Үй  жануарларына  байланысты  қойылған  топонимдер:  Түйекеткен  — 

кол,  Тайынша  — станса.

10.  Қүс  атына  байланысты  қойылған  топонимдер:  Торғай  — озен,  Қүсмү- 

рын  — станса.

11.  Шопке  байланысты  койылған топонимдер:  Кдулы,  Миялы,  Қоғалы, т.б.

12.  Дала жануарларына  байланысты  қойылған  топонимдер:  Маралды,  Су- 

ырлы,  Қоянды,т.б.

12.  Балық аттары на  байланысты  атаулар:  Шортанды  —  кол,  Майбалық — 

елді  мекен.

Кдзақстан аймагындагы топонимдер  сонымен  катар  2 үлкен  топка болінеді: 

макротопонимдер,  микротопонимдер.  Бүл  макротопоним  жэне  микротопоним 

терминдерін  кеңестік  тіл  білімінде  алғаш  рет  А.В.  Суперанская  және  Э.М. 

Мурзаев  қолданған.  Макротопонимдер ф ектің  “үлкен,  ірі” деген  созінен шық- 

кан,  олар  —  материк,  ірі  таулар,  калалар  сияқты  халыкка  кеңінен  танылып,

(6/2010)

{   География  және  табигат )

сю

ресми  түрғыдан  белгілі  ірі  физ.  географиялық  нысандар  болып  табылады. 

Мәселен,  Еуропа,  Азия,  Кавказ,  Памир,  Тынық  мүхиты,  т.б.  Қазақстан 

топонимдері  күрамындағы  макротопонимдерге  Алматы,  Караганды,  Көкшетау, 

Атырау,  Ақтау сиякты  қалалар,  Каспий,  Балқаш,  Арал  сиякты  көлдер,  Алатау, 

Кдратау,  Көкшетау,  Жоңғар  Алатауы,  Алтай  сиякты  таулар,  Іле,  Сырдария, 

Ертіс,  Жайық сиякты  өзендер,  т.б.  калалар,  кала типтегі  кенттер,  аудан  орта- 

лыктары  мен  ірі  өзен,  көл,  ірі  табиғи-территориялық аймактар жатады.

Ал  микротопонимдер  грекгің  “микро  — кіші”  деген  сөзінен  шықкан,  оған 

сай,  жартас,  үсақөзен,  көлдер,  бастау,  кұдык,  жылға,  жота,  төбе,  кыр,  қырат, 

шабындық,  пішендік,  қыстау,  жайлау  аттары  сияқты  белгілі  бір  территорияға 

тон  үсак  физ.географиялык  нысандар  жатады.  Мысалы,  Акмола  облысына 

карасты  Жуанадыр,  Көңтәбе,  Кдратүмсық,  Балта,  Итауыз,  Майтөбе  сиякты 

қыстау  аттарын,  Боздак,  Шақабай,  Шагырлы,  Ырғайлы,  Сарысай,  Қайракты, 

Бүланты  сиякты  өзен,  көл  бастауларын,  Талдыбүлак,  Қырбүлак,  Сүмбебүлак, 

Ташбүлақ,  Керейбүлак  сияқты  бүлактарды,  Сарысу,  Каракол,  Сулыкөл,  Ай- 

дарлы,  Жалтыркөл  сияты  көлдерді  жатқызуға  болады.  Макротопонимдерге 

Караганда  микротопонимдер  оте  коп,  себебі  түрғылыкты  халық озіне  ыңғайлы 

етіп  коя  береді,  түрлі  тарихи  оқигага  байланысты  бүрынғылар  өзгеріп,  оның 

орнына жаңа  атаулар  — микротопонимдер  пайда  болып  отыруы  мүмкін.

Географиялык  объктілердін  сипатына  қарай  топонимдердің  жіктелуіне 

келетін  болсак,  география  пәні  бойынша  окылатын  объектілердің сын  есімнен 

озгеше  әрқайсысының  озіне  тән  атаулары  бар.  Мысалы,  жергілікті  жер  — 

ойконим,  гректің  “мекен  жай”  деген  созінен,  озен,  кол  атауы  —  гидроним, 

гректің  —  “су”  деген  созінен,  тау  —  ороним,  гректің  —  “тау”  деген  созінен, 

қала  ішіндегі  объектінің  атауы  —  урбаноним,  латынның  —  “калалык”  деген 

созінен,  кошенің  атауы  —  годоним,  гректің  —  “коше,  жол”  деген  созінен, 

алаңдардың  атауы  — агороним,  гректің  —  “алаң”  деген  созінен,  жол  катына- 

сы — дромоним,  грекгің -   “жүгіру,  қозғалу” деген создерінен шыккдн.  Өсімдікке 

байланысты  атаулар  — фитоним,  жондіктерге  байланысты  атаулар  — зооним 

деп  аталады.

Кэзақстандагы  кейбір топонимдердің  шығу  негіздері:

Lily бойындагы  “ Қүбабалық”  каласының  мағынасы:  әдемі  кала.

Караганды  облысындагы  елді  пункттің  “Аршаты”  аталуы  арша  агашына 

байланысты.

“Арасан”  топонимінің  магынасы:  шипалы бүлак

“ Қоргалжын”  колінің аталу себебі:  корық коп  болган.

“Үржар”  селосының,  озенінің  магынасы:  үрылы  жар.

“ Петропавл”  каласының магынасы:  қасиетгі  Петр  мен  Павел.

“Орал”  тауының түркі тіліндегі  магынасы:  тау,  жоталар.

Шыгыс  Қазакстандагы  “ Қандағатай”  тауының  монгол  тіліндегі  магына­

сы:  Бүгылы.

“Алтай”  тауының түрік тіліндегі  магынасы:  заңгар  тау.

Павлодар  облысындагы  “Атыгай”  елді мекені:  этноним  (ру,  тайпаның аты).

“ Байқоңыр”  топонимінің  магынасы:  жусанды,  күмды  жер.

Шыгыс  Кдзакстандагы 

“ А к д іо к в і”  

тауының  магынасы:  кар  үзақ  уақыт 

жатады.

“Жалпы  Сырт”  кыратының алгашкы  қойылган  аты:  жалпак қырат.

“ Қызьшорда”  каласының аты түркінің  “кызыл  кала”  созінен  шыккдн.

“Балкаш”  колінің магынасы:  батпакгы  жер.

“Ертіс”  озенінің ертедегі  иран тіліндегі  магынасы:  жүйткитін  агыс.

“Актобе”  кдласының магынасы:  ақтобе.

“Хаи  тоңірінің”  коне  түркі  тайпаларының тіліндегі  магынасы:  аспантау.

“Іңкәрдария”  озені  аталган түркі тайпаларының аты:  Іңкәр.

“Ерейментау”  тауының  магынасы  :  корікті тау.

Алматы  облысындагы  “Асы”  таулы  жайлауының қазак тіліндегі  магына­

сы  — жолы  киын  таулы  мекен.

“Бүкгырма” озенінің түркі тіліндеіі  магынасы: тауды боктерлей агатьш озен.

“Түран”  жазығынын  аты  жергілікті  үнді-еуропалықка  жататын:  “тур”  хал- 

қына байланысты  қойылган.

G 3

^Географ ия  және  табиғат  }

{6/2ÏÏTÔ)

Тараз  каласы,  VI  ғасырдан  Тараз атымен  белгілі.  XVIII  ғасырдың  соңын- 

да  Қоқан  хандығының  бекінісі  орнатылып,  1864  жылдан  бастап  Әулие-Ата 

(өзбекше 

аулие

 —  “киелі”, 

ата

 — “оке,  карт”)  аты  берілген.  1938  ж.  калаға  осы 

облыста туған  казактың халык акьіны  Жамбыл  Жабаевка  байланысты  Жамбыл 

аты  берілген,  Қазакстан  тәуелсіздік  алган  соң,  сол  бүрынғы  Тараз  аты  кайта 

кдйтарылды.

Жезқазған  қаласы,  мағынасы  мыс  қазылған  жер  екендігін  білдіреді. 

Бүл  жерде  ертеден  өндіріліп  келе  жатқан,  дүние  жүзі  бойынша  ірі  мыс  қоры 

бар.

Қарағанды  каласы.  1934  ж.  Караганды  озен  алкабының  бойында  өскен 

кдра  акацияға  кдзакша  кдраган  — “кдра  акация”  -ды  —  жүрнағы  жалғанған.

Кдрақия  ойысы,  ТМ Д-ның ең  күргак,  терең  жері  (теңіз деңгейінен  132  м. 

томен),  Орта  Азияны  зерггеуші  Э.  М.  Мурзаев  бүл  атауды  түріктің  Каракия, 

қара  — “қара” ,  ал  кия  —  “тік жарлы  ойыс”  деген  мағынасымен  байланысты - 

рады.

Кдратау  каласы, 

1963  жылға  дейін  Шолактау  (  каз.  шөл  —  “шөлейт”, 

тау  —  “тау”)  сөзінен  койылган,  казіргі  атауы  фосфорит  шығатын  Қаратау 

жотасына  байланысты.  Қазақша  Каратау термині  “кара  тау,  аласа  тау”  деген 

мағынаны  білдірсе,  ал  Алатау  “актау,  биік тау”  деген  мағынаны  білдіреді.

Кокшетау  каласы,  1824  ж.  күрылған.  Қаланың  бүлай  аталуы  маңында 

жаткан даладан ерекшеленетін  Кокшетау  қыратында  жатуына байланысты  (қаз. 

Кокшетау — “жасыл  тау”)  аталған.

Қостанай  каласы,  1883  ж.  күрылған.  Бүл  казакдіа  “кос  — екі,  тана  — ру” 

осы  жерлерде  казақтың екі  руының  түруына байланысты  болуы  мүмкін  деген 

жорамал  бар.

Павлодар  каласы,  1720  жылы  күрылган.  Бүны  орыстар  Коряково  деп 

атаған,  1861  жылдан  ол  —  Павлодар.

Талдыкорган  каласы,  Гавриловка  селосының орнында XIX ғасырда  қүрыл- 

ды.  1920  жылы  оны  жергілікті  халық  Талдыкорган  деп  атаган,  талды  — 

“талды,  тал  өскен  жер”, 

қорган  (қаз.  қорган)  —  “жота”  деген  магынага 

байланысты  койылган.

Торгай  үстірті.  Үстірт  бойында  Торгай  өзені  агып  өтетін  Торгай  колаты 

жатыр.  Торгай  өзенінің  аталуы  түркінің  “тор  —  дара”  деген  сөзіне  жүрнак 

-ғай  косылган.

Өскемен  каласы,  1720  ж.  казактар  Каменная  өзенінің  сагасына  бекініс 

орнатқан,  оны  Усть-Каменная  деп,  1868  ж.  Усть-Каменогорск  каласы  деп 

атаган.

“Үстірт”  Арал  мен  Каспий  теңізі  арасындагы  үстірт.  Бүл  түркілердің 

уст-юрт — “жазык кырат,  үстірт”  деген  созінен  шықкан.

“ Қаракүм”  шөлі:  түркінің  “жер  күмы”  деген  магынаны  білдіреді.

“ Қоргантөбе”  каласы түркінің  “жотадагы  бекініс” деген  созінен  шыккан.

Теміртау  кдласы  “темірлі  тау”  деген  магынадан  туындаган.

Аркалык каласы  кдзакдіа:  “шагын  жота”  деген  созінен  шықкан.

Астана  қаласының  XIX  гасырдагы  атауы:  Кдраөткел.

Амудария  озенінің  атауы түркінің  “агынды  су”  деген сөзінен  шықкан.

Бетпакдала  шөлі  казактың  “жалаңаш  дала”  деген  сөзінен  туындаган.

Жайык озенінің  магынасы:  жайгасу.

К^ркдра  тауының  магынасы:  биік  кырат.

1.  Е.Қойшыбаев.  Крзакстанның  жер-су  аттары  сөздігі.  А.,  1985.

2.  Э.М.Мурзаев,  География  в  названиях.  М.,  1982.

2.  А.В.Суперанская.  Что  такое  топонимика?.  М.,  1975.

3.  Е.М.Поспелов.  Школьный  топонимический  словарь.  М.,  1988.

4.  Орталык  Крзакстанның  жер-су  аттары.  Жауапты  ред.Т.  Жанүзақов.  А.,  1989.

В  данной  статье рассматривается  Топонимика  и  классификация  топонимов.

П айдш аньиган  эдебиеттер

•

 

Р Е З Ю М Е   -   S U M M A R Y  

ф

%

This  article  discusses  Toponymy  and classification  o f  names.

J

(6/2010)

{  География  жэне  таби гат)

Œ )

ІЛЕ 

а л а т а у ы н ы ң

  К Р И Ө Г Е Н Д ІК 

ВЕДЕРТҮЗІЛУІНІҢ  Ң Д З І Р Г І   З А М А Н Д А Ғ Ы

 

Ү Д Е Р І С Т Е Р І

ҚУ А Н Ы Ш БА ЕВ  Сейітбек,

география  гылымдарының  кандидаты, 

Қостанай  мемлекеттік  педагогикалық 

институтының  проректоры,  доцент

Термокарстық  құбыяыстар,  сояифяюкциондық  үдерістер  және  тас 

гяетчеряер тауяық  мүзбасу аудандарының  крияотозонаяарына тән  кеяеді. 

Ояардың  әрекеттілігі  мен  масштабтыяығы  өз  қатарында  адамның  ша- 

руашыяық  іс-әрекетінің  әсерінен  өсіп  отырады.  Бүя  жөнінде  мақсатты 

зерттеулер  А.П.Горбуновтың,  А.Р.Медеудің  және  басқалардың  басқару- 

ымен  орындалды,  оиың  материалдарын  осы  мақаланы  дайындауда  біз 

кеңінен  қолдандық  [1.2.З.].

Т е р м ока р ст  -   бүл  термокарстық  режимі  өзгерулерінің  нәтижесінде 

тоңданған  жыныстар  мен  мүздардың  топырақ-грунттық  төсеніштерінің 

әркелкі  отырулары  болып  табылады.  Іле  Алатауында  мореналық 

шөгінділер  шектерінде  оқшауланып  түрады  да,  3400-3500  м.  абсолют 

биіктіктерде  байқалады.  Термокарстардың  түзілуі  таулық  мүзбасудың 

жалпылай  бүзылуымен  тікелей  байланысты  болып  келеді.  Термокарс- 

тық  үдерістердің  басым  дамуы  аңғардың  түпкі  табанының  морфология- 

сына,  мүздың  жылжу  жылдамдығына,  бүрылыстарының  санына  байла­

нысты  болып  келетін  мүз  денесіндегі  жарықтар  торының  болуына  сәй- 

кес  көмбе  мүздың  қабатында  қарқынды  болады. 

Ең 

көп  жарықтар  Есік 

өзенінің  алабындағы  мүздықтарда  дамыған.  Ж арықтардың  түзілуі, 

әсіресе,  тектоникалық  қүбылыстардан  туындайтын  түпкі  табанның  бүгіл- 

ген  жерлерінде  болады.  Мүндай  жарықтардың  бағыттары  әдетте  мүздык, 

жылжуының  бағытына  перпендикуляр  болып  келеді.  Жарықтардың  ені 

метрдің  сәл  ғана  үлесінен  2 -3   м-ге  дейін  барады.  Бүдан  басқа  мүздык,- 

тардың  кембе  тілдерінің  шеткі  бөліктерінде  олардың  еруі  мен  жүқаруы- 

на  қарай  бірнеше  ірі  кішкене  кесектерге  бөлініп  түрады.

Мүздықтардың  көмбе  тілдері  беттерінің  қүрылысы  мұндай  телім- 

дерінде  термокарстық  үдерістердің  қарқынды  дамуына,  сондай-ақ, 

температурасы  көмбе  мүздар  мен  тоңды  жыныстардың  температура- 

сынан  2-3°С  жоғары  болатын  еріген  мүздықтар  суының  жекеленген 

кесектердің  арасында  ауа  температурасы  10°С  жағдайында  қарқынды 

ағыстар  пайда  болады.  Бүдан  әрі  жарықтардың  кеңеюіне  қарай  еріген 

мүздык,  суының  әсерінен  кішігірім  үңгірлер  мен  қуыстар,  мореналар 

беттерінің  отырулары  және  басқа  қүбылыстар  болып  түрады.  Осындай 

үдерістердің  нәтижесінде  жиі-жиі  суға  толған  сопақша  (диаметрі  10-15 

м-ге  дейін,  сирегірек  30  м-ден  астам  тереңдігі  1,5-3,0  м-ге  дейін  бара- 

тын)  ойпаңдар,  үзына  бойы  созылған  кең  ойпаңдар,  жарықшақ  жіңішке 

атыздар  пайда  болады.  Уақыттар  өте  келе  әртүрлі  факторлардың 

әсерімен  мүндай  термокарстық  су  қоймаларының  көлемі  бірнеше  рет 

өсетін  болады.  А.П.  Горбуновтың  айтуына  қарағанда  кейде  топырақ- 

грунттың  отыру  мөлшерінің  диаметрі  бойынша  бірнеше  жүздеген  метр- 

ге,  тереңдігі  ондаған  метрге  дейін  баратын  көрінеді.  Олар  әлеуетті 

селқауіпті  болып  табылады,  ірі  термокарстық  ойпаңдар  көл  ойыстары 

болып  табылады.  Мысалы,  оларға  Есік,  Қүмбел,  Үлкен  және  Кіші  Алма­

ты  өзендерінің  жоғарғы  ағысындағы  көлдер  жатады.  Олардың  қырынан 

қарағандағы  сүлбасы  көмбе  мүздардың  біркелкі  ерімеулерінің  салда- 

рынан  асимметриялы  болып  келеді  және  әдеттегідей  солтүстік  экспози-

{   География  және  табигат  )

(6/2010)

циясының  бүйірлері  тік,  ал  оңтүстік  экспозициясының  бүйірлері  көлбеу, 

кейде  дөңес  болып  келеді.

Термокарстық  үдерістердің  әрі  қарай  дамуы  ауа  температурасы- 

ның  10-15°-тан  астам  жылыған  жағдайында  болады,  бүл  мүздықтар 

мен  қарлардың  қарқынды  еруіне  әкеп  соғады,  өйткені  бүл  үдеріс 

термокарстық  қуыстарға  судың  көптеп  қүюын  және  оларда  гидро- 

серпіндік  қысымының  күрт  көбеюімен  бірге  су  деңгейінің  көтерілуін 

туғызады.  Соның  нәтижесінде  мореналардың  бүлтықтары  бүзылады  да, 

эрозия  әрекетінің  күрт  күшеюіне  әкеп  соғатын  судың  үлкен  массасы- 

ның  босауы  үшін  жағдайлар  пайда  болады.  М.С.Канның,  Г.Ф.  Поло- 

винкиннің,  А.П.Ребровтың  далалық  байқаулары  Жарсай,  Пальгов,  Гри­

горьев,  Түйықсу,  Советтер,  Городецкий  және  басқа  мүздықтарының 

мореналарында  жаңадан  үлкенді  және  кішілі  бүзылуларды  анықтады. 

Және  де  еріген  судың  негізгі  массасы  мореналық  шөгінділер  ішінде 

сүзіліп  отырады  да,  одан  кейін,  көбінесе,  солтүстік  бүлтықтарда  шығыны 

мол  жекеленген  шапшымалар  түрінде  жер  бетіне  шығады.  Мүның  бар- 

лығы  механикалык,  суффозияға,  жылдам  дамитын  эрозияға  және  терең 

жырмалардың  түзілуіне  әкеп  соғады.

Жылдың  жылы  уақытында  дамуының  тетігі  тікелей  тоңдык,  қүбылыс- 

тармен  байланысты  бедердің термокарстық  шағын  пішіндерінің  беткейлері 

бойында  солифлюкция,  жылжымалы  үдерістер  байқалады.

Термокарстардың  ежелгі  пішіндері  ірі  ойпаңдар  түрінде  көрініс  тап- 

қан.  Олар  еріген  сулардың  жиналуы  үшін  сыйымдылық  рөл  атқарады. 

Мүндай  ойпаңдар  Малютка,  Қаскелең,  Қүмбел,  Түйықсу  және  басқа 

мүздықтардың  мореналарындағы  біршама  сумен  толған  көл  қазаншүң- 

қырлары  болып  табылады.

Сонымен,  қаралып  отырған  аймақта  термокарстық  үдерістер  қазіргі 

заманғы  мореналык,  шөгінділерде  тараған.  Олардың  дамуына  оң  тем- 

пературалық  көрінісі,  еріген  судың  әрекеті,  көмбе  мүздың  бүзылуы, 

жерасты  мүзының  еруі,  тоңды  грунттың  еруі  себепші  болады.

С о л и ф л ю кц и я.  Мәңгі  тоңмен  тығыз  байланысқан  экзогендік  үде- 

рістердің  бірі  солифлюкция  болып  табылады,  Г.Н.Каплиннің  айтуы  бо- 

йынша,  солифлюкция  дегеніміз  -   өзінің  пайда  болуы  мен дамуы  криогендік 

факторлармен  және  ерумен  байланысты  беткейлердегі  дымқылданған 

грунт  массаларының  ағысы.  Солифлюкция  үдерістері  тез  және  ақырын 

(жылдамдығы  бойынша)  ашық  және  жабык,  немесе  бос  және  байланыс- 

қан  деп  бөлінеді.  К.Троль  және  оның  ізбасарлары  солифлюкцияны 

байқалуының  үзақтығы  бойынша  тәуліктік  және  маусымдық  деп  бөледі. 

Тәуліктік  солифлюкция  қамтитын  тереңдігі  бірнеше  сантиметрдей  топы- 

рақ-грунттың  ең  үстіңгі  қабатының  бүзылған  түрінде  байқалады.  Мау- 

сымдық  солифлюкция  грунтының  араласу  қалыңдығы  2  м-ге  дейін 

барады.

Іле  А латауы нда  тә ул іктік  со л и ф л ю кц ия   3 0 0 0   м -ге  д е й ін гі  биікте 

бо л а д ы ,  3 2 0 0 - 2 6 0 0   м.  а б с о л ю т  б и ік тік те р д ің   ар а сы н д а   өте  ж ақсы  

кө р ін е д і.  Бүл  мынаған  байланысты:  керсетілген  биіктіктер  арасында 

солифлюкция  үшін  ете  қолайлы  жағдайлар  жинақталады;  беткейлерде 

өсімдік  жамылғысы  тым  сирек  келеді,  жабынды  үсақ  түйіршікті  жамыл- 

ғыдан  түрады  және  грунт  жайының  тәуліктік  езгерістері  еру  және  қату 

түрінде  болады.

Сырттай  қарап  жүргізілген  далалық  зерттеулер  тәуліктік  солифлюк- 

цияның  мәңгі  тоңдармен  тікелей  байланысты  емес  екенін  және  мүнда 

айтарлықтай  таралғанын  дәлелдейді.  Оның  дамуы,  негізінен,  қүмдақ 

беткейлік  грунттың  артық  дымқылдығымен  анықталады,  олар  белгілі 

бір  жағдайлар  кезінде  (өсімдік  жамылғысының  сирек,  топырақ-грунт- 

тың  үстіңгі  қабатының  қатуы  және  еруі  кездерінде)  қатқан  жыныстар 

бойымен  сырғанап  отырады:  солтүстік  экспозициялық  беткейлерде  баяу, 

ал  оңтүстік  экспозициялық  беткейлерде  тез  болып  келеді.

Тәуліктік  солифлюкцияның  байқалуындағы  соңғы  пішіндерді  микро- 

селдер  деп  атайды.

Беткейлерде  олардың  үзындығы  1 -2   м,  ені  10-20  см.  лайлы  жолақ-

(6 /2 0 1 0 )-------------------------------

Г 

География  және  табигат  )------------------------------------ Г  9  1

2.  “География  және 

'  

4-------

табиғат”  №6,  2010.

тары  қалып  отырады,  Грунттардың  алаңдық  сырғулары  беткейлерде 

сырттай  қарағанда  орақ  тәрізді  пішіндегі,  усақ  баспалдақты  пішіндердің 

қалыптасуына  себепкер  болады.

А.П.Ухналевтың  деректері  бойынша,  Іле  Алатауындағы  тәуліктік  со­

лифлюкция  орта  және  аласа  таулы  белдеулерде  дамыған.  Оның  орта 

таулардың  жоғарғы  шектерінде  дамуы  мүмкін  емес  және  оны  біз  дала- 

лық  жұмыстар  барысында  байқамадық.

Тәуліктік  солифлюкцияға  қарағанда  маусымдық  солифлюция  мәңгі 

тоңдардың тараған  зонасында  дамыған.  Оның  таралуының  төменгі  шегі 

2400  м.  биіктікте  (Асы  өзенінің  алабында),  жоғарғы  шегі  3400-3500  м. 

биіктіктер  арасында  байқалады.  Бірақ  олар  көбінесе  2700-3300  м.  аб­

солют  биіктерде  байқалады.  Және  де  тәуліктік  солифлюкцияның  ең 

күшті  көрінісі  солтүстік,  солтүстік-батыс  экспозициялық  беткейлерде,  ал 

оңтүстік  экспозициялық  беткейлерде  айтарлықтай  аздау  байқалады. 

Бүл  солифлюкцияның  жылжуы,  пішіні  және  мөлшері  беткейдің  тіктігіне 

және  бөлшектену  дәрежесіне,  грунттың  дымқылдығына,  мәңгі  тоң  жа- 

тысының тереңдігіне  тәуелді  болып  келеді.

Маусымдық  солифлюкция  айтарлықтай  әр  алуандығымен  сипатта- 

лады,  олар  солифлюкциялық  террасалар,  тасқындар,  баспалдақтар, 

жекеленген  тілдер  болып  табылады.  Оның  бүл  пішіндері  тіктігі  30°-қа 

дейінгі  беткейлерде  кездеседі,  бірақ  олар  басым  көпшілігінде  бүрыш 

көлбеулігі  15-25°  болған  жағдайда  ғана  дамыған.  Мөлшері  жағынан 

айтарлықтай  піш індер  беткейлердің  етегінде  шоғырланған,  мүнда 

беткейлердің  басқа  телімдерімен  салыстырғанда,  үсақ  түйіршікті  топы- 

рақтардың  қалыңдығы  әлдеқайда  жоғары.  Бүдан  басқа  мүндай  бет- 

кейде  сыналанған  грунт  сулары  шоғырланған.  Террасалар  жиі-жиі  2 -3  

баспалдақтармен  орналасқан,  дегенмен,  кейде  баспалдақтан  ғана  тура- 

тын  террасалар  кездеседі.  Осындай  пішіндер  Қара  Қастек  өзенінің 

жоғарғы  ағысында,  сондай-ақ,  оңаша  трогты  аңғардың  солтүстік-батыс 

беткейінде  (Талғар  өзенінің  алабындағы  Малютка  мүздығы)  және  Ш а- 

малған,  Үзын  Қарғалы  және  басқа  жерлерде  тараған.

Маусымдық  солифлюкцияның  ең  қарқынды  ағысы  грунттардың  ең 

көп  ылғалдануы  кезеңінде  (көктемнің  соңы  мен  жаздың  басталуы)  бай- 

қалады,  беткейдің  тіктігіне  сәйкес  ағыстың  жылдамдығы  кең  ауқымда 

өзгеріп  отырады.  Тіктігі  20°-тық  беткейлерде  грунттардың  қүрамына, 

қасиетіне  және  жай-күйіне  қарай  ол  жылына  3— 11  см/жылды  қүрайды. 

Бұл  мәндер  10-15°  еңістік  жағдайында  біршама  1-2   см/жылға  аз  бо­

лып  келеді.

Маусымдық  солифлюкцияның  қызықты  көрінуінің  бірі  “атыздаушы” 

қойтастар  болып  табылады,  олар  өзінен  кейін  атыздар  түрінде  іздер 

қалдыратын  және  өзінің  алдында  белестер  түзетін,  биіктігі  0 ,8 -1 ,0   м-ге 

дейін  баратын  2200-3590  м.  абсолют  биіктіктер  арасында  кездеседі. 

Қойтастардың  негізгі  бөлігі  солтүстік,  солтүстік-батыс  және  солтүстік- 

шығыс  бағдардагы  тіктігі  5-35°-қа  дейін  баратын  беткейлерде  шоғыр- 

ланған.  Олардың  жылжуының  себебіне  грунттардың  маусымдық  тоңда- 

ну  ерекшеліктері  жатады.  Қойтастардың  жылжу  жылдамдығы  бірнеше 

мм/жылдан  10  см/жылға  дейін  [1].  Оларды  біз  Иванов  Лог  (Есік  өзенінің 

алабында)  жоғарғы  төрттік  мореналарынан  Қаскелең  өзенінің  алабын­

да  және  басқа  алаптарда  байқадық.

Жоғарғы  айтылғандардың  бәрінен  солифлюкациялардың  дамуы 

бірқатар  факторлардың  тіркестерімен  туындайды  деуге  болады:  1)  ыл- 

ғалданған  нәзік  диспенсерлік  жыныстардың  болуымен;  2)  еңістікпен; 

3)  беткейдің  пішіні  мен  экспозициясымен;  4)  грунттың  үсақ  түйіршіліктігі- 

мен;  5)  жеткілікті  ылғалдылығымен  туындайды.

Тасты   глетчер  Іле  Алатауының  барлық өзендері  алаптарында  дерлік 

шоғырланған.  Олар  абсолют биіктіктері  2500-ден  3900  м-ге дейін  көпжыл- 

дық тоңдар  белдеуінің  шектерінде  дамыған,  бірақ  олар,  әсіресе,  3400  м. 

биіктікте  көбірек  келеді.  Тасты  глетчерлердің  өздеріне  тән  ерекшелік- 

теріне  олардың  орталық  бөлігінде  төменгі  шегі  3000  м.  абсолют  биіктікте

жүктеу/скачать 3,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: