Т. Е. Тұмашбай «Әлеуметтану және саясаттану» пәні б ойынша дәрістер жинағы Шымкент 2021ж

1.Әлемдік әлеуметтану антологиясы: 10 томдық ҚР мәдениет және ақпарат мин.; Ақпарат және мұрағат комитеті. – Алматы: ЖШС «Қазақстан»баспа үйі.-2006. 3-ші том. – 480 бет. «Мәдени мұра»

3.Қарабаев Ш. Әлеуметтану негіздері. Алматы. 2008ж.

4.Смелзер Н. Социология. М., 2000. Гл. 9.

1. 
   Тұлға, жеке адам, адам ұғымының ерекшеліктері.
   
2. 
   Тұлғаның қалыптасуын зерттеудегі бағыттар.
   
3. 
   Тұлға типтері және оның әлеуметтенуінің негізгі кезеңдері.
   
4. 
   Девиация және әлеуметтік бақылау
   

Жеке адамды оқып, білу социологиялық негізгі мәселесі болып табылады, соңдықтан да әрбір социолог қоғамдық құбылыстардың мәнін, адамдардың қоғамдығы өзара қарым-қатынасын білу үшін, әрбір нақты адамның іс - әркестімен қозғалатын түсінуге міндетті. Сөйтіп жеке мінез – құлық бүкіл қоғамды немесе қоғамдық топтарды танудың негізі екендігін көрсетеді.

Социологияның психологиядан ерешелігі сол, ал жеке адамның қоғамдық мінез – құлқын, әр алуан қоғамдық байланыстардағы орын корсетеді. Осыған байланысты жеке адамды оқып, білуде біз мыналарды білуге тиістіміз: жеке адамның қоғамдық ортада қалыптасуын, қоғамдық кеңістіктегі орнын, қоғамдық топтарға енуін, мәдениет нормаларын қабылдауын, осы мәдениет нормаларынан ауытқуын. Берілген бөлімде осы мәселелерді ашуға, түсіндіруге тырысамыз.

Жеке адамның дамыуның негізі факторлары. Жеке адам дегеніміз, ол туралы екі автордың бірдей анықтама беруі сирек кездесетін феномендердің бірі болып табылады. Жеке адамның барлық анықтамасының дамуына осындай қарама - қарсы екі көзқарас байланысты. Біреулер әрбір жеке адам өз тума қасиеті мен қабілетіне сай қалыптасып дамиды, ал қоғамдық қоршаған ортаның рөлі аз деген көзқарас білдіреді. Ал енді біреулер жеке адамның ішкі ерекшелігі мен қабілетін жоққа шығарады, жеке адам қоғамдық тәжірибе барысында қалыптасады деген пікір айтады. Сірә, бұл жеке адамның қалыптасу процесіндегі соңғы көзқарастар болар. Біз өз талдауымызда жеке адамның биологиялық ерекшеліктерімен бірге қоғамдық тәжірибесін де ескертуіміз керек. Тәжерибе көрсеткендей жеке адам қалыптасуында қоғамдық факторларды салмаған басымдау.

Жеке адамның ерекшеліктерінің пайда болуы мен дамуын талдауда әсер ететін мынадай түрлерге бөлеміз:

1. 
   биологиялық тұқым қуалаушылық;
   
2. 
   физикалық орта;
   
3. 
   мәдениет;
   
4. 
   топтың тәжірибе;
   
5. 
   бірегей жеке тәжірибе.
   

Басқа жан – жануарларға қарағанда адамның ерекшелігі жылдың бар мезгілінде, нәтижесінде бала туылады. Бала туылғанда дәрменсіз болады және бір жасқа толғанша солай қалады. Осындай биологиялық фактірлер адамның қоғамдық өмірінің негізін салады. Биологиялық тұқым қуалаушылық адам организмінің туа қажет ететін ауа, тамақ, су, ұйқы, қауіпсіздік, аурудың жоқ болуымен толықтырылады. Қоғамық тәжірибе адамдағы сәйкес келетін, ортақ ерекшеліктермен түсіндірсе, ал биологиялық тұқым қуалаушылық жеке адамның жеке өзін, оның қоғамдық басқа мүшелерінен ерекшелігімен түсіндіреді. Сонымен бірге топтың айырмашылықтарды биологиялық тұқым қуалаушылықпен түсіндіруге болмайды. Сондықтан биологиялық тұқым қуалаушылық толығымен жеке адамды жасай алмайды, себебі мәдениет те, қоғамдық тәжірибе дегенмен берілмейді. Алайда биоголиялық фактор қоғамдық бірлікке шектеу туғызады (баланың дәрменсіздігі, су астында ұзақ бола алмауы, биологиялық қажет етулердің бар болуы т.б.),екіншіден биологиялық фактордың арқасында темпераменттердің шексіз әртүрлілігі жасалынады, мінез – құлықтар, қабілеттер жасалынады. Осылардың бәрі әрбір жеке адамнан жеке адамды, қайталанбас, бірегей жандыжасайды.

Осыған байланысты физикалық қоршаған орта қоғамдық топтың мәдени ерекшеліктеріне әсер етуі мүмкін деуге болады, бірақ ол жеке адамның қалыптасуына әсер етпейді.

Біздің қоғамда қоғам қуаттайтын жеке адамның түрі, типі қандай болуы мүмкін? Сірә, бұл жеке адам қоғамға бейім болуы мүмкін, яғни қоғамдық қатынасқа еркін араласа алатын, ынтымақтастыққа дайын, өзіне - өзі жауап бере алатындай дәрежеде. Көптеген мұндай ерекшеліктер біздің ішімізде жасырып дамиды, егер бұлар болмаса біз өзімізді ыңғайсыз санаймыз. Сондықтан да біз өз балаларымызға үлкендерге «рахмет» «тәңір жарылқасын» деген сияқты әдепті сөздер айтуға, үлкендерден қысылып, ұялмауға, өзіне-өзі жауап беруге үйретеміз.

Дегенмен құрамы күрделі қоғамда көпшілік мақұлдаған ерекшклікті жеке адамды табу қиын. Біздің қоғам көптеген (құрылымды) структуралы бөлдерімен сипатталады: аймақ, ұлттық, қызмет түрі, жас категориялары т.б. Осы бөлімдердың әрқайсысының өз тенденциялары болады. Осы үлгілер жеке адам үлгілері мен араласып, аралас жеке адам типтері пайда болады. Әр түрлі субкультурадағы жеке адам типтерін оқып-үйрену үшін, әрбір структураны жеке-жеке білу керек, содан кейін мәдениеті басып жеке адам үлгілерінің әсерін ескерту керек.

Сонымен жеке адамның қалыптасуына белгілі мөлшерде биологиялық факторда, физикалық қоршаған орта факторы да әсер етеді. Жеке адамныңқалыптасуында ең нігізгі фактор болып топтық, субъективті, бірегей жеке адамдың тәжірибе есептеледі. Бұл факторлар толығымен жеке адамды социализациялау процесінде айқындалады.

Жеке адамды социализациялау. Нәресте өмірге биологиялық организм сияқты келеді және оның осы сәттегі негізгі шаруасы өзінің физикалық жабдықтары болады. Біраз уақыт откеннен соң бала жақсы және жек көретін, мақсаты мен ой - ниеті бар, мінез- кұлық үлгісі мен жауапкершілігі бар, сол сияқты өзіне ғана тән әлемді көру қасиеті бар адамға айналады. Осы процесс барысында индивид жеке адамға айналады.

Социализация - өзгеру, даму, сол арқылы индивидке оның өз тобының молшерін өзінің жеке Менін қалыптастыру арқылы өзінің жеке адам ретіндегі бірегейлігін көрсете отырып сіңіреді.

Жеке адамды әуелі физикалық әлемнен содан соң қоғамдық қажеттіліктер – күрделі процесс, ол өмір бойы жалғаса береді. Бала адамдарды есімдері арқылы ажыратуды үйренеді. Ол еркектің - әке, әйелдің – шеше екендігін түсінеді. Осылайша оның ой - өрісі, дәрежесін көрсететін есімдерден (мысалы еркек дәредесін) бөлек-бөлек индивидтердің ерекше есімдері, өзінікін қоса дамиды. Бала бір жарым жасқа келгенде Мен деген ұғымды түсінеді, осыны түсіне отырып ол жеке адам болып қалыптасады. Қоғамдық тәжірибе жинақтай отырып, бала әр түрлі жеке адамның бейнесін, оның ішінде өзінің жеке Менін жасайды. Адамның одан әрі жеке адам болып қалыптасуы – оның жеке Менін өзін басқа жеке адамдармен үнемі салыстыра отырып құруы. Осылайша жеке адамның бірегей ішкі қасиеттерімен жаралуы қалыптасады.

Жеке адам жай ғана табиғаттың таланттарын автоматты түрде ғана ашумен дамымай, адам индивидінің қоғамдық ерекшеленетінін де тәжірибе көрсетеді, Баланың жас кезінде адамдар ортасынан адасып, жануарлармен бірге тәрбиеленген оқиғаларын білеміз. Мұндай жағдайдағы индивидтердің жеке өмір иесі ретінде қоршаған әлемде жеке Мені болмайды, жеке өзін өзі сияқты өмір иелерінен ерекшелеп көрсете алмайды. Мұндай индивидтер өздерінің ерекшеліктерін, сәйкестіктерін біле бермейді. Бұл жағдайдағы адам жеке жеке адам болып есептелмейді.

Адамның жеке өзінің Менін түсінуді бейнелеп көрсететін және жеке адамды социализациялаудың денгейін көрсететін екі термин – ол ұқсастық пен өзін - өзі сыйлау. Ұқсастықтан біз басқа индивидтен ерекше бірегей индивидтің бар екендігін түсінеміз. Мысалы, белгілі бір ұлт өкілі өз ұлтының үлгілі мәдениетіне басқа ұлт мәдениетінің үлгілерін салыстыра отырып ұмтылатынынбілеміз. Индивидте осындай белгілердің болуы осы жеке адамға қатысты адамның мәртебесінің төмен не жоғарылығын білдіреді.

Тарихта мынадай жағдайлар байқалады, кейде индивидтер өздерін басқа индивидтерге ұқсату үшін ауыр да, пайдасыз нәрселер істейді және өз іс - әрекетімен олардың қолдауына қызмет етеді, өз мүддесін, мәртебесін көтереді. Өзін- өзі сыйлау сезімі де шартталған. Жеке адам өзін - өзі туралары басқалардың пікірінің маңызы болса сол кезде сыйлайды. Егер бұл түйсік жағымды болса, онда адамда өзін-өзі сыйлау сезімі дамиды. Олай болмаған күнде ол өзін қабілетсіз, лайықты емес сезінеді.

Бірегей жеке тәжірибе. Неліктен бір жанұяда өскен балалар бір-бірінен ерекшеленеді? Себебі олар толығымен ұқсас топтың тәжірибе болған жоқ, олардың тәжірибесі бір жағынан ұқсас, ал бір жағынан ерекшелігі болады. Әр бала жанұяда әр түрлі структура құрылымда тәрбиенеледі. Ол жанұяда жалғыз болып мүмкін, әйтпесе ағасы, әпкесі болуы мүмкін, солармен қарым- қатынас жасай отырып оның жеке басына жаңа ерекше қасиеттер алады. Одан басқа, балалар әр түрлі топ өкілдерімен қарым-қатынас жасайды, әр түрлі адамдардың ролін қабылдайды. Тіпті бір ұрықтан жаралған егіздер де әрқашан әр түрлі тәрбиеленеді, себебі олар үнемі бір ғана адаммен кездеспейді, ата – аналарынан үнемі бір ғана сөз естімейді, бірдей қайғырып, қуанбайды. Осыған байланысты әрбір жеке адамның тәжірибесі өзінше бірегей, себебі оны ешкім қайталай алмайды деуге болады. Жеке тәжірибенің күрделілеуін былайша көрсетуге болады, оны жеке жеткізеді. Әрбір адам өз басынан өткен оқиғалар мен қатыныстарды қабырғаға қалаған кірпіш сияқты қаттап қоймай, оны өз тәжірибесі, ата-ана, жақын- туыстарының тәжірибелері арқылы өзгертіп отырады.

Тақырыптың мазмұнын қорыта келе, жеке адамды социализациялау процесі негізінен топтық тәжірибенің әсерінен өтетіндігін айту керек. Сонымен жеке адам өзінің Менін басқа адамдардың өзі туралы ойы мен бағалауы түйсігі негізінде қалыптастырады. Осы түйсіктің нәтижесі болуы үшін жеке адам өзін басқалардың орнына қойып солардың көзімен өз мінез – құлықына, өз ішкі әлеміне қарауы керек. Өзінің жеке Менін қалыптастыра отырып жеке адам социализация

Адам баласының мінез-құлқы айналысындағы адамдардың тұрмыс қалпы, іс-әрекеті, қылықтарының көрінісі болып табылады. Өйткені қоғамда өмір сүрген индивид қай уақытта болса да физикалық немесе ойша басқа адамдармен қатынаста болады. Міне, сондықтан да жеке мінез-құлық қоршаған ортамен байланысты болып, әлеуметтік сипатта болады. Әлеуметтік мінез-құлық - адамның қоғам, қоршаған адамдарға, табиғатқа қатысты іс-әрекеті. Сол адамдар арасындағы қатынас уақыт пен кеңістік аралығында күрделі және көп қырлы болып келеді.Өзінің сипаты жағынан әлеуметтік мінез-құлық альтуристік (өз мүддесінен басқаның мүддесін жоғары қою), эгоистік, заңға бағынушылық пен заңды мойындамау, мұқият пен мұқиятсыздық т.б. болуы мүмкін. Ол қоғамдық және жеке тұлғалық көптеген фактілермен анықталады. Төмендегі таблицадан біз адамдардың қоғамдағы мінез-құлқын анықтайтын негізгі факторларды көре аламыз.

Таблицадан көріп отырғанымыздай қоғамдық факторларға қоғамда қалыптасқан салт-дәстүр, әлеуметтік құндылықтар мен ережелерді, әлеуметтік элитаның мінез-құлқын (еліктеуге болатын үлгі ретінде), қоғамда қалыптасқан жағымды және жағымсыз мінез-құлық қалыптасуының жағдайларын (айталық, салық көлемінің шектен тыс өсуі оған қарсы жаппай қарсылықты тудырады, әлсіз әлеуметтік бақылау мен тәртіп бұзушылықтың жазаланбауы - бұзақылықтың өсуіне әкеледі және т.б.) жатқызуға болады.