Т. Н. Ермекова, М.Ә. Жүнісова ТҮркі тілдерін тарихи дәуірлеу
жүктеу/скачать 0,88 Mb. Pdf көрінісі
|
|
54 Тарихи атаулардың танымдық мәні 1. Тарихи атаулардың танымдық мәні Тарихи атаулардың танымдық мәні. Тарихи атаулардың басым бөлігін жер-су атаулары мен тайпалық одақтардың ат- тары құрайтындығы зерттеу кезінде белгілі болды. Олар ғалым Г.Қосымованың «Тарихи атаулар этимологиясы» атты кітабын- да сөздік түрінде түзіліп, тарихи этимологиясына түсінік беріл- ген. Ру-тайпа аттары мен лауазым иелерінің атаулары туралы мәліметтер беріледі. Тарихи атаулардың басым бөлігін жер-су атаулары мен тайпалық одақтардың аттары құрайтындығы зерттеу кезінде белгілі болды. «Тарихи атаулар этимологиясы» атты кітапта та- рихи этимологияға түсінік берілді. Бұл кітапқа енбей қалған түркі қағанаттары тарихындағы ру-тайпа аттары мен лауазым иелерінің атаулары әр жерде, әсіресе, тарихи еңбектерде қажет- тілігіне қарай аталып жүргенімен, тілдің таным нысаны ретінде арнайы зерттелген жоқ. Ру-тайпалардың таралуын, тарихи дәуірлерде қалыптасу сипатын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген мәдени шежіре өзін таныт- қысы келген елдердің бәрінде бар. Сібір халықтары, Германия, Англия, Франция, Ресей т.б. көптеген елдер шежірелерін жинақ- тап, баспадан шығарып отырған. Қазақ шежіресі де тарихи шығарма ретінде ауызша да, жазбаша да жеткізіліп отырған. XVIII-XIX ғасырларда қазақ ойшылдарының жазған шежі- релерінің қатарына Мұхаммед Хайдар Дулатидың, Қадырғали Жалаиридың және Жәңгір хан шежіресі т.б. осы аталған шежі- релер ру аттарының дыбыстық, мағыналық сипатын, таралу ай- мағын, оларға қатысты тарихи оқиғалар, бір-бірімен қарым- қатынасы, ру-тайпа ішінен шықққан батырлар мен шешендер жайында мол деректер береді. Мысалы, Кіші жүздің Әлімұлы рулар бірлестігінен тараған рудың бірі - Шекті. Тарихшы-этно- графтардың зерттеулерінде әртүрлі пікірлер айтылса да, М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит түрк» шығармасында Чу өзенінің бойында орналасқан Чекл тайпасы деп аталған. Алтайдағы Чу, Чуя өзендерінің бойында Чу даласы атауы осы 55 күнге дейін сақталғандығы белгілі. Шекті атауы орыс жылна- маларында XVIII ғасырда белгілі болды. Мұрағат деректерінде төрт таңбасы белгіленген: М.Қашқари көрсеткен алғашқы ата- лымы ру атының шекті қалпына қандай дыбыстық өзгерістер- мен жеткендігін анықтауға көмектеседі. Шеркеш - Серкеш, Черкес болып дыбысталған Кіші жүз Байұлы құрамындағы тайпа. Оңтүстікті мекендеген Шеркештер Қоңырат, Ұлы жүз тайпаларымен көршілес отырған. ХХ ғасыр- дың басында Шымкент уезінде де шеркештердің 158 үйі қоныс- танған. Шөмекей – көне түркі тайпасы. Қазақ шежіресінде Әлімұлы рулар бірлестігіне енеді. Қазақ халқының негізін қа- лыптастыруға қатысқан ежелгі тайпалардың бірі. Н.А.Аристов, Г.Грумм-Гржимайло жазбаларына сүйенсек, бұл тайпа VI ға- сырда белгілі болған, Барлық пен Тянь-Шань аралығын мекен еткен. Чу тайпаларының құрамында Чумугунь деген атпен та- ралған. Қытайлар 654 жылы Чу бойындағы Чумгунь тайпасына шабуыл жасап, 30 мың адамын өлтірді. Бұл тайпалар Батыс Түрік қағандығының құрамына енеді. Шыбыл – Шапырашты тайпасынан тарайтын рулар бір- лестігі. Шыбылдың ерте кездегі мекені Шу, Талас өзендерінің бойы, Әулие ата, Сайрам төңірегі болған. 18-ға ғасырдың соңына қарай қазіргі Алматы облысының Көкалашар, Қарашеңгел, Ақши, Түрген маңына келіп қоныстанған. Шыбыл атауы ерте орта ғасырдан белгілі. М. Қашқари еңбегінде Чигил деген атпен белгілі. Бұл тайпаның орталығы – Шапыраштылар мекендеген Тараз қаласына жақын болған, рудың біраз бөлігі Албан руы мекендеген Ыстықкөлдің солтүстік-шығыс жағында болған. Көне тарихта кездесетін атаулардың бірі – Сарыұйғырлар. Бұлар түркі халықтарының бір бұтағы, жалпы саны 10 мыңға жуық, өз алдына халық атанған үлкен бірлестік. Түркі халық- тарының ішінде мұсылман дінін қабылдамаған. Сары-ұйғырлар бір мың жылдықтан бұрын Моңғолияның Орхон, Селенгі өзе- нінен және Шығыс Түркістаннан қоныс аударған. Діні – буддизм мен шаман діні. |