Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010

«В VI-VIII вв. Таласская долина была уже в основном вся 
заселена и, вероятно, все известные ныне развалины мест 
поселений возникли в эту эпоху» (А.Н. Бернштам. Памятники 
старины Таласской долины. Алма-Ата, 1941, стр. 35).
Таластьщ коне тарихын тереңірек зерттеген автор ака­
демик А.Х. Марғұлан. Оның зерттеулеріне қарағанда Талас 
аты бірінші рет Византия тарихшысы Протектор Менандрдың 
еңбегінде кездеседі жэне онда Талас қаласы VI ғасырда, дәлі- 
рек айтқанда 568 жылы батыс түркі қағанаты орталықтары- 
ның бірі болғандығы айтылады.
Мұнда Талас көптеген елдерден саудагерлер келетін сау- 
да қаласы екендігі айтылған. Х-ХІІ ғасырларда қарлықтар 
мен қарахандықтар заманында Талас мүлде өседі, өркендейді. 
X ғасырдың авторы араб географы Мукаддаси былай деп жа- 
зыпты:
«Тараз - славный укрепленный город со множеством са­
дов, густо застроенный, имеет ров и четверо ворот: около него 
есть многолюдное предместье (рабад), у ворот города течет 
большая река; часть города находится по ту сторону реки; че­
рез реку проходит дорога; в центре города на базаре имеется 
мечеть» (В.В. Бартольд. Отчет о поездке в Среднюю Азию с на­
учной целью в 1893-94 гг. СПб., 1897, стр. 17).
1894 жылы акад. В.В. Бартольд коне Таластыц орны Эулие- 
Ата (қазіргі Жамбыл) қаласы түрған жер болуы керек деген 
болжам айтып еді, соңғы жылдардағы археологиялық зерт- 
теулер бұл пікірдің дұрыстығын дәлелдеді (А.Х. Маргулан. 
Из истории городов и стр. искусства древнего Казахстана, 
Алма-Ата, 1950, стр. 28- 41).
ХП-ХШ гасырларда Талас (бұл кездегі нұсқаларда Та­
раз) әуелі Хорезмшахтың, кейін қарақытайлардың, одан соң 
монғолдар шабуылына ұшырады да, талқандалып қалды. XV- 
XVII гасырларда қаланың жекелеген учаскелерінде ғана үйлер 
мен тіршілік белгісі болды, ал XIX гасырда ескі қала орнына
192

Әулие-Ата қаласы салынды (К. Байпаков, Л. Ерзакович, Древ­
ние города Казахстана. Алма-Ата, 1971, стр. 75-76).
Енді Талас атауының этимологиясына келейік. Біздіңше, сөз 
түбірі түркі-монғол тілдеріндегі далай//талай (теңіз, мұхит, көл, 
өзен) деген түбірге -з/с көптік жалғауы (кейде жаңа сөз тудыра- 
тын зат есім жүрнағы да болуы ықтимал) қосылып жасалған.
Т а л у й / / т а л а й «теңіз» және «өзен» мағынасында көне 
түркі тілінде болған. Талуй сөзі «теңіз» мағынасында Күлтегін 
жэне Тунқақ (Тонью-кук) ескерткіштерінде бар (С. Е. Малов. 
Памятники ДТП. M.-JL, 1951, стр. 425). Ал Т а л а й сөзі XIII 
ғасырда жазылған Огуз-намеде «өзен» мағынасында анык 
жазылған:
«Мұнда Утіл мүрен деген бір талай бар ерді - «Здесь прости­
рались воды реки, называемой Итилем (А.М. Щербак. «Огуз- 
наме», Мухаббат-наме». М., 1959, стр. 39). А.М. Щербактьщ 
тексті аударуы дәл емес, егер бүл сөйлемді қазақша аударсақ 
былай болады:
«Мүнда Еділ мурен деген бір өзен (талай!) бар еді» (Здесь 
была одна река, называемая Итиль Муреном).
Бұл контекстегі т а л а й сөзі «өзен» мағынасында қолданы- 
лып тұрғанына ешбір шек келтіруге болмайды. Т а л а й сөзі 
алтай, телеуіт, лебендин, шор, сойот, сағай, қатчы, күйерик 
сияқты түркі тілдерінде «теңіз», «көл», «өзен сагасы» мағына- 
сында қолданылатынын акад. В.В. Радлов кезінде көрсеткен 
еді (В.В. Радлов. Опыт СТН. Том III, часть 1, стр. 878-879).
Монгол тілінде д а л ай сөзі 1) мұхит, 2) үлкен, ірі деген екі 
мағынаға ие (Монголша-қазақша сөздік. Улан-батор, 1954, 
73-бет). Бурят-монғол тілінде д а л а й - «теңіз, мүхит, үлкен 
көл». Қалмақ тілінде д а л а - «океан».
Сонымен сөз түбірі түркі-монғол тілдеріндегі т а л а й / /
т а л а / / д а л а й / / д а л а екеніне пгүбэ жоқ. Ал сөз аяғындағы с бүл 
арада көне түркі-монгол тілдеріндегі көптік жалғауы болуға 
тиіс (Г.И. Рамстедт. Введение в алтайское языкознание. М.,
193

1957, стр. 57). Сонда т а л а / й / +с гидронимінің көне мағынасы 
«өзендер», «көлдер», «сулар» болып шығады.
Ал көне орхон-енисей жазуларындағы Т а л у й (талай) 
сөзінің ерте орта ғасырдағы араб, парсы нұсқаларында Т а р а з
болып айтылуы л/р дыбыстарының ауыз суынан. Бұл құбылыс 
тюркологияда кеңінен белгілі. Мэселен, М. Рясененнің еңбе- 
гінде мынадай фактілер келтіріледі: «інжіл/інжір/инжир/, за- 
лал//зарар (вред, ущерб), ханшал//ханджар (кинжал), герел// 
қарар (решение) (М. Рясенен. Материалы по исторической фо­
нетике тюркских языков. М., 1955, стр. 185).
Проф. Ф. Абдуллаев тар//л алмасуын корсете келіп, бұл 
құбылыс р дыбысы дірілді болғандықтан, элсіз дыбыс, 
сондықтан басқа дыбыстармен, соның ішінде л дыбысымен 
ауысады деп көрсетеді (Ф.А. Абдуллаев. Фонетика Хорезмских 
говоров. Ташкент, 1967, стр. 137).
Проф. С. Аманжолов қазақ тілі диалектілерінде р//л (неме- 
се керісінше л/р) дыбыстарының алмасуы жөнінде былай деп 
жазды:
«О чередовании р//л. Оно связано словами ж ал вм. ж ар (по­
мощь) и ш елке вм. ш орке (от русск. чурка). Такое же чередо­
вание имеется в западном диалекте. Например, слово ж ора там 
произносится, как жола. А это вполне нормально и легко объяс­
нимо. Ибо слово ж ола происходит от основы жол (путь, дорога, 
правило и обычай).
Чередование р с л в словах южного диалетка ж ал и ш елке 
не совсем легко объяснить. Ибо литературное слово елец там, 
на юге, в Жуалинском районе произносят в виде ерец. Из это­
го можно сделать вывод, что чередование этих звуков на юге 
крайне неустойчиво. Но начало дифференциации или расще­
пления их относится к далекому прошлому. Еще у Махмуда 
Кашкари чередование р с л приписано тюркам. Древний город 
Т а л а с племенем чигиль произносится, как Т а р а з / / Т і р а з . Мы 
знаем, что Мигиль относится к племенному союзу дулатов»

жүктеу/скачать 7,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: