Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010
жүктеу/скачать 7,05 Mb. Pdf көрінісі
|
Топонимика және этимология
| алты/н//алта/н түбіріне ай /й жұрнағы қосылу арқылы
жасалған деуге болады. Сонда коне Алтай атауы «алтын» (тау) «золотой» деген мағынаны береді. А Л Т Ы Н Е М Е Л - Талдықорган облысындагы тау аты. Емел деген өзен аты да бар. Бүл өзен Жоңгариядағы Тарбағатай, Үшқашар тауларынан басталып Қазақстандағы Алакөлге қүяды. Эмээл монғолша «бел, асу» (тура мағынасы - ер тоқым» - седло, седловина) деген сөз (Э. М. Мурзаев. Природа Синьцзяна... М., 1966, стр. 356; С. Хабшай, Ә. Мініс. Монголша-қазақша сөздік. Уланбатор, 1954, 381 беті). Алтынемел атауын қазақша «жақсы бел», «жақсы асу» деген магынада аударуга болады. Атаудың бірінші компоненті - түркі-монғол тілдеріне ортақ алтын//алтан сөзі, ал екінші сыңары - бел//емел де ортақ түбірден жасалған сияқты. Түркі тілдеріндегі бел (1. поясница; 2. перевал) сөзінің мағынасымен, монгол тілдеріндегі эмээл// бэл (1. седло, 2. седловина, 3. склон горы) сөзінің мағыналары жақын келіп түр. (Ә. Мініс, С. Хабшай. Монғолша-қазақша 68 сөздік, 381 беті; К. М. Черемисов. Бурят-монгольско-русский словарь. М .,1951,стр. 144, 732). Монғолдың эмээл сөзін қазақша өмілдірік сөзімен салыстыруға болады. «Өмілдірік - аттың омырауына салы- нып, ерді кейін жібермей тартып тұратын өрнекті қайыс» екені белгілі. Сөз түбірі өміл мен монғолдың эмээл сөзінің жақын- дығы айқын-ақ. АНГРЕН (Әңгірен) - Павлодар облысындагы көл аты. Өзбекстандағы Сырдарияға күятын өзен аты. Өзен бойында Ан грен жэне Ахан-Гаран деген екі қала орналасқан. Бұл атаудың тарихы мен этимологиясы жөнінде В. В. Бартольд былай деп жазды: «Река Ангрень в источниках домонгольской эпохи называется только «рекой Илака» по имени орошавшейся ею области, название Ахан-герань «железных дел мастера» появ ляется только, в монгольский период (Ангрень - позднейшее искажение, не встречающееся в письменности). Один из новей ших исследователей полагает, что речная долина получила та кое название вследствие развития железной промышленности: до сих пор здесь «часто попадаются массы шлака» (М.С. Андре ев. Среднеазиатский вестник, 1896, май, стр. 23; В.В. Бартольд. История орошения'Туркестана. СПб., 1914, стр. 139). Атау жөнінде Э.М. Мурзаев былай дейді: «Ангрень - пра вильно Ахангяран, т. е. кузнецы. Отмечу, что в верховьях Ге- рируда также есть селение Ахенгеран. В Таджикстане много кишлаков называется Охангарж» (Средняя Азия. М., 1957, стр. 243). В.А. Никонов та осы пікірді қолдайды. Оның үстіне, ол өзен аты жер, кала атынан қойылған дейді (Краткий топонимический словарь. М , 1966, стр. 26). Жоғарыда айтылғандардан Ангрен қазақша (Әңгірен) атауы Ахангерен дегеннен қысқарганын байқадық. Ал атаудың нақты этимологиясы біздіңше бы лай: бүл иран тіліндегі аһан (темир)+гар (жана сөз жасаушы казак тіліндегі -ші//ші қосымшасына сай келетін жұрнақ)+он жүктеу/скачать 7,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|