Түсінуші (verstehen) әлеуметтану теориясы: түсіну үшін өзіңді оның орнына қою.
Идеалды түр түсінігі: зерттеушінің басында эталон ретінде қалыптасады.
Теорияларға негіз болған басты шарттар мен принциптердің жиынтығын парадигмалар дейді.
Олар қоғамға талдау жасау тәсіліне, методологиялық принциптеріне қарай 2 үлкен топқа бөлінеді:
1. Құрылымдық
немесе
макросоциологиялық
О. Конт, г. Спенсер,
Э. Дюркгейм,
Т. Парсонс
2. Интерпретативті
немесе
Микросоциологиялық
М. Вебер, Дж. Мид,
Г. Блюмер т.б.
Британ әлеуметтанушысы А. Гидденс екі көзқарасты біріктіретін теория «структурацияны» қолданды
1. Құрылымдық парадигмалар:
Қоғамды тұтас жүйе ретінде, оны ұйымдастыру, қызметін, дамуын қарастырады.
Функционалдық (қызметтік) парадигмалар
Конфликтілік парадигмалар
1.
марксистік
2.
неомарксистік
3.
беймарксистік
2. Интерпретативті парадигмалар:
Әлеуметтік іс-әрекет ретінде адамның мінез-құлқына баса назар аударады.
1. Әлеуметтік әрекетті қараст. парадигмалар
2. Символикалық итеракционизм
3. Феноменологиялық парадигма
4. Этнометодологиялық парадигма
1.1. Құрылымдық-функционалдық парадигмалар:
Қоғамды құрайтын әрбір институттың (мемлекет, жанұя, дін) қызметіне (басқару, әлеуметтендіру, бейімдеу, біріктіру т.б.) талдау жасайды.
1.2. Құрылымдық-конфликтілік парадигмалар:
Құрылымдық принципті мойындай отырып, қоғамның әртүрлі топтық құрылымына, олардың мүдделерінің әр түрлі болуына және бірі екіншісін пайдалану арқылы пайда табу әрекеттеріне талдау жасайды. Бұл тұрақсыздық тудыратын жағдай.
2. Микропарадигма 2.1. Әлеуметтік әрекет парадигмасы:
Адамдардың мінез-құлқын ең алдымен олардың өздері өз мінездеріне қандай мән, мағына беру тұрғысынан түсіндірілуі және талдануы тиіс деп таныды.
М. Вебер:
Әлеуметтік әрекет – ол адамның өз ісіне мән берілуі арқылы (саналы) жасалатын және ол іске асқанда оған басқа адамдардың әрекеті немесе мінез-құлқы арқылы жауап қайтару мүмкіндігі ескерілетін іс-қимыл. Ал ойланбай, кенеттен болған жағдайлар және егер адамның іс-әрекетіне басқаның көңіл аударуы, эмоциясы болмаса олар әлеуметтік әрекетке жатпайды.
Әрекет субъектінің өз ісіне берген мағынасын анықтау қажет;
Әлеуметтік әрекеттің себептік мотивтерін анықтау қажет – деп таныды.
Адамдар өзіндік адамдық қасиетіне тек өздері өзара символдар арқылы қарым-қатынас жасаған жағдайда ғана ие бола алады. Символдың ең бастысы тіл. Ол қарым-қатынас құралы, онсыз қатынас жоқ, ол деген қоғам да жоқ деген сөз.
Адам санасының ішкі мазмұндық жағына баса назар аударады. Ақыл арқылы сыртқы дүниені түсіну және жіктеу тәсілдеріне ерекше мән береді. Адам қабылдаған дүниені ең алдымен құбылыстарға жіктейді.
1967 ж. Г. Гарфинкель алғаш осы ұғымды енгізеді. Этнометодология – адамдар қолданатын тәсілдер мағынасын береді. Адамдардың әлеуметтік ортаны тануда қолданатын тәсілдерін зерттейді.
