Тақырыбы: Халықаралық деңгейдегі теңсіздік көрсеткіштері
жүктеу/скачать 29,32 Kb.
|
сөж 5
|
Alikhan Bokeikhan University Реферат
СӨЖ Тақырыбы: Халықаралық деңгейдегі теңсіздік көрсеткіштері Орындаған:Мухаметрахимова Диана Инф-201 Мазмұны Кіріспе 3 Әлеуметтік теңсіздік - бұл не? 5 Әлеуметтік теңсіздік 6 Әлеуметтік теңсіздіктің себептері 6 Әлеуметтік теңсіздіктің түрлері 7 Әлеуметтік теңсіздіктің зардаптары 7 Әлеуметтік теңсіздікті қамтамасыз ету 7 Тарихтағы әлеуметтік теңсіздіктің мысалдары 8 Әлеуметтік теңсіздіктің қазіргі заманғы нысандары 8 Әлемдегі әлеуметтік теңсіздік 8 Әлеуметтік теңсіздікті жою мүмкін бе? 9 Әлеуметтік диференциация 9 Кіріспе Әлеуметтік-экономикалық теңсіздік мәселесі жаһандық дағдарыспен байланысты. Қазақстан сияқты шикізатты экспорттаушы, дамушы мемлекеттерде нақ осы мәселе белең алуда. Әлеуметтік теңсіздік нарықтық экономика саясатын ұстанып отырған барлық елдерге тән. Әлеуметтік теңсіздік әлеуметтік белсенділіктің қалыптасуына, адам капиталының өсуіне жағдай жасайды. Бірақ, шамадан тыс әлеуметтік теңсіздік социумның (қоғам) тұрақты дамуына қауіп төндіреді.Теңсіздікті тереңнен зерттер болсақ, Қазақ хандығының тарихи деректерінде көшпенді қазақ қоғамында байлық малмен өлшенетіндігі айқын көрсетілген. 1803 жылы Бұхараға аттанған Я.П. Гавердовский «Қырғыз – Қайсақ даласына шолу» есебінде «Халықтың тұрмыс деңгейі ірі қара мал басымен бағаланады. Дәл осы мал олардың қоғамын бай, орташа және кедей деп бөледі» деп жазған.Көптеген деректер қазақ даласындағы хандар мен сұлтандардың, әсіресе Абылай ханның өте көп табыны болғандығын көрсетеді. Сол кездері қазақ даласындағы теңсіздікті жойып отырған бір – біріне көрсетілетін көмек түрлері болған. Ондай көмек түрлері салт-дәстүрлермен негізделетін: қонақ асы, асар, ағайыншылық, қызыл көтеру, сауын және тағы басқалары.Тарихшылар Погорельский мен В.Батраков деректерінде «Жағдайы бар мал шаруашылығымен айналысатын шаруа жағдайы төмен немесе ірі қарасы жоқ шаруаларға сауынды сиыр, сүтпен көмектескен» делінген. Осылайша, кеңес өкіметіне дейінгі уақытта қоғамдағы теңсіздік нақты көрінген және осы мәселені шешуде түрлі механизмдер қолданылған (өз еркімен көмектесушілер мен қайтарымсыз көмек беретіндер). 1924 жылы Қеңес Одағы құрылды және Одақтың мақсаты жеке меншікті және кәсіпкерлік қызметті тарқатуға, сонымен қатар теңсіздікті жою арқылы барлық тұрғындардың өмір сүру деңгейін жоғарылатуға бағытталды. Халықтың табыс деңгейін теңдестіру саясатын жүзеге асыру нәтижесінде жоғары кәсіби мамандардың ғылыми, шығармашылық, интеллектуалды сияқты еңбек ынтасын түсірді. Соған қарамастан, тұрғындардың өмір сүру деңгейі салыстырмалы түрде жоғары болған. Елде бірнеше негізгі класстар болды: көбінесе – жұмысшылар, мұғалімдер, дәрігерлер, ғылыми жұмыскерлер жататын интеллигенция, сонымен қатар – басқарушы класс.Кеңес Одағы кезіндегі Қазақстанның кедейшілігінің негізгі себебі – отбасылық-демографиялық фактор болды: асыраушысынан айырылу, денсаулығының нашар болуы, жасы және т.б. Осыдан өзге себептерге жұмысшының кәсіби деңгейі, аймақтардың экономикалық даму деңгейінің төмен болуы, халықтың қалада немесе ауылда тұруымен байланыстырылды.Қазіргі таңда Қазақстандағы теңсіздіктің ресми көрсеткіштеріне халықаралық, адамзат дамуының индексі және елдің өз көрсеткіштері жатқызылады. Ресми статистикалық деректер бойынша, Қазақстандағы теңсіздік жағдайы дағдарыстық емес және жыл сайын теңсіздік көрсеткіші төмендеп келеді. Осылайша, Джини индексі 2001-2015 жылдар аралығында 0,366 дан 0,278ге төмендеген.Қазақстандағы теңсіздік бірнеше көрсеткіштер арқылы анықталады: аймақтық және елді мекендік тұрғыдағы ресми көрсеткіштер, жан басына шаққандағы ақшалай көрсеткіш, еңбекақы және жұмыссыздық көлемі, «кедейшілікте» өмір сүретін халық үлесі.Қазақстандағы адамзат дамуының индексі соңғы 14 жылда 0,107 ге жоғарылағанын көрсетіп отыр. Халықаралық көрсеткіш бойынша Қазақстан даму деңгейі жоғары (0,784-0,677) елдердің қатарына жатқызылады. Бірақ, бастапқыда, 1990-2000 жылдардағы көрсеткіш Қазақстанның даму деңгейінің орташаға жатқызылғанын (0,669-0448) аңғартады. Ресми статистика бойынша, Қазақстандағы теңсіздік көрсеткіші төмендеуде. Мысалы, децильді коэффициент (байлар мен кедейлердің арақатынасы) 2001 жылы 8,8-ден 2014 жылы 5,7-ге түскен.Қазақстанда ТМД мемлекеттеріндегідей, аймақтық тұрғыдағы теңсіздік жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ) арқылы анықталады. Бірақ, әр аймақтың экономикалық өсу деңгейі әртүрлі екендігін ескерер болсақ, көрсеткіш әр аймақта әр түрлі болып шығады. Мысалы, ЖАӨ- нің жоғары көрсеткіші Атырауға (7229,4 мың тг.) тиесілі. Ал Оңтүстік Қазақстан (907,0 мың тг.) және Жамбыл облысында (939,2 мың тг.) ЖАӨ көрсеткіші салыстырмалы түрде төмен екендігін байқатады.Негізінен аймақтық тұрғыдағы теңсіздіктер еңбекақы төлемінің айырмашылығында. Маңғыстау облысында орташа еңбекақы 2015 жылдың 4 ширегінде 236 372 теңгені құраса, ал Оңтүстік Қазақстан облысында көрсеткіш 88 735 теңгені көрсетті. Яғни, Маңғыстау облысына қарағанда Оңтүстік Қазақстан облысының ақшалай табыс деңгейі 2,6 есеге төмен. Сонымен бірге, 2015 жылы тұрғындардың ақшалай табыс деңгейіндегі ең жоғарғы және ең төменгі айырмашылық 3,5 есені көрсетті.Жалпы алғанда, Қазақстанда 2014 жылы табысы күнкөріс минимумынан төмен болған тұрғындар пайызы– 2,8% болса, 2015 жылы бұл көрсеткіш 3,1%-ды құрады. Жоғарыда көрсетілген аймақтық көрсеткіштердің бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленетіні болғанымен, жұмыссыздық деңгейінде қатты ерекшелік байқалмайды. Мысалы, 2014 жылы жалпы Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық деңгейі 5,1 пайызды құраса, ең ауытқыған көрсеткіштер Павлодар, Ақтөбе, Шығыс Қазақстанға (4,9%) және Оңтүстік Қазақстан облысына (5,4%) тән. Ал қалған облыстарда аталған көрсеткіш салыстырмалы түрде Республикалық көрсеткішке жақын.Осылайша, аймақтық тұрғыдағы теңсіздік жалпы аймақтық өнім, табыс деңгейі күнкөріс деңгейінен төмен үй шаруасындағы халық саны, орташа табыстылық деңгейі және жұмыссыздық деңгейімен анықталады деп қорытындылауға болады.Теңсіздікті қоныстану типі бойынша қалалық және ауылдық деп бөле отырып анықтар болсақ, ауылдағы кедейшілік деңгейі қаладағыдағыдан бірнеше есе көп екендігін аңғаруға болады. Статистикалық деректер бойынша, 2015 жылы ауыл тұрғындарының 4,7 %-ның табысы күнкөріс минимумынан төмен болса, қала тұрғындары үшін бұл көрсеткіш 1,3%-ды құрады. Сонымен қатар, ауылда көп балалы отбасы саны көп болғандықтан, тиісінше үй шаруашылығымен айналысатын адамдар саны жоғары.Ауылдық инфрақұрылым сумен қамтамасыз етілу, әлеуметтік-мәдени ынта және ұмыспен қамтылу жағынан қала жағдайынан әлдеқайда артта қалып отыр. 2001 жылы күшіне енген «Ауыз су» бағдарламасының жүзеге асырылуына қарамастан, 2011 жылы 1 қаңтар айында қаланың сумен қамтылуы 82%-ды құраса, ауылдық аймақтарда бұл көрсеткіш 42,5%-ды құрады.Жоғарыда көрсетілген фактілерден бөлек, ауыл тұрғындарының теңсіздік мәселесі кәсіби деңгейде білім алу қолжетімсіздігіне және кәсіпкерлердің кәсіпкерлік тәжірибесінің жоқтығына да байланысты деп қорытындылауға болады.Қазақстандағы теңсіздік мәселесін шешу мақсатында аймақтар арасындағы дисбалансты теңдестіру, сонымен қатар моноқалаларды дамыту, түрлі индустриалды жобаларды жасау сынды бірқатар шараларды жүзеге асыруға акцент қойылып отыр. Теңсіздік мәселесін шешу мақсатында жұмысбастылық пен еңбекақы көлемін арттыру мақсатында «Жұмыспен қамту жол картасы» бағдарламасы қолға алынды. Барлық аймақтағы жалақы көлемінің теңдей болуына қол жеткізу, сонымен қатар кедейшілікті түбімен жою мақсатында «Болашақ» бағдарламасымен мамандар оқытылуда. Яғни Жапонияны мысалға алар болсақ, кедейшілікті төмендетудің ең тиімді шарасы – білім алу деңгейін жоғарылату екендігін түсінуге болады. 2014 жылы аз қамтылған қазақстандықтардың 10 мыңы осы бағдарлама арқылы білім алуға қол жеткізді. Осылайша, мемлекет теңсіздікті төмендету мақсатында бірқатар шараларды жүзеге асыруда. Әлеуметтік теңсіздік - бұл не? • Әлеуметтік сыныптың теңсіздігі адам эволюциясының ежелгі дәуірінен қалыптасты. Әртүрлі елдердің тарихы адамдарға қысымшылық пен құлдылыққа әкелетін нәрсенің айқын дәлелі болып табылады - бұл мутаулар, аштық тәртіпсіздіктер, соғыс және революция. Бірақ қан арқылы тағайындаған бұл тәжірибе ештеңе үйретпейді. Ия, қазір жұмсақ, жабық пішінді алды. Әлеуметтік теңсіздік дегеніміз не және оның бүгінгі күні қандай бейнесі бар? • Әлеуметтік теңсіздік - адамдардың мүмкіндіктерін, артықшылықтарын және құқықтарын тең емес пайдалануды білдіретін қоғамдағы өз ұстанымдарына сәйкес сыныптарды, қоғамдарды немесе топтарды бөлу немесе саралау. Егер әлеуметтік теңсіздік баспалдақ түрінде схемалық түрде ұсынылса, онда ең төменгі деңгейде қысымға ұшырайтын, кедей және зұлымдық үстіндегі және бай адамдар, қолында билік пен ақша бар адамдар болады. Бұл кедейлер мен байларға қоғамның стратификациясының негізгі белгісі. Әлеуметтік теңсіздіктің басқа да көрсеткіштері бар. Әлеуметтік теңсіздік Жеке индивидтер, әлеуметтік топтар, қабаттар, таптар тік әлеуметгік мобильділік иерархиясының әр-түрлі сатыларында тұратын, өмірлік тең емес және қажеттіліктерді қамтамасыз етудің мүмкіндіктерге ие әлеуметтік дифференциацияның ерекше түрі. Әлеуметтік сыныптың теңсіздігі адам эволюциясының ежелгі дәуірінен қалыптасты. Әртүрлі елдердің тарихы адамдарға қысымшылық пен құлдылыққа әкелетін нәрсенің айқын дәлелі болып табылады - бұл мутаулар, аштық тәртіпсіздіктер, соғыс және революция. Бірақ қан арқылы тағайындаған бұл тәжірибе ештеңе үйретпейді. Ия, қазір жұмсақ, жабық пішінді алды. Әлеуметтік теңсіздік дегеніміз не және оның бүгінгі күні қандай бейнесі бар? Әлеуметтік теңсіздік - адамдардың мүмкіндіктерін, артықшылықтарын және құқықтарын тең емес пайдалануды білдіретін қоғамдағы өз ұстанымдарына сәйкес сыныптарды, қоғамдарды немесе топтарды бөлу немесе саралау. Егер әлеуметтік теңсіздік баспалдақ түрінде схемалық түрде ұсынылса, онда ең төменгі деңгейде қысымға ұшырайтын, кедей және зұлымдық үстіндегі және бай адамдар, қолында билік пен ақша бар адамдар болады. Бұл кедейлер мен байларға қоғамның стратификациясының негізгі белгісі. Әлеуметтік теңсіздіктің басқа да көрсеткіштері бар. Әлеуметтік теңсіздіктің себептері Әлеуметтік теңсіздіктің себептері қандай? Экономистер негізгі байлықты мүлікке тең емес қарым-қатынаста және тұтастай алғанда материалдық байлықтың таралуымен көреді. Р. Мишель (неміс социологы) сол адамдар таңдаған үкіметтік аппараттарға үлкен артықшылықтар мен өкілеттіктер берудің себебін көрді. Француз әлеуметтанушысы Э.Дюркхеймдің пікірінше әлеуметтік теңсіздіктің себептері: 1. Қоғамға ең жақсы пайда әкелетін адамдарды, олардың бизнестегі ең жақсы мүмкіндіктерін көтермелеу. 2. Жалпы қоғамнан бөлетін, адамның бірегей қасиеттері мен қабілеттері. Әлеуметтік теңсіздіктің түрлері Әлеуметтік теңсіздіктің формалары әртүрлі, сондықтан бірнеше классификация бар. Физиологиялық сипаттамалары бойынша әлеуметтік теңсіздіктің түрлері: • жасы - белгілі бір жас аралығындағы барлық адамдарға қолданылады, бұл жалдау кезінде байқалуы мүмкін, жастар тәжірибесі жетіспегендіктен қабылданбайды, қарт адамдар үлкен тәжірибесі бар, олардың орнына өздерінің басшыларының тұрғысынан болашағы зор; • әлеуметтік сексуалдық теңсіздік - мұнда әйелдердің кемсітуі сияқты мұндай құбылыстарды қарастыруға болады, ол елдің экономикалық өміріне қатысатын жауапты лауазымдарды атқаратын бірнеше әйелдің «күйеуі үшін» рөлін атқарады; • әлеуметтік этникалық теңсіздік - кіші этникалық топтар, «ақ расада» емес, ксенофобия мен нәсілшілдік сияқты құбылыстардың көбіне қысымға ұшырайды. Әлеуметтік теңсіздіктің зардаптары Әлеуметтік теңсіздік пен кедейлік, планетаның негізгі ресурстары тек таңдаулармен ғана пайдаланылуы мүмкін, себебі халық арасында қақтығыстар мен соғыс тудырады. Салдар біртіндеп дамып келеді және көптеген елдердің баяу дамуында көрініс табуда, бұл экономиканың прогресі де төмендейді, демократиялық жүйе өз ұстанымын жоғалтады, шиеленіс, қанағаттанбау, психологиялық қысым, қоғамда әлеуметтік дисгармония өсуде. БҰҰ деректері бойынша әлемдегі ресурстардың жартысы жоғары элита (әлемдік үстемдік) деп аталатын 1% -на ие. Әлеуметтік теңсіздікті қамтамасыз ету Қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік құбылыс ретінде тек жағымсыз қасиеттерге ие болмайды, егер оң жағынан әлеуметтік теңсіздікті қарастырсақ, маңызды нәрселерді атап өтуге болады, оларға қарап, ойдың барлығы «Күн астында болуы керек» деген ой пайда болады. Адам үшін әлеуметтік теңсіздікті қамтамасыз ету: ▪ Сіздің бизнесіңіздегі ең жақсы болуға, таланттар мен қабілеттеріңізді арттыруға ынталандыру; ▪ кедейліктен шығуды қалайтындарға ынталандыру; ▪ экономикалық салада тапсырыс беруге, капиталды өндіретін ресурстарға иелік етуге, капиталы жоқ адамдарға ғана емес, сонымен қатар өздерін және өз отбасыларын тамақтандыруға қабілетті адамдар. Тарихтағы әлеуметтік теңсіздіктің мысалдары Әлеуметтік теңсіздіктер немесе стратификация жүйелерінің мысалдары: 1. Құлдық - құлдықтың төтенше дәрежесі, ертеден бері белгілі әлеуметтік теңсіздіктің өзіндік түрі. 2. Каст . Әлеуметтік теңсіздіктің каста байланысы арқылы анықталатын антикалықтан қалыптасқан әлеуметтік стратификация түрі бала туғаннан туған бала белгілі бір кастқа тиесілі болды. Үндістанда каста адамның туылуы өткен өмірдегі істеріне байланысты деп есептелді. Тек 4 каст: ең жоғары - брахмана, кшатрия - жауынгерлер, вайисия - сатушылар, саудагерлер, судрастар - шаруалар (төменгі каста). 3. Estates . Жоғарғы ғимараттар - дворянство мен дінбасылары мүлікті мұрагерлікпен беру құқығына ие болды. Артық емес сынып - қолөнершілер, шаруалар. Әлеуметтік теңсіздіктің қазіргі заманғы нысандары Қазіргі заманғы қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік - бұл тән қасиет, сондықтан функционализмнің әлеуметтік теориясы стратификацияны жағымды түрде қарастырады. Американдық әлеуметтанушы Б. Барбер алты өлшемге негізделген әлеуметтік стратификацияның заманауи түрлерін бөлісті: 1. Престиж мамандығы. 2. Биліктің болуы. 3. Табыс және табыс. 4. Діни көзқарас. 5. Білімнің, білімнің болуы. 6. Бұл этникалық топқа, ұлтқа жатады. Әлемдегі әлеуметтік теңсіздік Әлеуметтік теңсіздік мәселесі нәсілшілдікке, ксенофобияға және жынысына негізделген кемсітушілікке негізделген. Әлемдегі әлеуметтік теңсіздіктің ең индикативтік өлшемі - халықтың әртүрлі табысы. Көптеген жылдар бұрын бүкіл әлемдегі қоғамдағы стратификацияға әсер ететін факторлар өзгермейді: ▪ қалалық немесе ауылдық жерлерде өмір сүру тәсілі - ауылда еңбекке ақы төлеу қалаға қарағанда аз, ал жағдай көбінесе нашар, ал жұмыс көп; ▪ әлеуметтік рөлдер (анасы, әкесі, мұғалімі, лауазымды адамы) - мәртебесін, беделін, биліктің, мүліктің болуын анықтау; ▪ еңбек бөлінісі - физикалық және зияткерлік еңбекті әртүрлі тәсілдермен төлейді. Әлеуметтік теңсіздікті жою мүмкін бе? Құжаттарда құжатталған тарих әлеуметтік теңсіздік болмайтын және қоғамның қабаттарына бөлінуі болмайтын уақытты білмейді. Бірақ кейде өте ауыр бұрмалаушылық бар, соның салдарынан адамдар зардап шегеді, демек, билік өкілдерінің міндеті қоғамның дамуына ұмтылу және экономикалық процестерді тоқтап қалмау және халық арасында кедейлікті жоғарылату емес. Әлеуметтік теңсіздікті жеңу жолдары: ▪ әлеуметтік қызметтерді дамыту; ▪ тегін жоғары сапалы медицина мен білімнің болуы; ▪ кедейлер мен мүгедектерге көмек көрсету; ▪ нормативтік актілерді, заңдарды, ақшалай өтемақыны, қоғамның қорғалмаған топтарын (ардагерлер, мүгедектер, жалғызбасты аналарды) қорғау; ▪ мүгедектер үшін жұмыс орындарын қамтамасыз ету; ▪ ерлерге де, әйелдерге де жалдау кезінде тең мүмкіндіктер беру. Әлеуметтік диференциация қоғамдағы жаңа өндірістік күштердің, қоғамдық бөліністің және біркатар әлеуметтік топтардағы әлеуметтік жағдайдың өзгеруіне себеп болатын бөліністің дамуына байланысты жаңа іс-әрекет түрінің пайда болуы процесі. Әлеуметтік стратификация - қоғамның әлеуметтік жіктелуі. Біз қоғамының әлеуметтік құрылымын сөз еткенде қоғам өзінің құрылымы жағынан бірдей емес екендігін айтып еткен едік. Қоғам адамдарының арасында теңсіздік бар. Соған байланысты олардың әлеуметтік жүйедегі алатын орындары да бірдей емес. Жекелеген индивидтер мен адам топтарының арасында әлеуметтік жіктелу бар. Оларды жіктегенде бірқатар өлшемдер басшылыққа алынады, мәселен, табыстарының көлемі, білімдерінің деңгейі, мамандықтағы мәртебесі, билікке қатынастары. Қоғам мүшелерінің арасында әлеуметтік теңсіздіктің табиғатын, себептерін, оның заңды құбылыс ретіндегі мәнін түсінуде әлеуметтік стратификация теориясының маңызы зор. «Стратта» деген геология термині жердің құрылымындағы қабаттарды анықтауға байланысты қолданылады. Ал, қоғамға байланысты біздің ана тілімізде қабаттан гөрі «жік» деген ұғымды пайдаланғанымыз жөн. Біз тарихтан қоғамның әр даму сатысына тән түрлі стратталардың болғанын білеміз. Қоғам адамдарын стратталарға жіктеудің тарихи үш типі белгілі. Олар: • касталар; • сословиелер; • таптар. Осы аталған жіктеудің үш типіне байланысты стратификациялық жүйе 1. Ашық - Қоғам мүшелерінің статустары мен әлеуметтік жағдайларын өзгертулеріне мүмкіндік бар әлеуметтік құрылым ашық стратификациялық жүйе деп алады да, ал, мұндай мүмкіндік балмайтын қоғам жабық стратификациялық жүйе деп аталады 2. жабық жүйе- Үндістан қоғамында орын алған касталық жүйені жатқызуға болады. «Каста» - латын тілінде castus (таза) деген мағынаны береді. Бұл жүйе 1900-шы жылға дейін сақталып келген. Үнді қоғамында қалытасқан дәстур бойынша қоғам мүшелері касталарға жіктелген және соған байланысты әлеуметтік статус ата-аналарынан балаларына беріліп, ол өмірлік статусқа айналып отырған. Бұл қоғамда касталардың 4 тобы болған: • брахмандар (діни иелері, абыздар), олар халықтың 3%-ын құрайтын; • кшатрийлер (әскери адамдар); • вайшьтер (саудагерлер), бұл екі топ халықтың 7%-ын құрайтын; • шудралар (шаруалар мен қолөнершілер) – 70%-ға жуық; • хариджандар – қоғамдағы ең төменгі, ауыр жұмыстарды (ауланы сыпыру, қоқыстарды жинау, тері илеу, шошқа бағу) атқаратын адамдар. Қоғамдағы қалыптасқан діни наным мен дәстүр бойынша, жоғары каста мен төменгі каста адамдарының араласуларына, қарым-қатынастар жасауларына қатаң тыйым салынған. Драхмалық діни наным бойынша, әр адам құдайдың берген тағдырына көніп, өмір бойы сонымен келісімде болуы керек. Қазіргі кезде де Үндістанның кейбір аймақтары мен селолық жерлердегі адамдардың мінез-құлықтары және өмір салттарында касталық жүйенің қалдықтары сақталған. Сословиелік жүйелер – феодалдық қоғамда орын алған стратификациялық жіктеу типі. Бұл қоғамдағы адамдар жоғары және төменгі сословиелерге бөлінген. Сословиелік статустар атадан балаға мұра ретінде беріліп отырған. Жоғары сословиеге дворяндар, дін иелері, ал, төменгі сословиеге – қолөнершілер, шаруалар, көпестер жатқан. Бұл аталған жүйеде бір сословиеден екіншісіне өту шектелгенімен, олардың арасында кейбір жағдайда некенің орын алуы және төменгі сословие адамдарының сіңірген еңбектеріне байланысты билік тарапынан оларға жоғары сословиелік статусты сый ретінде беру сияқты жағдайлар орын алған. «Тап» деген ұғым ғылыми айналымға жаңа заманда енді. Әсіресе, XVIII-XIX ғасырларда Батыс Еуропа ойшылдарының еңбектерінде бұл ұғымның мәні негізделіп, қоғамда таптардың бар екендігін мойындау болды. Бастапқы кезде таптар деген ұғымның саяси мазмұны баса айтылды. Тек кейін К. Маркс және М. Вебер еңбектерінде қоғамдағы таптық жіктелудің экономикалық себептері мен астарларына терең назар аударыла басталды.К. Маркс өз заманында таптар туралы ілімді одан әрі дамытып, өзінің тап күресі туралы теориясын негіздеді. Соның нәтижесінде ол әлеуметтік стратияикация теориясына өз үлесін қосты. Ол таптардың пайда болуының экономикалық себептерін ашып көрсетті.бұл себептерге К. Маркс қоғамдық еңбек бөлінісі мен жеке меншіктің шығуын жатқызады. Сонымен қатар К. Маркс қоғамда негізгі және негізгі емес таптардың болатынын атап көрсеткен. Негізгі таптар қоғамдағы өмір сүріп тұрған негізгі меншік қатынастарының түрінен туындайды. Сонда: құл иеленушілік қоғамдық-экономикалық формацияның негізі таптары - құл иеленушілер мен құлдар; феодалдық қоғамда – феодалдар мен шаруалар; капиталистік қоғамда – буржуазия мен жұмысшы табы негізгі таптар болып есептеледі. Негізгі емес таптар өткен дуәірден қалған немесе жаңадан қалыптасып келе жатқан қоғамдық-экономикалық формацияның таптары. Мәселен, капиталистік қоғамда феодал мен шаруа таптарының сақталуы мүмкін. К. Маркс қоғамда негізгі және негізгі емес таптардан басқа әлеуметтік жіктердің болатынын ескертеді. Әлеуметтік жіктер – таптың белгілерін бойына толық сіңіре қоймаған аралық таптар. Мысалы, жұмысшы ақсүйектерін алсақ, олардың жұмысшылардан артықшылықтары бар, ал, буржуазиядан айырмашылығы – меншік иесі емес. Олай болса бұл тапты өз алдына бір тапқа жатқызу қиынға түседі. К. Маркс интеллигенцияны әлеуметтік топқа жатқызады. өйткені бұл топтың да белгілі бір тапқа ұқсас белгілері өз және олар шығу тегі жағынан да әр түрлі таптардың өкілі болуы мүмкін. Сол себепті К. Маркстің ізін қуушылар интеллигенцияның өзін буржуазиялық, ұқсас буржуазиялық және пролетарлық деп жіктеуді ұсынған. К. Маркс қоғамды таптарға жіктеумен ғана шектелген жоқ. Ол капиталистік өндіріс тәсіліне жан-жақты талдау жасап, бұл қоғамдағы қанаудың мәнін түсіндірді және өзінің тап күресі туралы теориясын негіздеді. К. Маркстің таптар жөніндегі ілімін одан әрі дамытқан В.И. Ленин болды. Ол өзінің 1919-шы жылы жазған «Ұлы бастама» деген еңбегінде таптарға мынадай анықтама берген: «Таптар дегеніміз – қоғамдық өндіріс жүйесінде алатын орны мен өндіріс құрал-жабдықтарына қатынасына қарай және қоғамдық байлықтан алатын үлесінің көлемі мен сол үлесті алудың әдісіне байланысты жіктелетін адамдардың үлкен тобы; сонымен қатар таптар деп, бір топтың қоғамдық өндірістегі алатын орнындағы айырмашылыққа байланысты екінші бір топ адамдардың еңбегін қанауын айтамыз». Сонымен, маркстік ілім тапты құрайтын басты белгілерге: адамдар тобының өндіріс жүйесінде алатын орнын; олардың өндіріс құрал-жабдықтарына қатынастарын; еңбекті ұйымдастырудағы адамдар арасындағы қарым-қатынасты; қоғамдық байлықтан алатын үлестің көлемі мен оны алудың әдісін; қоғамдық өндірісте бір топтың басқа адамдардың еңбегін қанауын жатқызады. Бұл белгілердің таза экономикалық сипаты болғандықтан, таптар тек экономикалық категория ретінде көрінеді.Әлеуметтік стратификация проблемасына қазіргі заманғы көзқарастың негізін Макс Вебер қалаған болатын, ол әлеуметтік құрылымды таптармен және оларды тудырушы меншік қатынастарымен қатар әлеуметтік мәртебе мен билік те маңызды орын алатын көп өлшемді жүйе ретінде қараған. М.Вебер экономиканы ұйымдастыруды стратификацияның негізі деп санамай, экономикалық сипаттамалардың бастапқылығы тезисінен бас тартты және "стратификацияның үш автономды өлшемдері” туралы өз ұғымын тұжырымдады. Әлеуметтік стратификация теориясына өз үлесін қосқан М. Вебер бұл мәселеге байланысты тұжырымдамаларында К. Маркстің теориясынан өзгеше және оған ұқсас жақтары да бар екендігін айта кету керек. М. Вебер К. Маркстың қоғамның тапқа жіктелуінің объективтік экономикалық негіздері бар деген ойымен келіседі. Ол пікірді ол басқа да экономикалық факторлармен толықтырады. Біріншіден, М. Вебер таптық айырмашылықтар тек меншіктің болу, болмауына байланысты емес, сол сияқты адамдардың жоғары білімінің болуына, мамандық түріне, кәсіби дәрежесі мен шеберліктеріне де байланысты дейді. Екіншіден, М. Вебер адамның статусын – саяси партияға, яғни билікке қатынасы деген стратаға жіктеудің өлшемдерін енгізеді. М. Вебердің пікірінше, статус әлеуметтік топтар мен индивидтердің ұоғамдағы алатын орны мен мәртебесіндегі айырмашылықты көрсетеді. Адамның белгілі бір тапқа жатуы объективтік факторларға байланысты да, ал, адамның статусы – білімі мен шеберлігінің дәрежесі, өмір салтя сияқты субъективтік факторлармен түсіндіріледі дейді. М. Вебер қоғамдағы тапқа бөлінуге әсер ететін факторларды ескере отырып, 4 түрлі таптарды атап көрсетеді. Олар; 1. капитал иелерінің табы; 2. интеллектуалдар мен менеджерлерден, басқарушылардан тұратын тап; 3. дәстүрлі ұсақ буржуазия табы 4. жұмысшы табы. Сонымен, М. Вебердің ұсынған әлеуметтік стратификация теориясында қоғамды стратаға жіктеудің біршама кең өлшемдері берілген. Ғылыми әдебиетте қоғамның страталарға жіктелуінің басқа да өлше,мдері кездеседі. Ғалымдардың көпшілігі стратификациялық құрылымның негізі адамдар арасында болатын табиғи және әлеуметтік теңсіздік екеніндігін мойындайды. Осы теңсіздік деген өлшем қоғам адамдарының біреулерінің басқалардан жоғары, екінші біреулерінің төмен орналасуына ықпал етеді. Табиғи теңсіздік адамдардың табиғи жаратылыстарына байланысты (жыныс, жас мөлшері, темперамент, терісінің түсі, бойы, ақыл-ойының деңгейі) ерекшеліктерінен туындайды. Мәселен, ақыл – парасатымен, күш – қайратымен ерекшеленетін адамдар көпшілікке ықпал етіп, оларды өзіне бағынышты етуге ұмтылады. Ерлер мен әйелдер арасындағы теңсіздік ерте заманда пайда болып, күні бүгінге дейін сақталып келеді. Барлық дерлік ерлерде әйелдерінің табыстарының көлемі ерлерге қарағанда төмен. Әйелдер арасындағы жұмыссыздықтың да деңгейі жоғары. Әлеуметтік теңсіздіктің пайда болуына қоғамдық еңбек бөлінісі, яғни адамдардың кәсіби мамандануы ықпал етеді. Ең көлемді қоғамдық еңбек бөлінісі еңбектің аграрлық және өнеркәсіптік деп жіктелуіне байланысты болды. Мұның өзі қала мен село өмір салтының қалыптасуына, халықтың территориялық-аймақтық жағынан жіктелуіне әкелді. Қала өмірінің селоға қарағанда бірқатар артықшылықтары бар. Атап айтсақ, еңбектің мазмұны мен түрлерінің сан алуандылығы, тұрмыстық және мәдени қызмет көрсету салаларының, саяси және басқару орталықтары мен бұқаралық ақпарат жүйесінің, ғылым мен білімнің кеңінен дамуы қалаларға тән сипатты белгілер. Қоғамдық еңбек бөлінісі ой еңбегі мен дене еңбегінің арасындағы айырмашылықтың пайда болуына, соның нәтижесінде қоғамда білімі мен кәсіби деңгейлері жоғары адамдар тобының қалыптасуына ықпал етті. Қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік иерархияға негізделген және ол адамдар ме топтардың вертикалды бағытта сатылы орналасуынан көрінеді. Яғни тік сызық бойында бір топтың екінші бір топтан жоғары немесе төмен орналасуы деген сөз. Вертикалды бағыттағы жіктелудің себептерін Р. Дарендорф «билік» және «бедел» деген ұғымдардың негізінде түсіндіреді. Ол тұтас қоғамды басқарушылар мен басқарылушыларға жіктейді. Басқарушылардың өзін а) басқарушы меншік иелері және ә) меншіктері жоқ бюрократ – менеджерлерге жіктейді. Автор сонымен қатар басқарушылар: жоғарғы топ – жұмысшы ақсүйектерінен, төменгі топ – мамандық дәрежесі төмен жұмысшылардан тұрады және басқарушылар мен жұмысшы ақсүйектерінің ассимиляциясының нәтижесінде «жаңа орта тап» қалыптасады деген қорытындыға келеді. XX ғасырдың екінші жартысында Батыс елдерінің ғалымдары әлеуметтік стратификация құбылысын одан әрі тереңірек зерттеуге кірісті. Ғалымдардың пікірінше, капиталистік қоғамдарда таптар арасындағы қайшылықтар бәсеңдеп, жұмсара түсті. Олар сонымен қатар қоғам мүшелерінің түрлі топтарға, таптарға, стратталарға жіктелу процесі тереңдей түскенін атап көрсетті. Батыс Еуропа мен АҚШ әлеуметтанушылары нақты әлеуметтік зерттеулер жүргізіп, қоғамдағы түрлі әлеуметтік топтардың, таптардың және стратталардың арасындағы қарым-қатынасты реттеуге байланысты ұсыныстарын негіздеді. Бұл кездегі әлеуметтік стратификация теориясының көрнекті өкілдерінің бірі – П.А. Соркин болды. Ол қоғамдағы адамдардың иерархиялық жоғары және төменгі топтарға жіктелуіне әсер ететін факторлар ретінде құқық пен артықшылықтардың, жауаркершілік пен міндеттердің, байлық пен жоқшылықтың, билік пен ықпалдың тең бөлінбеуінен болады деп түсіндіреді. Автор сонымен қатар бұл аталған өлшемдер өмірде бір-бірімен сабақтас екендігін ескертеді. Қолдарында үлкен байлығы бар жоғары экономикалық топтардың өкілдері сонымен қатар жоғары саяси және кәсіби топтарға да жатады дейді. Яғни, байлығы бар адамның билікке, жоғары кәсіби топтарға енуіне мүмкіндігі мол немесе керісінше билігі бар адамның жоғары кәсіби даындығы да бар, байлығы да бар деген сөз. П.А. Сорокин қоғамда экономикалық, саяси және кәсіби стратификацияның барлығын айтып, олардың әрқайсысына терең талдау жасайды. Ал, американдық әлеуметтанушы Т. Парсонс қоғамда әлеуметтік жіктелудің факторларын 3 топқа топтастырған. 1. Біріншісі – адамның туа біткен табиғи белгілеріне байланысты факторларды: этникалық тегі, жыныстық, жастық ерекшеліктері, туыстық байланыстары, дене бітімі мен интеллектуалдық қабілеті. 2. Екінішісіне – қызмет түрі., мамандығы және кәсіби деңгейін жатқызған. 3. Үшінші топқа – меншік, материалдық және рухани құндылықтар мен артықшылықтарды жатқызады. Ғалымдардың көпшілігі әлеуметтік стратификация процесінде осы аталған өлшемдер мен факторладың шын мәнінде орын алып отырғанын атап көрсетеді. Қоғам дамуының бір кезеңінде бұл өлшемдердің біреуі маңыздырақ болса, келесі бір кезеңде келесі біреулерінің маңызы ара түседі. Мәселен, Кеңес қоғамындағы иерархиялық жіктелу процесінде саяси факторларлың маңызы зор болды. Билік саласында қызмет ету, партияға мүше болу, саяси шешімдерді қабылдауға қатынасу сияқты факторлар жоғары топ адамдарын қалыптастырды. Ал, жоғары билік адамдарының байлық пен меншікке қол жеткізуде мүмкіндіктері кең болды. Кеңестік дәуірден кейінгі қоғамдарда нарықтық экономикаға қту барысында әлеуметтік жіктелуге әсер ететін жаңа факторлар маңызға ие бола бастады. Ресей Ғылым Академиясының «Әлеуметтану институты» жүргізген зерттеулер нәтижесінен қазіргі қоғамдағы әлеуметтік жіктелуге әсер ететін факторлардың төмендегі иерархиясын байқауға болады. Респонденттердің 91,3%-ы әлеуметтік жіктелідегі басты фактор ретінде «билікті» атап көрсетсе: табыс көлемін - 91,2%-ы; меншікті – 64,8%-ы; көлеңкелі экономика немесе заңға қарсы іс-әрекеттерді – 52,7%-ы; білімді - 35,1%-ы; қабілет пен талапты – 34,6%-ы; мамандық түрін – 30,1%-ы; адамның шығу тегін – 25,0%-ы; ұлттық тегін – 14,5%-ы атап көрсеткен. Яғни зерттеудің нәтижесінен бұл қоғамда билікке қатынас, табыс көлемі, меншіктің болу сияқты факторлардың әлеуметтік жіктелу процесінде жоғары маңызға ие болып отырғанын көруге болады. Әрине, әлеуметтік стратификация процесінде білім деңгейі, кәсіби шеберлік, жоғары мәртебе (престиж) деген өлшемдердің маңызы зор екенін естен шығармуымыз керек. Білім деңгейі – мектептегі, орта жоғары оқу орындарында алған біліммен, сол сияқты ғылыми атақ, дәрежемен есептеледі. Кәсіби шеберлік – белгілі бір мамандық бойынша адамның арнайы білім дәрежесі мен шеберлігінің танылуы. Мәртебе – адамның жоғары статусына қоғам тарапынан көрсетілетін сый немесе құрмет. Соңғы кезде әлеуметтанушылар жоғарыда айтылған өлшемдерді ескере отырып, қоғамды 3,4,6 және одан да көп жіктерге бөліп қарайтын стратификациялық модельдерді ұсынуда. Біз соның 4 жіктен тұратын моделіне тоқталсақ, олар мыналар: жоғары тап; орта тап; жұмысшы табы; төменгі тап. Жоғары тапқа ірі меншік иелері – қаржы және өнеркәсіп магнаттары, жоғары билік элиталары – мемлекет президенттері, премьер-министрлер, министрлер, жеке ведомстволар мен қызметтердің басшылары, яғни жоғары категориядағы чиновниктер жатады. Бұлар қоғамдағы шамадан тыс байлығы бар, қоғамның экономикалық және саяси өмірінде шешуші рөл атқаратын топ. Қоғамдағы олардың үлес салмағы аз, дамыған елдерде олар шамамен хлықтың 1%-ын құрайды. Кейбір елдерде жоғары тапқа жоғары шенді әскери топтар мен творчестволық иттеллигенцияның танымал өкілдері де жатады. Бұл топ өкілдерінің білім және мәдени дәрежелері, қоғамдағы статустары да жоғары. Орта таптың қоғамдағы алатын орны ерекше. Алдыңғы қатарлы дамыған елдерде олар халықтың 60-80% - ын құрайды. Бұл тапты қоғамдағы әлеуметтік тәртіп пен тұрақтылықтың тірегі десек те болады. өйткені орта тап қоғамның негізгі интеллектуалдық күші мен жоғары мамандық иелерінен тұрады. Орта тапқа қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топтардың мамандықтардың өкілдері жатады. Олар – ғалымдар, жазушылар, суретшілер, діни қызметкерлер, оқытушылар, дәрігерлер, заңгерлер, орта және шағын кәсіп иелері, маманданған жұмысшылар, т.б. Орта тап адамдарының тұрақты да, сенімді қызмет орындары, жоғары табыстары және заман талабына сай өмір салттары бар. Олар көп еңбек етеді, кейбіреулерінің меншіктері (жер, құнды қағаздар, қозғалмайтын мүліктері, т.б.) бар, яғни олар экономикалық және саяси тұрғыдан қарағанда тәуелсіз адамдар. Бұл таптың адамдары «жақсы өмірге қажырлы еңбектің, күш – жігердің, білімнің нәтижесінде жетуге болады» дегенді басшылыққа алады. Бұл жерде айта кететін бір жағдай – орта тпатың да өз ішінде жіктелетіндігі. Олар • жоғары орта тап: • орта таптың орташасы: • төменгі орта тап. Орта тапты осылайша жіктеуде жоғарыда айтылған факторлар, яғни адамдардың билікке қатынастары, табыстарының көлемі, кәсіби және білім деңгейлері ескеріліп отыр. Жұмысшы табының қазіргі кездегі бейнесі өткен дәуірдегіден мүлдем басқа. Ғылыми – техникалық прогресс заманында жұмысшы табы еңбегінің мазмұны, сипаты өзгерді. Олар механикаландырылған және автоматтандырылған өндіріс салаларында – заводтар мен фабрикаларда, ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен халыққа қызмет көрсету салаларында еңбек етеді. Бұл тап өкілдерінің тұрақты табыстары, белгілі бір дәрежеде білім және кәсіби дайындықтары бар. Төменгі тап – құрамы жағынан сан алуан. Оларға арнайы мамандықтары жоқ жұмысшылар, жұмыссыздар және люмпендер (қайыршылар, босқындар, қылмыскерлер) жатады. Бұлардың көпшілігінің тұрақты табыс көздері болмағандықтан, олар абсолюттік кедейшілік жағдайда өмір сүреді.Сонымен, әлеуметтік стратификация кез келген қоғамға тән құбылыс. Барлық қоғам мүшелерінің арасындағы жаппай теңдік орнататын эгалитарлық (француз тілінде – теңдік) қоғам орнату мүмкін емес екендігін әлемдік даму тәжірибесі дәлелдеп отыр. жүктеу/скачать 29,32 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|