Есірткіні қолданудың аса қауіпті түрлерінің таралуы (мысалы, көктамыр ішіне инъекция); жасөспірімнің нашақорлықтың белгісі - есірткіні жалғыз қабылдау

Есірткіні қолданудың аса қауіпті түрлерінің таралуы (мысалы, көктамыр ішіне инъекция); жасөспірімнің нашақорлықтың белгісі - есірткіні жалғыз қабылдау;

Есірткі затының әрекетіне жасөспірімнің қызығушылығын қанағаттандыру; жағымды, жаңа, қызықты және қауіпті тәжірибені тану, толық релаксация сезіміне жету, кейде «ойлаудың айқындығы» мен «шығармашылық шабыт». Ересектердің есірткіні қолдануы сирек қызығушылықтан туындайды; мұнда басқа мотивтер пайда болады - тыныштыққа, жеңілдікке және жан тыныштығына қол жеткізу. Есірткіге қатысты қызығушылық сезімінің пайда болуы Ресейде «есірткі мәдениетінің» кеңінен таралуы туралы айтады;

. Біз әлеуметтік факторлардың екі себебін жатқызамыз: сән (есірткі немесе басқа да психоактивті заттарды қабылдаудың беделі) және жоғарыда аталған факторлардың барлығын анықтайтын анықтамалық топтың әсері.

Ғалымдардың пікірінше, есірткіге көбінесе жасөспірімдер тобының келесі түрлері бейім:

Оқу немесе тұрғылықты жері бойынша құрдастарынан құрылған аумақтық топтар;

Қылмыстық және құқық бұзушылық топтар. Бұл топтар жоғары тәртіпте және қатты атып өлтірілген. Көшбасшының рөлі оларда өте жоғары, иерархиялық құрылым айқын берілген.

Нашақорлықтың қылмыстық салдары биологиялық және әлеуметтік-психологиялық салдарға байланысты. Бұл қатынастың механизмін келесі түрде ұсынуға болады. Нашақор өзінің қалауын қанағаттандыру үшін алдымен есірткіні іздеумен әбден айналысқандықтан, алдымен жұмыстан немесе оқудан бас тартуға мәжбүр болады. Есірткіні үнемі сатып алуға қаражат жеткіліксіз болғандықтан, нашақор оларды алудың заңсыз жолдарын іздеуге мәжбүр болады (ұрлық, тонау мен қарақшылық - тез табыстың негізгі жолдары).

Айта кету керек, жасөспірімнің әр түрлі кезеңінде есірткіге деген көзқарастың өзгеруі байқалады. Әр түрлі жастағы топтарда есірткі туралы білім жинақталады және оларға деген көзқарас қалыптасады:

10-12 жас. Есірткіге қатысты барлық нәрсеге қызығушылық танытады - олардың әсері, қолдану әдісі. Егер олар қолданудың салдары туралы естіген болса, олар бұған мән бермейді.

12-14 жас. Негізгі қызығушылық - «жеңіл» препараттарды қолдану мүмкіндігі - марихуана есірткі ретінде танылмайды. Біреулер ғана жаһандық проблеманың бар екендігі туралы ойлайды, кейбіреулер қызығушылықпен есірткіні қолданып көрді.Нашақорлықтың қауіптілігі өте бағаланбайды. Олар проблема туралы бір -бірімен сөйлеседі.

14-16 жас. Дәрілік заттарға қатысты 3 топ құрылады:

1. Нашақорлар мен жанашырлар - тәуелді емес қолдану қаупін төмендетуге байланысты мәселелер қызықтырады. Есірткі қолдану тәуелсіздіктің белгісі болып саналады

2. Радикалды қарсыластар - «Мен өзімнің досымның өлуіне ешқашан жол бермеймін және бермеймін». Бұл топтағы көптеген адамдар есірткіні қолдануды әлсіздік пен төмендіктің белгісі деп санайды.

3. Есірткіге көзқарасын анықтамағандар. Олардың едәуір бөлігі достарының әсерінен БАЗ қолдануды бастауы мүмкін.

16-18 жас. Топтар сақталады, бірақ шешілмеген саны айтарлықтай төмендейді. Дәрілік заттар туралы білім мазмұны сапалы түрде өзгереді: олар егжей -тегжейлі және объективті болады.

Профилактикалық жұмыстарды жүргізу кезінде құралдар мен әдістерді таңдау кезінде осы жас кезеңділігін ескеру қажет. Мысалы, 12-14 жасында, жасөспірімдерді есірткіні қалай қолдануға болатыны қызықтырған кезде, әсіресе, егер олар есірткіні қолданудың қандай да бір әдістері бейнеленген болса, бейнежазбалар мен деректі фильмдерді қолдану ұсынылмайды.

Осылайша, биологиялық, психологиялық, әлеуметтік, әлеуметтік-педагогикалық, әлеуметтік-мәдени факторларды ажыратуға болады.

Биологиялық факторларға мыналар жатады: есірткінің бастапқы төзімділік дәрежесі; препараттың сипаты және оны қабылдау қажеттілігі.

Психологиялық факторларға мыналар жатады: жаңадан пайда болған қарым -қатынастардың психологиялық деңгейіндегі тартымдылық; өзін-өзі растауға ұмтылу; тұрақты әлеуметтік қызығушылықтардың болмауы және жасөспірімнің жеке акцентуациясының ерекшеліктер

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасындағы басты міндеттердің бірі – ұлттық ерекшеліктерді ескеріп отырып, өскелең жас ұрпаққа терең білім беру мен тәрбие беру ісін одан әрі дамыту мен жетілдіру. Қазақстан Республикасының Білім және

Ғылым министрлігінің тәлім-тәжірибе тұжырымдамасында: «...Бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен процесс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігін, іскерлігін арттыру әділетті қоғамның басты міндеті» деп көрсеткен.

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің стратегиялық мақсаты еліміздің әлеуметтік даму жағдайына сәйкес, жеке тұлғаның білімге деген сұранысын қанағаттандырып, оның шығармашылық, белсенділік іс-әрекетін қалыптастыруға жағдай жасау болып табылады. Қоғамда болып жатқан өзгерістер тұлғаның қажеттілігін, ынта-ықыласын жеке шығармашылық әрекетін ескеріп, білім беруге жаңаша тұрғыдан қарауды талап етіп отыр. Қазақстан Республикасының «Білім беру» заңында көрсетілгендей, адамзат құндылықтарының, ғылым мен тәжірибе негізінде, жеке тұлғаны қалыптастыруға қажетті жағдайларды жасау-білім беру жүйесінің негізгі міндеті болып отыр.

Психология ғылымының аса маңызды теориялық және практикалық міндеттерінің бірі - жеке тұлғаны қалыптастыру. Қоғамның даму сатысында, қоғамның негізгі міндеттерін шешуде, оқыту процесіндегі студенттердің тұлғалық белсенділігін дамыту мәселесін терең түсініп, оның мәнін ашу өте маңызды мәселелердің бірі. Соңғы кездерде жоғарғы оқу орындары алдында болашақ мамандардың кәсіптік деңгейін көтеру міндеті қойылып отыр. Жоғары оқу орнындағы оқу процесі күрделеніп, оған қойылатын міндеттер, қарқындылығы мен мазмұндылығы жағынан оқытушыдан оқу іс-әрекетін, оның принциптерін, оқыту мен тәрбиелеу әдістерін, заңдылықтарын психологиялық тұрғыдан терең ұғынуды және ақыл-ой парасаты дамыған, белсенді тұлғаны қалыптастыруды талап етеді.

Тұлғаның қалыптасуы мен дамуы үлкен мәселе екенін бір сөзбен жеткізіп айту өте қиын. Биологиялық тіршілік иесі ретінде өмірге келген адамның әлеуметке қосылып адам болып тұлғалануының негізінде жатқан нәрсе сөзсіз осы – тұлғаның кәсіби дамуының психологиялық ерекшеліктері екендігі еш дау тудырмаса керек.

Педагогикалық университет студенттерінің психологиялық білімдері болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігі мен олардың мектепте жұмыс істеуіне психологиялық даярлығын қалыптастырады.

Психологияны жүйелі оқыту кәсіби-педагогикалық білім алудың ажырамас бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта адам және білім беру жөніндегі ғылымдарының маңыздылығы артуда. Қоғамдық өмірдің түрлі салаларын психологияландыру тиімді жүріп жатыр.

Психологиялық құзыреттілікті кеңейту мен тереңдету болашақ мұғалімнің тұлғалық өсуінің, оның тұлғалық шығармашылық күш – қуаты ашылуының дәлелді алғы шарттары болып табылады. ҚР тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2018 жылғы, 5 қазандағы «Қазақстандықтардың әлауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» тақырыбындағы халыққа жолдауындамектеп психологтарының жұмысын күшейтуді және басқа да дәйекті шараларды жүзеге асыруды тапсырамын деп айрықша атап өтті. Елбасының мектептегі психологиялық қызметке аса ден қойып, мемлекет тарапынан қолдау тапқандығы осы салада қызмет атқарып жүрген әр маман үшін қуанарлық жайт екені белгілі. Бұл қолдау сандық технология дәуірінде өмір сүріп жатқан өскелең ұрпақтың психологиялық қызметті қажетсінуі мен сұранысының артқандығының белгісі

. Осыған орай, ҚР тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев болашақ мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының алдында үлкен міндет тұрғандығын айта келіп, өзінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында былай дейді: «Ең алдымен, жүз мыңдаған студентке жаңа сапалық деңгейде білім бере бастаймыз. Бұл – білім саласындағы жаһандық бәсекеге неғұрлым бейімделген амандарды даярлау деген сөз. Оған қоса, жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелік қабілет 4 сияқты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнықтыратын басты күшке айналады.

Осылайша, болашақтың негізі білім ордаларының аудиторияларында қаланады». Сонымен қатар, ҚР тұңғыш Президентінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында «Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы оп-оңай. Сонымен бірге, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюстерін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдіретімен маңызды» делінген.

Тұлғаның танымдық және интеллектуалды әрекеттерінің дамуында инновациялық технологияларды қолдану ерекше орынға ие, тұлғаның шығармашылық қабілеті, кретивтілігі оның танымдық іс-әрекетінің дамуын, белсенділігінің көрсеткіші. Басқаша айтқанда, тұлғаға бағдарланған іс-әрекет оның тек білім алуына ғана емес, сонымен қатар тұлғаның сан-сезіміне, тұлғалық қасиеттерінің дамуына да ықпал етеді.

Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында: «Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек зерттеу обьектісі ретінде ғана емес, ең алдымен, шығармашылық белсенділікке құлшынысымен оқушылардың баурап жететін субьектісі ретінде көрінуімен бедерленеді», -делінген.

Психология теориялық және қолданбалы әрі тәжірибелік ғылым. Студенттерді теориямен қатар оны өз өмірлерінде қолдана білуге де үйретіп, машықтандыру басты назарда. Әлемнің екінші ұстазы атанған ғұлама әл-Фараби: «Үйрету дегеніміз халықтарға теориялық ізгіліктерді дарыту деген сөз. Тәрбиелеу дегеніміз халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту» деген.

Қазақ халқының ғұлама ағартушыларының бірі Шәкәрім Құдайбердиев: «Ғылымның терең сырына бойлаймын деген ғалым алдымен әр дерекке, әр ғылыми пікірге сын көзімен қарауы керек. Күмәнға түскен мәселеге қатысты дәлел іздеу ғылыми жұмыстың ең қызықты да, күрделі тұсы. Таза ғылым тиянақты, шынайы дәлел жоқ өзеуреп өз айқанын қайталай бермейді. Психология ғылымында ғылыми жорамал болады. Сол жорамалға барған күннің өзінде де зерттеуші ғылыми қисынға, яғни логикаға сүйенеді» деп ой түйіндеген. Осы тұрғыда психологияны ғылым әрі өнер деп бағаласақ артық болмаса керек

Қарым-қатынастың шектелуі ата-анасы тым шектен тыс қадағалаған және суық қатынаста болған балаларда кездеседі. Бұл кезде балада оқшаулану, сенімсіздік, ересектерге деген негативизм және тұйықтылық байқалады. Ата-ана баламен теңі ретінде, сыйлауға тұрарлықтай адам ретінде қатынаста болу керек. Егер де бала жазалауға тұрарлықтай теріс қылық жасағанның өзінде де баланың өзінің көзқарасында болуына құқығы бар, баламен қатынаста өзіңдікі дұрыс деп ойлағанның өзінде де өзіңе баланың көзқарасымен қарауға тырысу керек.

Психологиялық зерттеулермен психолог практиктердің, әдебиеттеріндегі мәліметтерге қарағанда, ата-анаға келер қиындық балаға дұрыс талап қоя алмауында, соның ішінде қарапайым қатенің бірі — баланың жас ерекшелігіне қарай психологиялық өзгерісімен есептеспеуі, мұның өзі ата-ананың білместігінен балада әртүрлі жағымсыз формалардың болуына жағдай жасайды [5]. Ата-аналар баланың тыңдамай қарсыласуы жөнінде әр түрлі шағымдар жасайды.

Мұның бәрі де баладан өздерінің істемеген істерін талап ету. Олар баладан ақиқат жолымен талап ете алмайды, баланы жазалаудың әдіс-тәсілдерін білмейді. Сондықтан балада ата-анаға деген сыйласушылық сезімі болмайды, қарсыласу пайда болады. Кейбір жағдайда ата-аналар арасындағы келіспеушілік баланы қалай жазалау керектігі жөнінде де кездеседі. Біреу қатаң да, қатты жазалау керек десе, екіншісі баланы ренжітпей жай ғана жазалауды дұрыс санайды.

Психологияда баланы тәрбиелеуде ең үлкен жаза — ата-ана балаға немқұрайлы суық қарауы. Американ белгілі қоғам қайраткері, балалар дәрігері Т.Скок: “баланың тәртіптілігінің негізі — ата-анаға деген махаббаты” — дейді. Егер ата-ана баланы ұрып соғатын болса, олардың арасында жақсы қатынас, сүйіспеншілік, түсінушілік, құрметтеу болмайды. Соғу, ұру арқылы әр уақытта да өзінің тілегі орындала берсе, тәрбиені мақсатына жетті деп айтуға болмайды. Жазалаушылық баланың ата-анаға деген сенімін кетірумен қатар, бір-бірімен қарым-қатынасына да зиян келтіреді [6]. Венгрия психологтары Й.Раншбург пен П.Поппер “Секреты личности” деген кітаптарында: “баланы жазалау, ұру ата-ана махаббатына, үлкен зиян келтіреді, дегенмен де оның нәтижесі де болуы мүмкін, егер де ең басты деген екі мәселені ескерсе: бала қандай болса да іс-әрекетті жасау барысында, ата-ананы сүю барысында, жазалау оның тек бүкіл жеке басына емес, істеген ісіне ғана екенін түсінер болса”, — дейді. Й.Раншбург пен П.Поппер жазалау арқылы бала жазалаушы талабымен есептеспеуі мүмкін, сондай-ақ жазалау баланы кеміту, қорқақ ету, екінші біреуге бағыныштылық қалыптастытру арқылы ата-анасына агрессивті қарсылық көрсетуге апарып соғуы мүмкін деген пікірді айтады.

Тәрбиедегі қарапайым қателердің бірі — ата-аналардың баланың әртүрлі темпераменттік ісәрекетіне шыдамсыздықпен қарауы көп жағдайларда ата-аналар баласының жалқаулығы мен жат қимыл-әрекеттері жөнінде шағым жасайды.

Мұндай шағымдар негізінен анасының динамикалық күші мен жүйке жүйелерінің қабылдауынан, егер де, әкесінің флегматик, жалқаулық темпераменті арқылы тұқым қуаласа, ал анасының әр уақытта да жүйесіне әсер етуі мүмкін. Көптеген ата-аналарда тәрбиені толық береміз деген қателесушілік кездеседі немесе бала табиғатынан, жаратылысынан солай болады деп қараушылық бар.

Бала туғанынан жалқау, ашушаң, ренжігіш, тілазар, -дейді. Бір отбасында немесе екіншісі отбасында бала басқаша болып өсуі мүмкін. Бір бала еңбекқор, салмақты, екіншісі алаңдағыш, кітап оқуға, сабаққа зеріксіз, қалжыңбас, қайырымды, ал екіншісі тек өзін ғана ойлайды. Ата-ана өз баласының мінез-құлқының қалыптасуын жас кезінен бастап-ақ байқайды, олардың жеке басы мен мінез-құлқының дамуы өз әрекеттерінен екенін де біледі. Бұл пікірді қуаттауға болмайды, қазіргі ғылым еңбекқорлық тұқым қуалау мен менмендік тұқымқуалауды анықтаған жоқ. Алайда баланы жанұяда қалай тәрбиелеседе олардың қатынасы өмірде өзгереді. Бір баланы әкесі тәрбиелесе, екіншісін апасы, бірінші бала жанұяның тұтқасы болса, екінші баланы ата-ана өздері тәрбиелейді.

Ол келешекте толық жетіліп өседі. Кейде керісінше де болады. Демек, баланың мінез-құлқы ерте қалыптасады, оның дамуы ата-ана мен баланың, бала мен достарының қатынасы арқылы анықталады. Сонымен қатар олардың өздерінің жеке ерекшеліктерімен бір-бірінің қарым-қатынасын байқауға болады. Адам екінші бір адамның әсерінсіз өмір сүре алмайды, ол тек биологиялық жағынан ғана емес, ол көпшілік, тек көпшілдікке бейім. Ол ата-анасының махаббатын қажет етіп қана қоймайды, өзінің құрдастарының да көңіл бөлуін және көптеген адамдармен қатынас жасауды қажет етеді. 349 Х.Штольц: “Егер ата-ана басқа баламен баласының достық қатынасын қажет етпесе, ол өзін байсалды ұстауға тиіс, егер де бұл достықты пайдалы деп санаса, оны барлық жағынан қолдауға тиіс”-дейді[7].

Отбасының дұрыс тәрбиесін байқаған бала ата-ананың пікірімен санасып өзінің тәртібін де қадағалайды. Кей жағдайда бала өзінен тығылып, жақтырмаған мінезін айтпай, бұғып қалушылық та байқалады. Мысалы, оның достары өздерін әрқашан да дұрыс деп санап, ол туралы сын айтпайды. Баланы бір-біріне көмектесуге, бір-біріне шындықты айтуда ата-ана балаға дұрыс бағыт беріп отыруы тиіс. Кейбір ата-аналар баласының достарының көп екендігіне, достарының сыйлайтынына, жақсы оқитынына, көп білетіндігіне, бір сөзбен айтқанда өзінің қатарластарының алдында беделі барлығына мәз болады.

Мұндай жағдайда бала анасы мен әкесінің түсінуін іздейді. Ата-анаға баланың иек артуы бала үшін өте зиянды.