І. ЖАСӨСПІРІМДЕР АРАСЫНДАҒЫ ҚАҚТЫҒЫСТЫҢ ТУЫНДАУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ТҰЛҒАҒА ӘСЕРІНІҢ

Педагогикалық конфликттің механизмдерін түсіну үшін оның формуласын анықтайық. Дау-дамай күреске апаратын дау болғандықтан, қайшылықтар мен кикілжіңді тудыратын себептерді бөліп көрсету әбден заңды. Әр тарап өз пікірін білдіруге, оны жанжалды жағдайда нақты қақтығыс тудыратын оқиға арқылы дәлелдеуге тырысады. Қақтығысты орналастыруда қақтығысқа қатысушылар, олардың жас ерекшеліктері, рөлдік функциялары мен мәртебесі, жанжалдарды шешу технологиясын білу дәрежесі маңызды рөл атқарады.

«Мұғалім – ата-ана» өзара әрекеттесу желісінде қақтығыстардың негізгі объектісі – оқушы. Педагогтар, әдетте, ата-аналарды оқу мен тәрбие үдерісінен алшақтады, ал ата-аналар өз кезегінде мұғалімдерді өз баласына бейтарап және (немесе) қабілетсіз деп айыптайды.

Әлеуметтік конфликттегідей педагогикалық конфликтте де оның көрінісі құрылған педагогикалық жағдайдағы қайшылықтарға негізделеді Диалектикалық қайшылықтар, яғни өзара әрекеттесетін педагогикалық құрылымдардың объективті қасиеті олардың дамуы мен прогресінің шарты ретінде. Бұл вертикальды қақтығыстарға әкелетін макродеңгейдегі қайшылықтар.

Әлеуметтік-педагогикалық процесс – тұлғаны әлеуметтендіруге бағытталған мақсатты қызмет, оның ішінде адамды тәрбиелеу, оқыту және оқытудың барлық аспектілері. Бұл үдерістегі қақтығыстардың негізгі қайшылықтары мен көздері проблемалар болды және болып қала береді: нені оқыту және қалай оқыту керек. Әлеуметтік-педагогикалық процестің негізгі мақсаты – белгілі бір әлеуметтік-мәдени қасиеттерге ие тұлғаны тәрбиелеу. Бұл процесте басты тапсырыс беруші – қоғам, ал орындаушы – білім мен тәрбиенің бүкіл жүйесі. Сондықтан макродеңгейде білім беру жүйесі мен қоғам арасында әлеуметтік-педагогикалық үдерістегі қайшылықтар мен қайшылықтар туындайды (Г. И. Козырев).

Орташа деңгейде әкімшілік пен профессорлық-оқытушылық құрам арасында қайшылықтар бар; әкімшілік пен оқушылардың ата-аналары арасында; мектеп әкімшілігі мен оқушылар арасында.

Төменгі деңгейде қарама-қайшылықтар «мұғалім – оқушы» және «ата-ана – оқушы» қатарында жүреді.

Қарама-қайшылықтар кездейсоқ, яғни кездейсоқ, көбінесе шешімдердің дәрменсіздігінен туындайды. Көлденең қайшылықтар да кездеседі: «мұғалім – ата-ана», «мұғалім – мұғалім», «ата-ана – мұғалім», «мұғалім – оқушы», «оқушы – мұғалім», «оқушы – оқушы».

Педагогикалық қақтығыстарда туындайтын барлық себептерді екі категорияға бөлуге болады: оқыту ортасындағы қақтығыстар және тікелей оқу әрекетіндегі қақтығыстар.

Педагогикалық ұжым үшін жанжалдардың келесі себептері ең тән: бір-біріне деген әдепсіз қатынас; сабақ кестесінің ыңғайсыздығы; колледжде ойластырылмаған инновациялар; басқа адамдардың міндеттерін белгілі бір мұғалімге ауыстыру; оқу жүктемесінің біркелкі бөлінбеуі; әкімшілік және қаржылық бұзушылықтар; оқытушының әлеуметтік-педагогикалық процестің басқа қатысушыларының (колледж әкімшілігі, жоғары оқу орындарының қызметкерлері, студенттердің ата-аналары және өздері) тарапынан әділетсіз айыптаулардан осалдығы.

Оқыту ортасында орын алатын қақтығыстардың барлық аталған себептерін қорытындылайтын болсақ, онда оларды екі негізге дейін қысқартуға болады.

1. Қарым-қатынас проблемалары, мысалы, әдепсіздік, ашушаңдық, басқалардың кемшіліктеріне төзбеу, өзін-өзі жоғары бағалау, психологиялық үйлесімсіздік және т.б

2. «Бастық – бағынушы» қағидасы бойынша құрылған оқу орындарын басқарудың ескірген әкімшілік жүйесі.

Педагогикалық қайшылықтардың себептері. КімгеДәстүрлі себептерге мыналар жатады:

мұғалімнің сабақ барысындағы оқушылардың мінез-құлқын болжау қабілетінің төмендігі;қақтығыс жағдайында мұғалімнің кез келген жолмен өзінің әлеуметтік жағдайын сақтауға ұмтылуы, өйткені куәгерлер, басқа студенттер бар және форманың абыройын түсіруге жол берілмейді;

Студенттің көбінесе оның әрекетін субъективті қабылдауына, оның мотивтерін, тұлғалық қасиеттерін төмен сезінуіне негізделген конфликті әрекетін оқытушының бағалауы;

Мұғалім мен жекелеген оқушылар арасындағы қарым-қатынас сипаты;

«Қатаңдық зиян тигізбейді» ұранына негізделген қарым-қатынастың тәрбиелік және тәртіптік моделі;

Мұғалімнің жеке қасиеттері (ашуланшақтық, кекшіл, көңіл-күй адамы)

Қарым-қатынастың педагогикалық деңгейінің төмендігі. Қақтығыстың себептері ретінде мыналарды да атайды (Е. Е. Әкімова): теория мен тәжірибе арасындағы қайшылық;

Ұсынылған ақпаратқа қарсы пікірлердің қақтығысы;Ақпаратты ассимиляциялауға теріс тәжірибенің әсерінен көрінетін теріс мәлімдеменің болуы;

Ата-ананың эмоционалды интеллектісі жақсы дамыса, балаларымен ұдайы дұрыс эмоционалды байланыс орнатады. Олар балаларды мимикасы, ым-ишарасы, жүріс-тұрысы, мінез-құлқы, дауысы арқылы түсінеді. Мұндай ата-ана баласының қажеттіліктерін, қызығушылығы мен тілегін тез ұғады. Позитивті тәрбиесі бар отбасылар өте креативті және алға қойған мақсатқа жету үшін эмоцияларды мотивация есебінде пайдаланады. Мұндай отбасының, тіпті пәтерді бірге тазалауы шығармашылыққа айналуы мүмкін. Эмоционалды интеллектісі дамыған атаананың ой мен эмоция арасындағы себептік байланысты жақсы түсінетінін, балаларындағы белгілі бір эмоциялардың дамуын болжай алатынын атап өту қажет. Олар бірбірінің және балаларының ең күрделі сезімдерін де түсінеді.

Позитивті тәрбиесі бар отбасыларда бала ата-анасына және ата-анасы баласына мүлтіксіз сенеді, бала дербестігін қолдайды. Қарым-қатынас өзара сыйластыққа негізделеді және шешімдерді бірлесіп қабылдайды.

Позитивті тәрбиесі бар отбасылардағы балаға қойылатын талаптар жүйесі ұдайы баланың жасына және оның ерекшеліктеріне негізделеді. Ата-ана жүйелі сипатта ғана баланы бақылайды, отбасының кішкентай мүшесі біртіндеп өзін-өзі бақылауға үйренеді. Марапаттау мен жазалау іс-әрекетке лайық және ақылға қонымды. Ата-ана тәрбие мәселесінде тұрақтылықты ұстанады және қайшылықтар болмайды. Позитивті тәрбиенің негізгі қағидаттары: баламен дұрыс эмоционалды байланыс; өзара сыйластық; іс-әрекетіне жауап бере алатын тәуелсіз тұлға тәрбиелеу; өмірде қауіпсіз және қызғылықты ортаны қамтамасыз ету; оқуда позитивті орта құру; өмірлік дағдыларды игеру; тәртіптік ықпалдың достық әдістерін қолдану; шынайы үміт қалыптастыру; ата-ананың өзіне деген қамқорлығы. Ұрпағын тәрбиелеудің позитивті әдістерін қолданған ата-ана баланың ең жақсы мүдделерінің сақталуын зорлық-зомбылықсыз қолдайды. Ата-ана бала құқықтарын мойындайды және құрметтейді, баласына жылу сыйлайды, қамқорлық көрсетеді, сонымен бірге баланың толыққанды дамуына көмектесе отырып, рұқсат етілген шекарларды белгілейді.

Позитивті тәрбиесі бар отбасыларда бірлескен мерекелер өтеді, кино мен театрға бірге барады, табиғатқа аясында серуендейді. Ата-ана мен бала бір-біріне қаншалықты қымбат екенін сезінеді. Ондай отбасында ерлі-зайыптылар, ата-ана мен бала, ағалы-інілер мен апалы-сіңлілер, отбасының барлық мүшелері арасында жақсы қарым-қатынас орнайды. 8 9 Баланы тәрбиелеудің 4 стилі туралы Себебі мұнда эмоционалдық сала мүлдем дамымаған және рухани жылу жоқ, тек бұйрықтар мен өкімдер айтылады. Мұндай отбасыдан шыққан бала өскен кезде өзіне сенімсіз тұлғаға, не агрессорға айналады. Баланы эмоционалды түрде жылы қабылдайтын және оны бақылау төмен деңгейде (бәрін кешіру мен бассыздыққа дейін) болатын отбасында тәрбиелеудің бетімен жіберу стилі басым.

Бұл стильде ешқандай қағидалар мен ережелер жоқ, керісінше талаптардың сәйкессіздігі байқалады: бүгін ата-ана бәріне рұқсат берсе, келесі күні рұқсат берген дүниеге тыйым салуы мүмкін. Тәрбиелеудің бұл стилінде балаларға ненің дұрыс екенін түсіну қиын. Қолданылған ережелер мен шектеулер кездейсоқ және қисынсыз болып көрінеді, сол себепті бала өз іс-әрекеттерінің салдарын түсіну және мәселені шешу дағдыларын дамытуда қиналады. Ережелер мен талаптар болмаса, шекаралары мен рұқсат етілген шектерін түсінуде бала тығырыққа тап болады.

Мұндай балалар бүкіл әлем өзіне ғана арналған деген сезім жетегінде өседі. Болашақта қиындықтарға тап болса, ол өте ауыр тиюі мүмкін. Кейде мұндай бала бетімен жіберілген жағдайын теріс пайдаланып, ата-аналарын манипуляциялаушыға айналуы мүмкін. Кіріспеу стильде ата-ана баланы тәрбиелеуге сирек қатысады. Мұндай ата-ана балаға эмоционалды тұрғыда түсініксіз, ал ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас шектеулі. Баланың қажеттіліктері мен мүдделері Баланы тәрбиелеу – маңызды міндет. Баланың әлеммен және адамдармен қауіпсіз әрі дұрыс қарым-қатынас орнатуы жолында ата-ана алғашқы және өте маңызды оқытушысы

. Отбасылық тәрбиенің төрт негізгі стилін ұсынамыз: беделді (құрметпен), авторитарлық, бетімен жіберу, кіріспеу. Олардың әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері қандай? Беделді (құрметпен) тәрбиелеу кезінде атаана балаға жасы мен дамуына сәйкес келетін деңгейде үміт артады, эмоционалды қолдау көрсетеді. Ата-ана бала тәуелсіздігін мойындайды және барынша қолдайды. Бала дамыған сайын оған артқан үміті өзгереді. Яғни бала өскен кезде талаптар өзгеруі мүмкін және баланың таңдау еркіндігі пайда болады.

Тәрбиелеудің осы стилінде ата-ана мен бала арасында өзара құрмет пен жауапкершілікті бөлуге негізделген тұрақты байланыс қалыптасады. Әдетте ата-ана – балалары еліктейтін ең маңызды адамдар. Ата-ана мақсатын, өмірден не қалайтынын және балаларына нені үйреткісі, қандай құндылықтар бергісі келетінін түсінеді. Тәрбиелеудің осы стилі орныққан отбасылар бір-біріне қамқорлық көрсетуге тырысады. Мұнда адам құқығы мен міндеті сақталады. Ата-ана балаларына үйреткісі келетін мінез-құлық пен қарым-қатынас үлгілерін өз мысалында көрсетуге тырысады. Отбасында жанашырлық, өзара құрмет, адалдық, жақындарына қамқорлық әдеті бойға сіңіріледі. Ата-ана мен бала өздерінің қызығушылығымен өзара бөліседі, мысалы, жұмыс пен спортқа деген сүйіспеншілігі баланың өз қызығушылығын дамытуға тырысады.

Авторитарлық стиль баланың эмоционалды қабылдауының төмен деңгейінен, ал бақылаудың жоғары деңгейінен байқалады. Мұндай ата-ананың баламен қарым-қатынасы диктатқа көбірек ұқсайды. Ережелер абсолютті және өзгермейді. Өтініштер бұйрық түрінде айтылуы мүмкін, ал талаптар, тыйымдар мен ережелер қатаң болады. Тәрбиелеудің бұл стилінде бала ата-ананың айтқанын сұрақ қоймай және түсіндіруін күтпей, мүлтіксіз орындайды. Кез келген шешімді тек ата-ана қабылдайды, ал баланың таңдау құқығы жоқ. Мұндай отбасыларда балалар созылмалы стресске ұшырауы мүмкін. Тәрбиелеудің бұл стилі жаттықтыруға ұқсайды.

Авторитарлық тәрбиелеу стилін қолданатын ата-ананың өзі қатал отбасыда тәрбиеленген. Мұндай отбасы балаға әрдайым ыңғайлы бола бермейді. 10 11 ескерілмейді. Ата-ана баланы қалай тәрбиелеу керегін түсінбегендіктен немесе осы тәрбие дұрыс деп санайтындықтан мұндай тәрбиелеу стилін қолдануы мүмкін. Әкесі мен анасытарапынан бақылау болмағандықтан, бала өзімен-өзі өседі. Үйге келгісі келгенде келеді, кеткісі келгенде кетеді. Ата-ана баланың эмоционалды саулығы ғана емес, сонымен қатар оның негізгі қажеттіліктерін (ыстық түскі ас, түнгі ұйқы) қанағаттандыру мәселесіне көп алаңдамайды. Тәрбиенің осы стилінде бала ерте есейеді және тәуелсіз өмір сүре бастайды. Үйде қажетті қамқорлық көрмеген жасөспірім көп жағдайда «көшеге», «жатақханаға», «басқа отбасына» қашып кетеді. Сипатталған тәрбелеу стильдерінің әрқайсысы балаға белгілі бір жолмен ықпал етеді.

Позиитивті ата-ана тәрбиесінің ең қалаулы стилі - бұл ата-ананың құрметпен тәрбиелеу стилі, сіз әрқашан балаңыз үшін беделді боласыз. Ата-ана тәрбиесінің бұл стилі берік эмоционалды байланыс және сенім орнатады. Мұндай ата-ананың баласы дамыған әлеуметтік дағдысы бар, өз мінез-құлқына жауапты, жақсы бейімделген, өзіне сенімді болып өседі. 1