Тақырыбы: «Кикілжің психологиясы» Кикілжің туралы түсінік
жүктеу/скачать 226,76 Kb.
|
конфликтология материал
|
Тақырыбы: «Кикілжің психологиясы» 1. Кикілжің туралы түсінік. 2. Кикілжің функциясы. 3. Кикілжің ситуациясы. 4. Саяси жүйедегі кикілжіңдер. Кикілжің психологиясы - әлеуметтік топтар, қабаттар мен индивидтердің қарама-қайшылығы туралы ғылым. Бұл ғылым өз даму жолында ерекше жолды өткерді. Көптеген онжылдар барасында, яғни Кеңес үкіметі кезеңінде – бұл ғылым күрт тоқтап қалды, оның орнын топтық күрестің маркстік-лениндік теориясы алды. Ал, кеін қазіргі таңдағы жетілген кикілжіңдер үлгілерінің практикалық байқалуы орын ала бастады. Олар: еңбек ұжымдары жайлы заңдар, дессиденттермен күрес т.б. Кейін ғана 1990-шы ж бастап қоғам басқа сипат дамуына ауысқанда, ғалымдар осы сала бойынша зерттеулерге зейін қоя бастады. Ресейлік конфликтологиясының үлкен даму перспективасы бар. Жақсылы, жаманды практикалық кикілжің міндеттерді шешу мәселелерін де өткерді. Мысалы: Чечнядағы қарама-қайшылық, Конституцияға сәйкес мемлекеттік үкіметтің іс-әрекеттерінің келіспеушілігі т.б. Ғылыми әдебиеттерде, публицистикадағы сияқты кикілжің біржақты анықталмайды. Бұл терминнің көптеген анықтамасы бар. Ең көп тарағаны жалпы түсінік ретінде кикілжіңді қарама-қайшылық, ең алдымен әлеуметтік қарама-қайшылық деп түсінетін анықтама. Кез-келген қоғамның дамуы күрделі процесс, ол объективті қарама-қайшылықтардың туу, шешілу негізінде жүзеге асып жатады. Кейбіреулер қоғамның табиғатпен кикілжіңі немесе адамның өзімен өзінің кикілжіңі болады деп қарастырады. Бұл жағдайларға кикілжің сөзі келе бермейді. Отандық ғылыми әдебиетте әлеуметтік кикілжіңнің толық анықтамасын берген Е.М. Бабасов болды. Кикілжің – (латыншадан – соқтығысу) экономикалық, әлеуметтік, саяси, рухани қызығушылықтар мен мақсаттарға бағытталған индивидтер мен түрлі әлеуметтік қауымдастықтар арасындағы күрес түрінде көрінетін әлеуметтік қарама-қайшылықтардың өршуінің ең жоғарғы шегі болып табылады. Кикілжіңге жақын құбылыстар да бар. Олар жарыс, күрес, бәсекелестік. Кикілжің мен жарыс бірдей құбылыс емес. Бірақ жарыс кикілжіңге ұласуы әбден мүмкін. Бұл бәсекелестікке де қатысты, мысалы: бір-біріне қысым көрсетуі мүмкін. Әсіресе спорттық ойындар ерекше болады. Кейбірі олардың кикілжің сияқты ойластырылған (мыс: күрес, бокс). Бірақ бұнда кикілжің имитациясы орын алады. Кикілжің пәні- деп әдетте объективті түрдегі немесе ойдағы (қиялдағы) жақтар, тұстар арасындағы келіспеушілік себебі қызметін атқаратын проблеманы айтады. Әрбір жақ (сторона) бұл проблеманың өз пайдасына шешілуін көздейді. Нақты қарым-қатынастар жүйесіндегі кикілжің объектісі – бұл үнемі қажетті (дефицит) ресурс. 2. Кикілжің функциясы. Кикілжің қарама-қайшылықтарды анықтау және шешу тәсілі қызметін атқарады. Өндіріс орындарында, көптеген зерттеушілер пікірінше, 15٪ жұмыс уақыты жоғалады. Л. Козер пікірінше, топтың ішіндегі кикілжің оның бірігуі немесе бірліктің қайта орнауына септігін тигізеді. Жалпы алғанда кикілжіңдер сигналдық, ақпараттаық, дифференциалдайтын, яғни жіктеуші және т.б. функциялар атқарады. Кикілжіңді экономикалық, саяси, ұлтаралық, тұрмыстық, мәдени және әлеуметтік деп бөледі. Нарыққа өтерде, нарықтың өзі бәсекеелстік күрес, саудагерлік келісім түріндегі үнемі болатын кикілжіңдер алаңы болып табылады. Мұнда пратнерді тиімді келісімге зорлап көндіру басты мақсат болады. Бұған қоса нарықтық экономикада бұдан да өткір кикілжің ситуациялары болады: көтерілістер, ақша айналымындағы дағдарыстар т.б. 3. Кикілжің ситуациясы. Адамдар түрліше өмірлік ситуация жағдайларында болады. Кикілжің ситуациясы деп, әлеумттік субьектілер арасында шынайы өзара күрес, тартысқа объективті түрде негіз, жағдай жасайтын жағдайлардың тоғысуын айтады. Мысал келтірелік. Ғылыми мекемеде шататтың қысқартылуы қажет болды. Көптеген қызметкерлер, әсіресе зейнет жасныдағылар «қысқаруға» түсуі мүмкін. Әлі сол немесе өзге тұлғаның қысқаруы шешілмеген тұста, кикілжіңнің пайда болуы туралы айту ертерек. Дегенмен, кикілжің ситуациясы көзге көрініп тұр, себебі мүмкін болатын түрлі пікірлер пәні бар, ұжымда анық түрдегі күйзеліс туды. Кез-келген қоғамда жекелік немесе топтық кикілжіңдер тек қана срытқы (экономикалық, әлеуметтік, мәдени т.б.) себептерден емес, әрі жеке адамдар мен топтардың психологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Кикілжің ситуацияларын талдауда психологтар үшін ең бастысы жоғары кикілжің жағдайын тудырған жеке адамдар мен топтардың типтік психологиялық ерекшеліктерін ашу болып табылады. 4. Саяси жүйедегі кикілжіңдер - күнделікті құбылыс. Олардың ерекшелігі: олар ірі көлемдегі қоғамдық оқиғаларға ұласуы мүмкін. Мыс: көтеріліс, бұқаралық тәртіпсіздік, ақырында азаматтық соғыс. Бұдан өзге кикілжіңдер түрі келесі себептерге орай бөлініп, ерекшеленуі мүмкін: қатысатын мүшелеріне орай, басқару дәрежесіне орай. Ұзақтығына орай кикілжіңдер (ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді), ресурсқа орай (материалды, рухани, әлеуметтік), кеңістік пен уақытта шектелу дәрежесіне орай, субъектілеріне орай т.б. болып бөлінеді. Кез-келген кикілжің сол немесе өзге сыртқы, ішкі жағдайларға байланысты болады. 1.1. Кикілжің психологиясы пәні және ұғымы 1.2. Кикілжіңдік ситуацияның пайда болу себептері. 1.3. Кикілжіңдік ситуация түрлері. 1.2.Кикілжің ситуацияларының пайда болу себептері. Кикілжіңнің пайда болуының қажетті және жеткілікті себептері - әлеуметтәк өзара әрекет ететін субъектілерде қарама –қайшы бағытталған сарын және себептердің нақтылығы, және олардың арасындағы қарама –қайшы күрес ахуалы. Кикілжің күрделі әлеуметтік құбылыс ретінде көптеген көрсеткіштермен сипатталады. Оның маңыздылары оның маңызы, құрылымы, себептері және қарқыны. Адамдардың көзқарастарының айырмашылылығы,бір-біріне қабылдаудың сәйкес келмеуі және сол немесе басқа да оқиғаны бағалауы жиі келіспеушілік ситуацияға алып келеді.Егерде пайда болған ситуацияда қатысушыға өзара бір кедергі тудыратын болса,кикілжіңдік ситуация пайда болады.Келіспеушілік ситуация-белгілі бір себептерге байланысты ұстанымдардың қақтығысы,қарама-қайшы мақсатқа ұмтылыс және соған жету жолдарында қолданылатын әртүрлі әдіс-тәсілдер. Келіспеушілік ұғымы сана секілді ғылымда өзіндік мәнге ие.Кез-келген адам іштей кикілжің жайлы өз түсінігі бар,бірақ та біздің ұғымымыз кикілжің туралы барлық мәселелерді түсіндіріп бермейді. Психологиялық тұрғыда келіспеушілік ұғымы өте кең мағынада қолданылады және олар бір-біріне сәйкес келмейтін құбылыстардың әсерін сипаттауға пайдаланылады. Келіспеушілік адамдардың өзара әрекеттесуінің барысында және нәтежиесінде,индивидтердің қарым-қатынас жасау кезінде туындайды.Сондықтан бұл феномен адамзат қанша өмір сүрсе,қанша көп проблемаларды шешетін болса,соншалықты көбірек орын алады. Кикілжің мен келіспеушілік тудыратын жағдайлардың мәселелері әр уақытта философ-ғалымдарды қызықтырып,олардың зерттеу назарында болып келеді. Кез-келген кикілжің келіспеушілік ситуациядан пайда болады,бірақта кез-келген келіспеушілік ситуация кикілжіңге алып келеді.Кикілжіңдік ситуацияның туу себептері.Олар: 1.Ақпараттық. Әрбір кикілжіңнің негізінде ақпарат жатыр. Ол қақтығысқа түскендердің бір жағына тиімді,екінші жағына тиімсіз болуы мүмкін,шынайы немесе жалған, дәл емес фактілер болуы мүмкін,қарым-қатынас кезінде жалған хабар келуі мүмкін. 2. Құрылымдық фактор. Кикілжің әдетте әлеуметтік топтардың формальді немесе формальді емес ұйымдасуының нәтежиесінде туындайды. Бұған мына мәселелер кіреді:жекелік,әлеуметтік статус,әртүрлі әлеуметік нормалар мен стандартты құрылымдар кіреді. 3. Бағалаушылық фактор. Бұл қолдап отыратын немесе терістейтін ұстанымдар.Олар қоғамдық,топтық не жекелік нанымдар жүйесі, идиялогиялық,мәдениеттік,діндік.этикалық,саяси мамандық бағалаулар мен қажеттіліктер. 4. Қарым-қатынас факторы. Бұл қатынас кезінде немесе ол болмаған жағдайда қанағаттану сезімімен байланысты.Бұл жағдайда қатынастың негізінен,оның мәнін,өзіне және өзгеге байланысты өзара тосулар,қатынастың мәнділігіне, қылығына өзіндік және кәсіби мақсатқа және өзіндік мақсатқа байланысты болуы. 5. Мінез-құлықтық фактор. Егерде қызығуларға қысым көрсетілсе,өзіне-өзі баға берудің бұзылуы,қауіпсіздікке қысым көрсетілсе,неше түрлі шарттар әділетсіздіктер пайда болса,мінез-құлықта эгоизм,жауапкершіліктің жоқтығы, онда бұл фактор кикілжіңдік ситуацияға алып келеді. 1.3. Кикілжіңдік ситуация түрлері Кикілжіңдік ситуация –бұл екі жақтың өзара әрекеттесу барысында, мақсаттарында,әртүрлі әдістерді пайдалануында және нәтежиесінде, қызығушылықтарының сәйкес келмеуіндегі,қалаулары жағдайында қарама-қайшылық позицияда болуынан пайда болады және т.б. Мысалы, жұмыстан босату аттестациядан жүргізу алдында,квалификациясы жоғары кандидатураны анықтап алу. Кикілжіңдік ситуация қарама-қайшы сөздерінде ұлғая беруі қажет. - Кикілжіңге қатысушының өзара әрекеттестікте ситуацияға мән беруі. - Бір жақтан екінші қатысушының мақсатқа жету оппонентіне кедергі келтіру. - Жеке топтық шыдамдылықтың бір жаққа да болса кедергі келтіруі. Кикілжіңдік ситуация –белгілі бір мөлшерде өзара әрекеттестікте және нақты бір талапта қатысушылардың қызығушылықтар балансының бұзылуындағы кикілжің. Кикілжіңдік ситуация-бұл кикілжіңнің пайда болу талабы. Бұл ситуацияның кикілжіңге айналуына түрткі болатын ішкі динамикалық әрекет инцидент. Инцидент-бұл кикілжің сылтауы болып табылатын жағдайлар ағыны. Инцидент ретінде үшінші жақтың әрекеті болуы мүмкін. Мысалы;сіздің бастығыңызбен қиын әңгімелесу болғанда,әріптесіңіздің сөзге қосылуы. Инцидент кездейсоқ қатысушының тәуелсіз қалауынсыз,объективті себептің салдарынан,онда сауатсыз өзара әрекеттестіктің нәтежиесінде пайда болуы мүмкін.Кикілжіңдік ситуация объективті жағдайлардан,бір жақтың әдейі болашаққа белгілі бір мақсатқа жету үшін ұйымдастыруы мүмкін. Кикілжіңдік ситуацияда болашақ кикілжіңде қатысушы субъект ретінде де, объект ретінде де пайда болуы мүмкін. Кикілжіңдік ситуация субъекті болып әрқашанда адамдар,бөлек индивидтер,сонымен қатар-отбасы,ортақ жиналыс,қызығушылықтары ортақ топтар,ұлттар болып табылады және т.б. Кикілжіңдік ситуация объекті болып әлеуметік ортадағы және қоршаған ортадағы құбылыс немесе кез-келген зат болып табылады.Мысалы;жер,су ресурстары,жекеменшілік,шешім қабылдау құқығы,жаңа орын,престижді жұмыс және т.б. Кикілжіңдік ситуация ұғымы жеткілікті дамыған,ол тұрақсыз кез-келген элементтің өзгеруінен өзгеруі мүмкін.Олар;оппонент көзқарасынан, оппнонент объект қарым-қатынасынан,кикілжіңдік объект ауыстыруынан, талаптың пайда болуынан,оппоненттің өзара әрекеттестігіндегі қиындығынан немесе шығуынан,бір субъекттің алдыңғы уақытта өзара әрекеттестіктен бас тартуы және т.б. Сонымен қатар,кейбір кикілжіңдік ситуация жылдар бойы бар,өйткені жеке тұлғалар бір-бірімен қарым-қатынас жасамайды. Мысалы; көршілердің бір-біріне болмайтын саябақтық жер үшін реніші қрысқа және бірнеше жылдарға қарым-қатынастың үзілуіне алып келуі мүмкін. Сірә, бұл жерде айтылған екі топты бөліп айтуға болады; объективтік өмірлік ситуация,бұл жерде қарама-қайшы адамдардың өзі,белгілі бір қызығушылықтары мен бағалаулары бір адамдар.Адамдар түрліше өмірлік жағдайларында болады. Кик Кикілжіңдік ситуация деп әлеуметтік субъектілер арасында шынайы өзара күрес тартысқа объективті түрде негіз болатын жағдай жолайтын туғызатын жағдайларды айтады. Кез-келген қоғамда жекелік немесе топтық кикілжіңдер тек қана сыртқы себептен ғана емес,әрі жеке адамдармен топтардың психологиялық ерекшеліктеріне қарай байланысты болады.Кикілжіңдік ситуацияларын талдауда психологтар үшін ең бастысы жоғары кикілжің жағдайын тударатын жеке адамдармен топтардың типтік,психологиялық ерекшеліктерін ашу болып табылады. Кикілжіңдік ситуациясын еңбек ұжымында әртүрлі талдауларды Ф.М. Бородкин және Н.М. Коряк ұсынды. Кейбір типтік себептерді ұйымдағы кикілжіңді құрау; а) Ұйымдағы құрылымдық өзара технологиялық белгісіздік байланысы; б) көптеген бастықтардың бағынушыларға басқаруында ерекшелік құру; в) көптеген бастықтардың әртүрлі бұйрықтар беруі; г) жалпы жауапкершіліктен қашу,бір-біріне жауапкершілікті сілтеу; д) қызметкерлердің қатарына іскерлік және жекелік жоғары емес сапасын құру; Кикілжіңдік ситуация ұжымдағы бұндай талаптарда оңай орын алуы мүмкін. а) Кикілжің жайлы жалпы түсінік ә) Кикілжің жаппай барлығына да қатысты кең тараған құбылыс немесе шалдығуды реттеуші, болжамдаушы құбылыс. 1.1. Кикілжің психологиясы пәні және ұғымы Кикілжің психологиясы пәні туралы жалпы түсінікті «конфликтология сөзінің этимологиясы» кикілжіңдер туралы ғылымы ұсынады.Аса толыққанды түсінікті келесі анықтамадан алуға болады. Кикілжің психологиясы –бұл кикілжіңдердің пайда болу және даму туралы заңдылықтар мен механизмдер туралы, және оларды басқару принциптері және технологиялары туралы ілімдер жүйесі. Кикілжің – (латынша Conflicts) қақтығыс, дау – жанжал, ол мақсатқа бағытталған қызығушылыққа, ұстанымға,оппоненттің көзқарасына,субъектілердің өзара іс -әрекетіне бағытталған қақтығысы, қарым –қатынас кезіндегі дау –жанжал, келіспеушілік. Кикілжің бұл әлеуметтік өзара әрекет ететін субъектілер арасындағы қарым-қатынас, және мұнда олар қарама –қайшы бағытталған себептердің негізінде олардың қарсы күрес жасауымен /қажеттілік, қызығушылық, мақсат, идеал, сенім/ немесе ойларымен/ пікір, көзқарас, баға, талғам т.б./ сипатталынады. Кикілжің маңызын түсіну үшін оның қажетті белгілерін ажыратып, оның пайда болуының қажетті және жеткілікті шарттарын қалыптастыру қажет. Осындай белгілердің екеуін ажыратсақ жеткілікті болады: Кикілжің үнемі қарама –қайшы бағытталған себеп немесе пікірлердің негізінде туындайды. Мұндай пікір және себептер кикілжіңдердің пайда болуының негізгі шарты болып табылады. Кикілжің – бұл өзар зиян тигізумен сипатталынатын әлеуметтік өзара әрекет ететін субъектілердің қарама –қайшы күресі /моральдық, материалдық, физикалық, психологиялық т.б. жүктеу/скачать 226,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|