Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
Keywords: etymology, etymology, interesting etymology, knowledge of the origin of the word, the core of the word-archiseme
жүктеу/скачать 4,33 Mb. Pdf көрінісі
|
1 2019
- Бұл бет үшін навигация:
- Оғыз – уыз
| Keywords: etymology, etymology, interesting etymology, knowledge of the origin of the word, the core of the
word-archiseme. Ұлы Даламыздың ұлылығының өлшеміндей жазба ескерткіш-теріміздің аңызы мен ақиқатын, транскрипциясы мен аудармасын, шерулі ғасырлар шежіресін, көркемдік айшық пен сөз өрнегін тану, сонау 1966 жылдары да өзекті еді. Оның үлкен себебі, текті түркінің бел баласы, қазақ халқының «ой өрнегі – сөзі» болып сақталғандығында деп ойлаймыз. Мақаламыздың негізгі дереккөзі Фаузия Шәмсиқызы Оразбаеваның шәкірт-студент шағындағы «Оғыз-нама – ерлік дастаны» деп аталған түлектік жұмысы. Мақалада мақсат етіп айтқымыз келгені, осы жұмыстың бойындағы Қашқари сөздігіндегі материалдар арқылы түсіндірілген сөздер және аяулы ұстазымыздың сөзтаным мәселесіне сол кездің өзінде жас шәкірт бола жүріп, қосқан үлесі жайында болмақ. Фаузия апайымыз жас күнінен-ақ түркі жұртының белгілі «Оғыз нама» дастанын оқып, оған жан- жақты талдау жасап, жаңалықтар ұсынғаны - қайсыбірімізге де үлгі-өнеге. Оған дәлел сол жұмысы мен оның ғылыми жетекшісінің берген пікіріндегі бағасы. Жоғарыда аталған тақырыптағы түлектік жұмысының ғылыми жетекшісі белгілі ғалым Мырзатай Жолдасбековтің сөзімен айтқанда: «мінезі биязы, жүрісі таза, талапшыл, табанды, өзінің ойлы баяндамаларымен көзге түскен ізденімпаз шәкіртіміз... Дастанның белгілі екі нұсқасымен де (ұйғыр көшірмесімен де, Рашид-ад-дин көшірмесімен де) түбегейлі танысқан» [1, 16-17]. Бұл бағалаудан ұғатынымыз, ескерткіш тілімен тікелей дереккөз арқылы танысып, оның бойындағы сөз өрнегін байқай алғандығы. Мәселенің осы бір тұсында қазіргі шәкірттеріміздің жазған көптеген ғылыми жұмыстарында «жұмыстың дереккөздері» мен «ғылыми-зерттеу негіздері немесе жұмыстың әдіснамалық негіздері» деген екі, басы ашық мәселелерді бір деп қарау басым. Алдымен жұмыстың дереккөздері деген мәселеде: жоғарыдағы «Оғыз нама» дастанының қолда бар екі көшірмесімен шәкіртінің түбегейлі танысқандығы жазылып отыр. Міне, бұл түркі жазба ескерткішінің тарихта бар нұсқаларымен танысу. Мәселені басқаша түсіндірер болсақ, шәкіртіміз «Алпамыс батыр» жырының тіліндегі тұрақты тіркестердің танымдық табиғатын қарастырса, онда алдымен әдебиет порталында тұрған Бабалар сөзі 100 томдығындағы «Алпамыс батыр» жырының 8 нұсқасын оқып, танысып, сондағы тұрақты тіркестерді тізбелеп, тілдік материалдарын жинайды, оларды өзара салыстыра қарап шығуы тиіс. Жұмыстың дереккөздері дегенде, нысан болып отырған қолжазба ескерткіштің не жыр нұсқаларының тікелей өзімен танысуды айтамыз. 145 Жұмыстың ғылыми-зерттеу негіздері немесе әдіснамалық негіздері дегеніміз, оның, яғни поэзиядағы тұрақты тіркестердің зерттелуі бұрын-соңды қаралғаны, тіпті кейде «Алпамыс батыр» жыры зерттелсе, онда қай жағынан қаралғаны айтылады деп ойлаймыз. Біз қарастырып отырған сөз төркіні, этимология, оның ішінде қызықты этимология мәселесі немесе сөздің шығу тегін тану, сөздің өзек семасы – архисемасы деген ұғымдар қазақ тіліндегі кейбір сөздердің түбін тануға жетелейді. Бұл сөзтаным мәселесінің өзектілігін көрсетеді. Мақаламыз профессор Ф.Ш. Оразбаеваның түлектік жұмысындағы Қашқаритану мәселесіне арналғандықтан, Қашқари сөздігіндегі аңыз жөнінде былай дейді: 1. «Ал Махмұд Қашқарида мынадай аңыз берілген: ай-қаған мезгілі толып, перзентті болады. Баласы арыстандай ұл екен, ол сағат сайын өседі, анасының омырауынан уызын ғана ішіп, сүтін ішпейді. Бірден ет, майлы тағам, үрме сұрайды. Қалың жұрт балаға ат қоймақшы болып, кім қоямыз деп ойланып отырғанда, бала басын көтеріп, өзі сөйлеп кетеді. Сонда ол менің атымды Оғыз – уыз деп қойыңдар дейді. Сөйтіп, ол Оғыз атанады». Осы мысалдан соң, өзіндік қорытынды ой ұсынып, ғылыми болжам жасаған: Жалпы, әркім әртүрлі пікір айтса да, уыз, өгіз, өзен, оғыз – бәрінің этимологиясы, түбірі бір сөз болса керек» [1, 96-97]. Түркі өркениетінің қалыптасуындағы Ұлы тұлғалардың бірі – Оғыз қаған. Қазіргі зерттеуші ғалымдар: «Тегінде, түркі халықтарында Озған пайғамбар немесе Оғыз қаған туралы «Оғызнама» атты көне дастанның бар екендігі баршаға аян. Бұл дастанның бүгінгі күнге аздаған ерекшеліктері бар Исламға дейінгі және Исламнан кейінгі екі нұсқасы жеткен. Екі нұсқаның мәтінінде кейбір атаулар мен терминдердің өзгешелігі болғанымен, жалпы екі нұсқаның желісі бір. Көптеген зерттеушілер осы шаққа дейін «Оғызнаманың» бұл екі нұсқасын зерттеп, бұл туындыға қатысты өз пікірлерін берген. Әйтсе де, зерттеушілердің басым көпшілігі «Оғызнаманың» әдеби һәм тілдік қырын зерттеумен шектелген. Тек, кейбір зерттеушілер ғана Оғыз қаған қиялдан туған образ емес, оның тарихи тұлға екенін болжайды. Мәселен, Н.Я. Бичурин Оғыз қағанды хұндардың тәңірқұты Мөде екенін айтады» [2] – деп мәлімет береді. Қызылорда облысының Жаңақорған ауданында Өзгент – Оғыз кент деп аталатын ауыл бар. Онымен тұрмай, Сырдарияны жағалай қоныстанған 9 ауылдың барлығында көктемде, мал төлдегенде «уыз көже» ішкізу дәстүрі сақталған. Ғалымның келесі сөздің шығу тегіне ден қойып айтқан болжамы: « жүктеу/скачать 4,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|