Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

186 
көзқарасының, дүниетанымының негізін қалыптастыру жолдарын қарастырады. Бұлар – оқу процесінің 
құрамдас  бөліктері.  Мұның  өзі  қазақ  тілін  оқыту  әдістемесінің  ғылым  ретінде  бірнеше  ғылым 
салаларымен тығыз байланыста, пәнаралық сипаты басым ғылым екендігін ұғындырады. 
Адамның ойы тек тіл арқылы ғана нақтыланып, түсінікті қалыпқа енеді. Тіл мен сананың, сөйлеу мен 
ойлаудың  арасында  тығыз  байланыс  бар,  Үйренуші  тіл  арқылы  өз  ойын  жүйеге  түсіріп,  түйңндеп, 
жеткізе  алады.  Тілдік  бірліктерсіз,  тілсіз  оқушының  ойын,  ойлауын  дамыту,  танымын  байыту  мүмкін 
емес. Оқыту әдістемесі ғылым ретінде өзінің әдіснамалық ұстанымдарын философияның осы бағыттағы 
іргелі  қағидалары  негізінде  анықтайды.  Мұны  ғалымдарымыз  былайша  тұжырымдайды:  XXI  ғасырда 
Қазақстан  Республикасының  әлемдегі  өркениет  пен  ғаламдану  процесіндегі  мәдениетті  игеруі  барлық 
ғылым  салаларына  қатысты  педагог  мамандарды  сапалы  дайындау  ісімен  тығыз  байланысты  екенін 
қоғамдық  өмірдің  өзі  дәлелдеп  отыр.  Педагогтің  білімі  мен  мәдениеті,  ізденімпаздығы,  беделі  –  жаңа 
ұрпақты тәрбиелеудегі басты көзі және арнасы болып табылады [2, 4]. 
 
Қазақ  тілінде  сөйлеп,  грамматикалық  сауаттылыққа  үйрету  –  қоғамда  тіліміздің  мәртебесін 
жоғары деңгейге арттырудың негізгі шарты. Сондықтан да қазақ тілі қатынас құралы ретінде мектепте 
жүйелі түрде білім беру арқылы ғана оқушыларға дұрыс сөйлеп, жазуға мүмкіндік бере алады.  
Тілдік  қатынас  –  тіл  арқылы  байланыс,  сөйлеу  тілі  арқылы  адамдардың  бір-бірімен  қарым-қатынас 
жасауы;  қоғамдық  ұлттық  тіл  арқылы  ұғынысу,  түсінісу;  яғни  адамзаттың  тіл  арқылы  қатынасқа  түсуі 
тілдік қатынас дегенді білдіреді. Бұл жерде  сөйлеу  тілі деген тіркесті  ерекше  бөліп айтуға тура келеді. 
Өйткені  ол  ауыз  екі  сөйлеу  деген  мағынаны  емес,  жалпы  адамзаттың  сөйлесу  құралы,  сөйлеу 
құралдарының  қызметі,  адамның  тілі,  адамның  тілдік  қатынас  құралы  деген  қоғамдық-әлеуметтік  мәні 
бар ұғымды жеткізуі тиіс. 
Өмірде адамдар тек тілмен сөйлесу арқылы ғана бір-бірімен түсініспейді, кейде әр түрлі жағдайларға 
байланысты олар бір-бірін тілсіз-ақ ұғып, соған қарай іс-әрекет жасайды. Мәселен, көшеде келе жатқанда, 
адамдар түрлі жарық көздеріне, естілген дыбыстарға назар аударып, соған өздерінше жауап қатады, соған 
сай әрекет жасайды. Сол сияқты жол белгілерінің әр түрлі үлгілері немесе таңбалары адамға белгілі бір 
жайдан хабар береді де, адам оны қабылдап, түсініп, осыған байланысты қозғалады. 
Тілдік  қатынас  –  оқылым,  жазалым,  тыңдалым,  айтылым,  сөйлесім  сынды  әрекетерге  бөлінеді.  Бұл 
тетіктердің  барлығы  бір-бірімен  байланыста  болып,  толық  ұғымды  құра  алады.  Мұндай  қатысымдық 
әрекеттердің  ерекшелігі  туралы  академик  Р.Сыздықова:  «Тілдік  нормалар  оның  барлық  қаттауында: 
сөздік  саласында  (лексикасында),  грамматикасында,  дыбыстар  жүйесінде,  стильдік-көркемдік 
тәсілдерінде  болуы  шарт.  Норма  сондай-ақ  тілдің  ұолданылу  түрлерінде  де,  яғни  жазба  және  ауызша 
түрде қызмет ету барысында да орын алуы қажет. Сондықтан ана тіліміздің жазба түрімен қатар, ауызша 
түріне қойылатын талаптардың да күшейе түсуі заңды», – дейді [3, 4]. 
Тілдік тұлға мен қатысымдық тұлға туралы мәселе тілдің тұлғалары мен сөйлеудің алғы шарттарын 
ажыратып алудан басталады. Қатысымдық тұлға тілдік тұлғаларға қатысты болғанымен, онымен бірдей 
емес. Ол тілдің жеке бөлшектерден гөрі, сол тілдің тұтас қарым-қатынастық ролімен тікелей байланысты 
ерекшеліктерді: белгілі бір ойды тиянақты жеткізу, оған жауап алу, сөйлеу, сөзді қабылдау, оған мән беру 
сияқты  дүниелерді  қамтиды.  Тілдік  қатынас  –  сөйлеу  тілі  арқылы  ұғынысу,  түсінісу  дегенді  нақтылай 
келіп, жай ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі тамыры тереңге кеткен, өмірде өзіндік орны бар, қоғамның 
дамуы үшін ең қажетті қоғамдық-әлеуметтік ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен 
пікір алмасуы, адамдар қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді. 
Тілдік  тұлғалар  –  адамзат  тілінің  жасалуы  мен  өмір  сүруіне  қызмет  ететін,  сөйлеу,  дыбысталу 
мүшелеріне  тікелей  тәуелді,  фонетикалық,  лексикалық  және  грамматикалық  қасиеттерге  ие  болатын, 
таңбалық  сипаты  бар  тілдің  құрылымдық  бірліктері.  Тілдік  тұлғалар  адамның  миы  мен  сөйлеу 
аппаратының, дыбыстау мүшелерінің қимыл-қозғалысына қатысты, қатысымдық тұлғалар онымен қоса 
ойлау  жүйесіне,  санасында  туған  хабарды  жеткізуге  әрі  қабылдауға  қатысты.  Тілге  және  сөйлеуге 
қатысты  тұлғаларды  салыстыру  арқылы  олардың  мынадай  қасиеттері  сипатталады:  1)  сана  мен  ойға 
қатысты мазмұнның тиянақтылығы; 2) баяндау ғана емес, хабарлау, жеткізу қасиеттеріне ие болуы; 3) ми 
жүйесі арқылы қабылдануы; 4) белгілі бір жағдайға, ортаға байланысты жұмсалуы; 5) тіл мен сөйлеуге 
байланысты қарым-қатынаста қызмет атқаруы [4, 25].  
Тіл мен ойлаудың өзара байланысы туралы мәселе тіл білімінің ғана емес, сонымен бірге философия 
мен логиканың және психологияның ең күрделі мәселелерінің бірі болып саналады.Мәселенің күрделілігі 
ойлаудың табиғаты мен тілдің табиғатының өте-мөте күрделі болуымен байланысты. Дыбыстық тіл де, 
абстракті ойлау да – адамға тән құбылыстар. Бұл екі құбылыстың екеуі де адамның екі жақты табиғатына 
сәйкес әрі әлеуметтік, әрі биологиялық жақтарымен сипатталады, осы екеуін бірдей қамтиды. Біріншіден, 
тілде,  ойлау  да  –  адам  миының  туындысы,  соның  жемісі,  екіншіден,  тіл  де,  ойлау  да  –  әлеуметтік 
құбылыс, өйткені адамның өзі қоғамдық құбылыс болып саналады. Тілде де, ойлауда да әлеуметтік және 

187 
индивидуалды-биологиялық  жақтар  ұштасып,  бір-бірімен  бірлікте  болады.  Осы  бірліктен  тіл  мен 
ойлаудың жалпы ерекшелігі көрінеді. Ой – тіл арқылы айтылған мазмұнның негізін құрайды. Ой арқылы, 
адам  миының  сәулелендіруші  әректі  арқылы  тілдік  единицалар  объективті  дүниенің  заттары  мен  және 
құбылыстары мен байланысқа түседі, мұнсыз адамдардың бір-бірімен тіл арқылы қатынас жасауы мүмкін 
болмаған болар еді. Белгілі бір тілдің дыбыстық комплекстері ойлауда сәулеленетін обьективті дүниенің 
элементтерінің  сигналдары  ретінде  қызмет  етеді  де,  бұл  дыбыстық  комплекстерде  адам  танымының 
нәтижелері  орнығып  бекітіледі.  Ал  осы  нәтижелердің  өзі  ары  қарай  танып  білуге  негіз  болады. 
Сондықтан да тіл ойлаудың қаруы ретінде сипатталады. 
Қазақ тіл ғылымында тіл мен сөйлеуге қатысты мәселелер толыққанды зерделенген. Сөйлесім әрекеті 
тек сөйлеу мүшелерінің қызметіне ғана емес, ойлау мен пайымдаудың, сана мен мидың да ерекшелігіне 
қатысты. Бұл тұрғыда ғалым Т.Қордабаев былайша тұжырымдайды:  «Сөйлеу дегеніміз – тілді қатынас 
жасау процесінде өз ойын басқаларға білдіру, басқаның ойын білу мақсатында қолдану деген сөз. Сөйлеу 
тілдік материалдар арқылы болады және тілдік заң-ережелерге, тілдік нормаға бағынады. Тіл мен сөйлеу 
ажырамас бірлікте» [5, 87].  
Сөз  –  лексикалық  және  грамматикалық  жағынан  да,  сөзжасам  түрғысынан  да  жан-жақты  зерттеліп 
келе  жатқан  тілдік  тұлға.  Тілдік  қатынастың  дыбыс  арқылы  айтылуы  және  әріп  арқылы  таңбалануы 
лингвистикада ауызша және жазбаша тілдік қатынастар деп те айтылады. Осы тұрғыдан келгенде, тілдік 
қатынасты дыбыстық және графикалық таңбалардың әмбебап жүйесі деп танысақ, онда тілдің таңбалар 
жүйесі тілдік қатынастың ауызша түрі, болып табылады. Тілдік таңбалар жазылу арқылы көзге көрінеді, 
ал  дыбысталуы  (немесе  айтылуы)  арқылы  естіледі.  Бұл  екеуі  де  тілдік  қатынастың  жүзеге  асуы  үшін 
қызмет етеді. 
Қатысымдық бағыттағы оқу үдерісіне басты қатысушылар – оқытушы мен тіл үйренуші. Оқытушы – 
тіл үйренушінің әрекетін бақылаушы, түсіндіруші, ақыл-кеңес беруші, реттеуші, ал тіл үйренуші – қарым-
қатынасқа  түсуге  бар  қарқынымен  ұмтылушы,  ізденуші,  белсенді  әрекет  иесі.  Олардың  арасындағы 
субъект-субъектілік  қатынастар  ынтымақтастыққа  және  тең  құқықты  сөйлеу  серіктестігіне  негізделеді. 
Тіл үйренушінің іскерлік, белсенділік, өзіндік шығармашылығының негізгі факторы – оның мықты оқу 
уәждемесі, өзіндік терең пайымдауы мен дәлелі. Оқытушы ұйымдастыратын сөйлеу әрекетінің түрлері тіл 
үйренушінің қатысымдық қажеттілігіне қарай уәждеме туғызуға бағытталуы тиіс. 
Қатысым әрекеті арқылы сөйлеуші бір хабарды, ақпаратты ауызша баяндап, екінші біреуге түсінікті 
етіп жеткізеді. Оқушының қазақ тілінде ойын ауызша жеткізе білуге үйрету үшін, ең алдымен, өмірде оны 
екінші адаммен түсінісе біліп, ойын ауызша жеткізіп қана қоймай, оған жауап ала біліп, ұғынысып, тілдік 
қарым-қатынасқа түсе білуге үйрету керек. Өз ойларын ашық айта білетін азамат тәрбиелеу [2]. 
Қатысым әрекеті кезінде жазуда қарастырылмайтын интонация, дикция, сөйлеу мәнері секілді тілдік 
амалдар  ескеріледі.  Сөйлесім  әрекетінің  бұл  түрі  көп  жағдайда  ым-ишара,  бейвербалды  амалдармен 
толықтырылады. Айтылымда сөйлем құрылысы, өрістетіп айтылу жақтарына қатаң талап қойылмайды. 
Яғни инверсия – айтылымға тән құбылыс. Айтылым монолог және диалог арқылы жүзеге асады. Қарым-
қатынас үдерісінде сөйлеушілер өздерінің ойларымен және сезімдерімен алмасады, бір-бірін жете танып, 
ашыла түседі, тілді одан әрі тереңірек меңгеріп, ойларын толығырақ жеткізсем деген қызығушылықтары 
артады.  Сонымен  қатар  тілдік  құралдарды  есте  сақтап,  оларды  қолдану  заңдылықтарын  меңгереді. 
Қарым-қатынас  барысында  адамдардың  арасында  өзара  ақпарат  алмасу  жүзеге  асырылады.  Бұл  жерде 
қарым-қатынасқа  түсушілердің  әрқайсысы  үшін  ақпараттың  маңыздылығы  үлкен  рөл  атқарады  себебі 
«...адамдар  өзара  сөз  алмасып  қана  қоймайды,  сондай-ақ,  ортақ  мәмілеге  келуге  тырысады»  [4].  Ал 
адамдардың  ортақ  мәмілеге  келуі  ақпарат  жай  қабылданып  қана  қоймай,  терең  сезілгенде  ғана  жүзеге 
асуы мүмкін. Сол себепті «кез-келген коммуникативтік үдеріске іс-әрекет, қарым-қатынас, таным үшеуі 
бірге кіреді» [6]. 
Қазақ  тілін  жаңаша  технологиямен  оқыту  –  тіл  үйренушілердің  шығармашылық  қызметін,  сапалы 
білім  ала  білуін  қалыптастыратын  ізденіс.  Тіл  үйренушінің  саналылығы  қазақ  тілінің  төл  дыбысының, 
сөзінің сөз тіркесінің, сөйлемнің өзіндік болмысын танып-білу барысында ғана және сол үшін ғана емес, 
жүйе  теориясының  заңдылықтарын  ғылымның  барлық  саласында  қолдану  жолдарын  меңгеру  қажет 
екенін түйсігімен түйсінуі барысында ғана қалыптасады. Бұл ретте оқытушының дұрыс қойған талаптары 
мен  тапсырманы  орындау  алгоритмдерінің  бірізді  тәртіптелген  жүйесі  оқушыны  саналылықпен  білім 
алуға дағдыландырады. Тіл үйренушінің саналылықпен білім алу ұстанымы толыққанды жүзеге асуында 
келесі  ұстаныммен  табиғи  байланысты  болуы  үлкен  рөл  атқарады.  Функционалды  сауаттылық  пен 
коммуникативті  дағдыларды  қалыптастыруда  оқылым  дағдысын  жүзеге  асыру  кезінде  тиімді  әдіс-
тәсілдердің мол екенін ажыраттым. Сол әдістер арқылы тіл үйренуші қажетті ақпаратпен танысып, оны 
өзінің  тәжірибесінде  пайдалануды  негізге  алатынын,  оқылым  арқылы  тіл  үйренушінің  танымы 

188 
кеңейетінін,  ойлау  жүйесі  дамитынын  түсіндім.  Оқылымға  негізделген  сабақтарды  тиімді  құру  сын 
тұрғысынан ойлауға мүмкіндік береді. 
Сөзімізді түйіндеп айтар болсақ,  оқытудағы  белсенділік – тіл үйренушінің әрекеттік және тұлғалық 
сипатын  қалыптастырып  келеді.  Ғалым,  профессор  Ф.  Оразбаеваның  қатысымдық  теориясының  қазақ 
тілін үйретудегі маңыздылығы туралы ой-пікірлері мен ғылыми еңбектері бүгінгі білім көкжиегіндегі тіл 
үйренушіге  ұсынылатын  тапсырмаларды  қорытындылап,  өз  септігін  тигізуде.  Сондай-ақ  жаңаша 
дидактикалық бағыттағы әдіс-тәсілдердің де тәжірибесі мол деп бағамдаймыз. 

жүктеу/скачать 4,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: