Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

189 
Қазақстан  халқына  Жолдауында  (2  қыркүйек  2019  ж.):  «Қазақ  тілінің  мемлекеттік  тіл  ретіндегі  рөлі 
күшейіп, ұлтаралық қатынас тіліне айналатын кезеңі келеді деп есептеймін. Бірақ мұндай дәрежеге жету 
үшін бәріміз даңғаза жасамай, жұмыла жұмыс жүргізуіміз керек. Сондай-ақ, тіл үлкен саясаттың құралы 
екенін де ұмытпаған жөн», - деген еді[2] .  
Қазақ тілін оқытудың ең ұтымды жолы – тілдік қатынас заңдылықтарын қолдану қажеттілігін алғаш 
рет  зерттеп,  дәлелдеген  профессор  Ф.Ш.Оразбаева  тілдік  қатынасқа  байланысты  іске  асатын  сөйлесім 
әрекетінің бес түрін (тыңдалым, оқылым, жазылым, айтылым, тілдесім) қазақ тілін оқыту әдістемесінде 
қарастырып,  сөйлесім  әрекетінің  компоненттерін  бір  мақсатқа  жұмылдыра  дамыту  арқылы  ғана  тіл 
үйренушінің саналы білім алып, сапалы әрекет етуіне мүмкіндік туатынын негіздеді.  
Соның ішінде сөйлесім әрекетінің бір түрі жазылымның алатын орны ерекше. Өйткені қазіргі таңда тіл 
үйренуші өз ойын түсінікті жеткізумен бірге сауатты жаза білуі керек. Профессор Оразбаеваның берген 
анықтамасында:  Жазылым  –  тілдік  бірліктердің  графикалық,  фонемалық  жүйесіне  негізделген; 
лингвистикалық,  психологиялық,  физиологиялық,  әдістемелік  ерекшеліктерге  қатысты  тілдік 
материалдың мазмұны мен формасын бірдей қамтитын, адамдардың ұзақ мерзімдегі, қарым-қатынасына 
мүмкіндік жасайтын күрделі тарихи әрекет» дейді [3, 282 б.]. 
Ғалым  жазылымның  лингвистикалық  мазмұнын  белгілейтін  мәселелерді  төмендегідей  топтап 
көрсетеді: 
1. 
Графика. 
2. 
Орфография. 
3. 
Жазып алу. 
4. 
Жазбаша сөйлеу [3, 283 б.]. 
Жазу таңбаларын меңгеру үшін тіл үйренушілерді саналы түрде әліпби әріптерін есте сақтауға, оларды 
танып білуге жаттықтыру қажет. Сондықтан көркем жазуға (каллиграфия) және тілдік бірліктерді дұрыс 
жаза білуге (емле ережесіне сай) үйрету де осы мақсатта жүргізіледі.  
Жазбаша  сөйлесім  графикалық  және  орфографиялық  дағдыларды  қалыптастыруды  талап  етеді. 
Ғалымның пікірінше, графика, яғни жазу таңбалары барлық әріптердің таңбалық жиынтығы. Қазақ тілі 
графикасының  ерекшелігі  –  әріптер  қалай  жазылса,  солай  оқылады  және  басқа  тілден  енген  дифтонг 
(қосарланған)  дыбыстардан  басқалары  құрамына  қарай  бір  таңба  бір  әріпті  білдіреді  де,  бір  әріп  бір 
дыбысты көрсетеді [3, 283 б.]. 
 
Графиканы  үйрету  екі  мәселені  қамтиды:  дыбыс-әріп  қатынасын  меңгеру  және  әр  әріптің  түрлі 
функционалдық  варианттары  арасындағы  байланысты  қалыптастыру.  Мұның  алғашқысы  оқылымды 
үйретумен тығыз бірлікте қарастырылады, өйткені оқылымның да, жазылымның да негізінде графикалық 
белгілерді сөз дыбыстарымен байланыстыру жатыр. Айырмашылық тек іс-әрекеттің әр түрлі бағытында: 
оқылымды меңгергенде іс-әрекет графикалық таңбаларды белгілі дыбыстармен ұштастыруға бағытталса, 
жазылымда  керісінше,  дыбыстардан  графикалық  таңбаларға  ауысады.  Олай  болса,  оқылым  мен 
жазылымды қатар үйрету сөйлесім әрекетінің екі түрінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді.  
Демек, тілді жазылым әрекеті арқылы меңгерту тілдік бірліктердің таңбалық көрінісінен орын табады. 
Тіл  үйренуші  бұл  таңбаларды,  яғни  әріптерді  тіркестіре  отырып,  сөз,  сөз  тіркестерін,  сөйлем  құрайды. 
Оларды  есту  арқылы  әріп  пен  дыбыстың  қатысын  ұғады.  Жазбаша  тіл  таңбалана  келіп,  жазу  арқылы 
жүзеге асады және оқылады. Сондықтан жазбаша қатынаста тілдік тұлғалардың естілу қасиетінен гөрі, 
көзге көріну ерекшелігі басым болады.  
Жазуды  меңгеруде  үйретілетін  келесі  мәселе  –  орфография.  Сауатты  жазудың  көпшілікке  ортақ 
орфографиялық ережелері болады. Бұл ережелер белгілі принципке негізделетінің автор: «Орфография – 
белгілі бір сөзді әріптік таңбалар арқылы дұрыс жаза білудің ережесі. Мұндай ережені оқытпай тұрып, 
жазуды да, тілді де сауатты меңгеру мүмкін емес» деп түйіндейді [1,61б.]. 
Орфографияны үйрету ісінде көзделетін негізгі мақсат – білім алушыларға орфографиялық ережелерді 
саналы түрде меңгертіп, жаттығу жұмыстарын орындауда сол ережелер бойынша дұрыс, қатесіз жазуға 
төселдіру.  Тілшінің  пікірінше,  жалпы  орфографиялық  білім  екі  саланы  қамтиды:  1)  жеке  лексикалық 
единицаларды, сөздерді дұрыс жаза білу ережесі; 2)грамматикалық заңдылықтары білу арқылы тіркесті, 
сөйлемдерді байланыстырып, дұрыс жаза білу [1, 61б.]. 
Орфографияны оқытудағы негіз – сөз жігін, сөздегі буын, ал буындағы дыбыс жігін ажырата білуге 
жеткізу. Сөйлеу жеке сөздерден тұратындықтан, сөйлеудегі әрбір сөз бір-бірінен бөлек, ал жеке сөздегі 
дыбыстар  (әріптер)  біріктіріліп  жазылатындығы  –  орфографияны  үйретудің  бастамасы.  Орфографияны 
берік  меңгеру  тіл  үйренушінің  ережені  қолданып,  дыбыс  пен  әріптің  ара  қатынасын айқындай  білуіне 
негізделеді.  Сондықтан  фонетика  орфографияны  үйретуде  елеулі  орын  алады.  Дыбыс  сөздің  мән-
мағынасын ажыратуға мүмкіндік береді /ән-өн, мен-сен, тәлім-мәлім, кеңес-теңес, жүз-күз/. Дыбыссыз сөз 
құрамындағы өзгерісті байқау мүмкін емес. Сөздерге жалғанатын қосымшалар да белгілі дыбыстық жүйе 

190 
арқылы  беріледі.  Дыбыстап  сөйлеуді  жазу  арқылы  қағаз  бетіне  түсіре  отырып,  оның  дыбыстарын 
ажыратып, айтылуы мен жазылуындағы ерекшеліктерге тіл үйренушінің назарын аударып отыру тиімді. 
Өйткені жазып отырған адам естіген сөздің айтылуын негізге алады.  
Тіл  үйренушінің  сөзді  дұрыс  естіп,  дыбыстарды  ажырата  білуі  сауатты  жазуға  себепкер  болады. 
Емлелік заңдылықты білу – орфографиялық дағдыны қалыптастырудың негізі. Орфографиялық дағды – 
күрделі, ұзақ  уақытқа  созылатын үрдіс. Орфографиялық дағды сөздің  дыбыстық құрамын талдай білу, 
грамматикалық білімге сүйене отырып, орфограмманы тану, оған лайық ережені пайдалана білу, дұрыс 
жазу дағдысын қамтиды.  
Орфографиялық  мақсатта  жүргізілетін  жазбаша  жаттығу  жұмыстары  жеке  сөздерді  көшіріп  сөйлем 
құрауға,  сұрақтарға  жазбаша  мазмұндау  түрінде  жауап  қайтаруға,  оқылған  мақаланы  жазбаша 
мазмұндауға, қысқа мәтін құрастыруға дейін күрделенеді.  
Демек,  жазбаша  тілге  үйрету  жемісті  болу  үшін  айтылатын  ой-пікір  жазу  таңбалары  мен  емле 
ережелеріне  сәйкестендіріледі.  Дұрыс  жазу  орфографиялық  ережелерді  есте  сақтаумен  шектелмейді, 
сонымен бірге анализ, синтез тәсілдерін  қолдануды  керек  етеді. Cондықтан  да профессор  Ф.Оразбаева 
тілді үйретуде орфографияға қатысты кездесетін қиындықтар да атап көрсетеді. Олар: 
1. 
Фонетикалық,  морфологиялық,  тарихи  принциптердің  өзгешеліктері  мен  ерекшеліктерін  жан-
жақты ескеру.  
2. 
Екпін түсіп айтылған буындардың дұрыс жазылуын қадағалау. 
3. 
Қазақ тіліндегі еріндік, езулік дауыстылардың жазылуына ерекше мән беру. 
4. 
Жуан, жіңішке дыбыстардың фонемалық қасиетін есте сақтау. 
5. 
Дауыссыз дыбыстардың айрықша белгілерін дұрыс меңгерту[1, 61 б.]. 
Тіл  қарым-қатынас  құралы  ретінде  тіл  білімінің  зерттеу  объектісі  бола  отырып,  оны  оқытумен, 
сөйлеуге үйретудің ең ұтымды әдіс-тәсілдерін қолданумен тығыз байланысты. Осы тұрғыдан қарағанда, 
тілді үйрену лексиканы меңгерумен байланысты жүзеге асады. Белгілі бір тілді меңгеру үшін лексиканы 
оқытудың  өзіндік  ерекшеліктері  ескеріледі.  Адам  сөйлесу,  пікірлесу  үшін  тілдік  қолданысқа  керекті 
лексикалық құралдарды үйренбесе, тілдік қатынас жүзеге аспайды. Бұл ретте сөйлесім әрекетінің бір түрі 
жазылымды  игеруде  қатысымдық  бірліктердің  маңызы  ерекше  екені  дәлелденді.  Лексиканы  жазылым 
арқылы  меңгертудің  лингвистикалық  негізі  –  тілдік  бірліктер  мен  қатысымдық  бірліктердің  жазбаша 
тілдік қатынасқа қатысты ерекшеліктерін оқыту.  
 
Жазбаша тілдік қатынас тілдің таңбалану (жазылу) жүйелері арқылы жүзеге асады. Яғни жазбаша 
тілдік  қатынаста  таңбалық  көрініс  басты  рөл  атқарады.  Бұл  туралы  ғалым:  Ф.Оразбаева:  «Жазылым 
графикалық  таңбалардың  мағыналық  жүйесі  мен  тізбегі  арқылы  адамдардың  бір-бірімен  қарым-
қатынасын  қамтамасыз  етеді.  Жазылым  арқылы  адам  айтайын  деген  ойын  қағазға  түсіріп,  екінші  бір 
адамға,  жалпы  адамзатқа  жеткізуді  мақсат  тұтады,  яғни  адам  ойын  басқаға  жеткізу  үшін  жазуды 
үйренеді» деген тұжырым жасайды [1, 282 б.].  
Тілші-ғалым  тілдік  қатысымға  байланысты  жазылым  бірнеше  құрылымдық  кезеңнен  тұрады  да, 
көпсалалы болады деп есептейді: 
1. 
Қажеттіліктен пайда болатын себеп. 
2. 
Себептің, ойда, санада белгіленуі. 
3. 
Ойдың сөз арқылы тізбектелуі. 
4. 
Сөздің графикалық әріптермен белгіленуі. 
5. 
Жазудың екінші адамға түсінікті болып, берілген хабарды білдіруі. 
Жазбаша  сөйлеуге  үйрету  дегеніміз  –  адам  айтар  ойын  сөзбен,  сөйлеммен  түсінікті  етіп  таңбалар 
жүйесі  арқылы  жеткізу  амалдарын  игеру.  Сөйлеу  үшін  тіл  үйренуші  тілдік  бірліктердің  бір-бірімен 
тіркесу, қолданылу тәртібін іс жүзінде түсініп, өз бетімен қажетіне қарай пайдаланып үйренуі керек. Бұл 
тілдегі сөздік қор мен грамматиканы меңгеріп, ойда пайда болған ұғымды сөйлемге айналдыруды қажет 
етеді. Жазылымды игеруде тіл үйренуші өз ойын түсінікті етіп жеткізуде қатысымдық бірліктер: сөз, сөз 
тіркесі,  тұрақты  тіркестер,  сөйлемді  дұрыс  қолдана  білуге  үйренеді.  Осы  аталған  қатысымдық 
бірліктердің ішінде сөз – негізгі бірлік. Сөзді жазылым әрекетінде қатысымдық бірлік тұрғысынан алып 
қарағанда,  ең  маңыздысы  –  сөздің  бір-бірімен  байланысу  амалы  мен  қолдана  білу  заңдылығы.  Егер 
жазылымды іске асыруда сөздер бір-бірімен байланысқа түспесе, айтылатын ой түсініксіз болады. Ал оны 
екінші адам түсінбесе, тілдік қатынас жүзеге аспайды. Сөзді адам өзінің айтатын немесе жазатын ойын 
білдіруде  қарым-қатынас  үрдісінде  қолданады.  Тілдік  қарым-қатынаста  жұмсалып,  қатысымдық 
байланысқа  түскен  сөз  айтылар  ойға  қатысты  нақтылы  мағынаны  білдіреді  және  басқа  бірліктермен 
біртұтас жұмсала келіп, тиянақты ойды, мазмұнды көрсетеді.  
Жазылымды  меңгертуді  іске  асыратын  тұлғалардың  бірі  –  сөйлем.  Ойдың  жарыққа  шығуы 
қатысымдық  тұлға  сөйлем  арқылы  іске  асады.  Әдіскер-ғалым  сөйлемнің  қатысымдық  қызметіне 

191 
байланысты ойын төмендегідей тұжырымдайды: «Сөйлем – негізгі қатысымдық бірлік бола келіп, сөзден 
құралады.  Сөз  жеке  тұрғанда  бірнеше  мағынаны  /тура,  ауыспалы,  синонимдік  т.б./  білдіргенімен, 
сөйлемнің  құрамына  енген  кезде,  айтылар  ойға  қатысты  нақтылы  бір  мағынаны  көрсетеді  де,  ортақ 
мақсатқа жеткізілер мазмұнға қызмет етеді. Мұндай жағдайда сөздің атаулық бірліктен гөрі қатысымдық 
бірлікке тән белгілері басым рөл атқарады» [3, 245 б.]. 
 
«Айтайын деген  ойын тіл үйренуші өзіннің қалауына қарай қысқаша жазып алады немесе біреудің 
айтқанын  қағазға  түсіріп  алады  да,  қажетіне  жаратады.  Тілді  меңгеруде  мұндай  амалды  қолдана  білу 
жазуда да, cөйлеуде де тиімді. Бұл жазу әсіресе, тілдік бірліктерді жетік үйрету үшін қажет» [3, 284 б.].  
Жазылым  әрекетінде  –  өзге  тілді  білім  алушы  сөйлемнің  мәніне,  мағынасына,  формасына  көңіл 
аударып, оны ойымен пайымдау арқылы өз санасынан өткізіп, қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, 
жүйелі болуы нәтижесінде жазбаша тілдік қатынасты жүзеге асырады. 
Қатысымдық  бірліктердің ішіндегі тілдік  қатынастың бір  бүтін бірлігі –  мәтін.  Жазбаша қатынаста 
мәтін  арқылы  хабар  (ақпарат)  оқырманға  жеткізіледі,  яғни  оқырман  жазылған  мәтіннің  мазмұнын  оқу 
арқылы  түсінеді.  Өйткені  мәтін  –  жазбаша  тілдік  қатынаста  ақпарат  алудың  мазмұндық  тұтастығымен 
ерекшеленетін қатысымдық бірліктердің бірі. Жазылым тілдік және қатысымдық бірліктердің қасиетімен 
байланысты бола келіп, олардың көзге көрінетін тұрақты, қалыптасқан жүйесі арқылы іске асып; белгілі 
бір хабарды жарыққа шығарумен ерекшеленеді. Тіл үйренуші жазылымды меңгере отырып, жазылғанды 
оқуға, оқығанды ести білуге, естігенде айтуға, айтқанға жауап қайтаруға үйренеді. 
Сонымен, өзге тілді білім алушыларға лексиканы жазылым арқылы меңгертуде маңызды орын алатын 
материалдардың бірі – қатысымдық бірліктер (сөз, тұрақты тіркестер, сөйлем, мәтін). Бұл қатысымдық 
бірліктерді меңгертудегі негізгі мақсат – тіл үйренушілердің ауызша және жазбаша сөйлесіп, бір-бірімен 
түсінісуін қамтамасыз ету. 
Демек, жазбаша тілдесімнің негізі – қатысымдық бірліктердің қызметі. Жазбаша тілде ой-пікір белгілі 
бір  жүйеде  тілдің  грамматикалық,  емле  заңдарына  бағындырылып,  әдеби  тіл  нормасына  сай  қатаң 
сақталып  жазылады.  «Cондықтан  жазылым,  негізінде,  тілдік  қарым-қатынастағы  сөйлесім  әрекетін, 
тілдесудің басты элементтерін үйрету үшін бағытталады» [3,285]. 
Сонымен, жазылым – адамзат мәдениетінің өсіп өркендеуінің, жетістіктерінің бірі деп айтуға болады. 
Жазылым әрекетінсіз қоғам өмірдегі даму үрдістерін елестету мүмкін емес. Қазіргі ғалым саласындағы 
зор табыстарға қол жеткізген  уақытта жазылымның рөлі хабарды жер-жерге таратуда алдыңғы орында 
тұр.  Жазылымды  сауатты  меңгерген  студент  сөзін,  ойын,  тілегін  түсінікті  түрде  жазбаша  құрастыра 
алады.  Сол  сияқты  жазбаша  сұрақ  қоя  білу,  жауап  қайтару,  түсініктеме,  пікір,  эссе  жаза  білу  де  осы 
міндеттердің  қатарына  жатады.  Жазылым  арқылы  білім  алушы  өмірде  болып  жатқан  оқиғалармен, 
жаңалықтармен танысады.  
Қорыта  келгенде,  мақаладағы  талданған  Ф.Оразбаеваның  еңбектеріндегі  тұжырымдардың,  әсіресе 
қазақ тілін сөйлесім әрекеті түрлеріне байланысты оқытудың өзіндік ерекшеліктері, заңдылықтары, оны 
меңгерту  тәсілдерінің  кәсіби  қатынаста  атқаратын  маңызы  зор.  Тілші-ғалым  қазақ  тіл  білімінің,  қазақ 
тілін оқыту әдістемесінің дамуына өз үлесін қосқан ғұлама деген тұжырым жасау артық болмас. Оның 
әдістеме  саласына  қатысты  ғылыми  еңбектері,  монографиялық  жарияланымдары,  тың  идеялары, 
заманауи  әдістемелері  жоғары  оқу  орындары  студенттерінің  терең  білім  алуына  зор  үлес  қосуда. 
Профессор Ф.Ш.Оразбаева көптеген кандидаттық және докторлық диссертацияларға жетекшілік етумен 
қатар, өз ғылыми ізденістерін жоғары оқу орындарында ұстаздық қызметпен шебер ұштастырды.  
 
Өнегелі өмірі келешекке үлгі болар рухы биік қазақ азаматтарының бірі, еліміздің өркендеуі жолында 
қажырлы  еңбек  етіп  келе  жатқан  ғалым,  білікті  әдіскер,  ұлтжанды  ұрпақ  тәрбиелеуге  зор  үлес  қосқан 
ұлағатты ұстаз, кәсіби біліктілігі, ғылыми ұстанымы мен шығармашылық шеберлігі толысқан дарын иесі 
Фаузия  Шәмсиқызын  мерейтойымен  шын  жүректен  құттықтап,  ұзақ  ғұмыр,  отбасылық  бақыт, 
шығармашылық шабыт тілейміз! 

жүктеу/скачать 4,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: