Тақырып: Адамның шығу тегі

Тақырып: Адамның шығу тегі 

 

Адамның жануарлар, әсіресе сүтқоректілермен құрылысының ортақ жобасы 

және ұйымдасуының көптеген белгілерінің ұқсастығы көп уақыттан бері 

адамдардың назарын аударып келеді. Адамның табиғаттағы орнын түсінуге, 

оның басқа организедермен ұқсастығын, өзгешелігін, адам типіндегі алуан 

түрлі белгілерінің болу себептерін түсіндіруге көп елдердің адамдары көне 

заманнан-ақ, мүмкін жалпы ғылыми білім пайда болға кезден бастап әрекет 

жасаған болар. 

Адамның шығу тегі туралы алғашқы эволюциялық көзқарастар көне заман 

ойшылдарының еңбектерінде кездеседі. XVIII-ғасырда К.Линней адамды 

лемур және маймылмен бірге приматтар отрядына жатқызады. Ламарк адам 

ағаштарға өрмелеуден жер бетімен жүруге көшкен маймыл тәрізді ата-

тектерден шықты деп жорамалдайды. 

Адам тарихын түсінудегі ірі оқиға Ч.Дарвиннің "Адамның шығу тегі мен 

жыныстық сұрыпталу" атта еңбегі болды. Ұлы ағылшын ғалымының бұл 

еңбегі "Түрлердің шығу тегі" атты туындысы сияқты адамның Құдай 

жаратылысының өнімі ретінде қарастыратын көзқарасқа қатты соққы болды. 

Ал Адамның әлеуметтік тұлға ретінде қалыптасуының заңдылықтарын одан 

кейінгі уақытта тарихи материализмнің негізін қалаушылар ашты.  

Адамның шығу тегі мен эволюциясын, оның жануар ата-тектерінің тіршілігі 

қандай биологиялық заңдылықтарға тәуелді болғанын, биологиялық 

заңдылықтардан әлеуметтік заңдылықтарға көшу процесін зерттеумен 

жаратылыстанудың саласы – антропология (грек тілінен anthropos – адам) – 

айналысады. Ең алдымен адамның жануарлар дүниесінде алатын орнын 

қарастырайық. 

2.Адамның жануарлар әлемі жүйесіндегі орны.  

Адамның эмбриональдық дамуы кезінде Хордалылар типінің барлық 

өкілдеріне тән белгілерді көруге болады. Олар: хорда, ұрықтың арқа 

жағындағы жүйке түтігі, тамағындағы желбезек саңылаулары. Омыртқа 

жотасының дамуы, аяқ-қолдарының екі жұбы болуы, жүректің дененің 

құрсақ бөлігінде орналасуы адамды омыртқалылар тип тармағына жатқызуға 

мүмкіндік берді. Төрт камералы жүрек, күшті дамыған ми қыртысы, 

жылықандылық, сүт бездері, дененің беткі жағындағы түктер, тістердің үш 

түрі (азу тіс, ит тіс, күрек тіс) адамның сүтқоректілер класына жататындығын 

көрсетеді. 

Ұрықтың ана денесінде дамуы және оның қағанақ арқылы қоректенуі, 

қағанақты жануарлар класс тармағына тән. Ұстағыш типті қол-аяқтары 

(бірінші бармақ қалғандарына бұрыш жасап орналасқан), аяқтарындағы 

тырнақтар, сүт бездер емшектерінің бір жұбы, жақсы дамыған бұғана 

сүйектері, онтогенез процесінде сүт тістердің тұрақты тістермен алмасуы, 

әдетте бір ғана төлдің (баланың) туылуы адамның Приматтар 

отрядтарындағы орнын анықтайды. 

Аталған белгілерге қарағанда адамның ерекше жеке белгілері – омыртқа 

жотасындағы құйрық бөлімінің редукциясы, аппендикстің болуы, ми 

сыңарларында иірімдердің көп болуы, қанның негізгі төрт тобы (А,В,О, АВ), 

мимикалық бұлшық еттердің дамуы және т.б. бірқатар белгілер – адамды 

адам тәрізді маймылдар отряд тармағына жатқызуға мүмкіндік береді. 

Адамның жануарлардан шығуы бірқатар қасиеттердің болуымен дәлелденеді, 

олар адам омыртқалалардың ұзақ эволюциялық нәтижесі екендігін көрсетеді. 

Адам ұрығында эмбриональдық даму кезеңіндегі екі камералы жүрек, 

желбезек доғаларының алты жұбы, құйрық артериясы – балық тәрізді ата-

тектерінің белгілері дамиды. Қосмекенділерден адам саусақтар арасындағы 

жүзу жарғақтарын алды, бұл жарғақтар оның ұрығында ғана болады. 

Жаңа туылған нәрестелер мен бес жасқа дейінгі балалардың жылу 

реттелуінің әлсіз болуы адамның дене температурасы тұрақсыз 

жануарлардан шыққандығын көрсетеді. Ұрықтың бас миы мезозой эрасының 

төменгі сатыдағы сүтқоректілердікі сияқты тегіс, оның иірімдері болмайды. 

Алты апталық ұрықта сүт бездерінің бірнеше жұптары болады. Сонымен 

қатар омыртқа жотасының құйрық бөлімі дамиды, бұл бөлім одан кейінгі 

уақытта редукцияланып құйымшаққа айналады. Сонымен құрылысының 

және эмбриональдық дамуының негізгі белгілері Саналы адам түрінің 

Сүтқоректілер класында, Приматтар отрядтарында, адам тәрізді маймылдар 

отряд тармағындағы алатын орнын нақты анықтайды. Сонымен бірге адам 

тек өзіне ғана тән ерекшшеліктерге ие: тік жүру, төменгі аяқ-қолдар 

(аяқтар)бұлшық еттерінің күшті жетілуі, бірінші бармағы мықты дамыған 

күмбез пішінді табан, қозғалмалы қолдың басы, төрт жерден иілген омыртқа 

жотасы, жамбастың горизонтал жазықтыққа 60оС бұрыш жасап орналасуы, 

өте үлкен көлемді ми, ми сауытының ірі болуы және бет сүйектерінің кішілеу 

болуы, бинокулярлы көз, өсімталдық (ұрпақ бергіштік) қасиеттерінің 

шектеулі болуы, 180оС-қа дейін қозғалысты жасауға мүмкіндік беретін иық 

буынын және т.б. Адам құрылысы мен физиологиясының бұл ерекшеліктері 

– оның жануар ата-тектерінің эволюциялық нәтижесі. 

3.Приматтар эволюциясы. Қағанақты сүтқоректілер мезозой эрасының ең 

соңында пайда болды. Қарапайым насеком қоректі сүтқоректілерден 

кайназой эрасында приматтар отряды бөлініп шықты. Палеоген дәуірінің 

ормандарында лемурлар мен ұзын өкшелілер – құйрықтары бар кішкене 

жануарлар мекендеген. Жуық шамамен 30 млн жыл бұрын ағаштың үстінде 

тіршілік етіп, өсімдіктер мен насекомдармен қоректенген кішкене жануарлар 

пайда болған. Олардың жақ сүйектері мен тістері адам тәрізді 

маймылдардікіндей болды. Олардан гиббондар, орангутандар және одан 

кейінгі уақытта жойылып кеткен ағаш маймылдары – дриопитектер тарады. 

Дриопитектер үш тармақ береді, олар шимпанзенің, горилланың және 

адамның пайда болуына алып келді. 

Адамның ағаш үстінде тіршілік ететін маймылдардан шығуы, оның 

құрылысының ерекшеліктерін алдын ала анықтады, ал бұл өз ретінде оның 

еңбекке қабілеттігі мен одан кейінгі әлеуметтік эволюциясының 

анатомиялық негізі болды. Ағаш бұтақтарында мекендейтін, ұстайтын 

қолдары арқылы өрмелейтін және секіретін жануарлар үшін мүшелердің 

тиісті құрылысы қажет: қол басының бірінші бармағы қалғандарына қарсы 

етіп орналастырылған, 180оС-қа дейін қозғалыс жасауға мүмкіндік беретін 

иық буынын дамиды. Көкірек қуысы кеңейеді және арқа қуысы мен құрсақ 

бағытында жазықтанып дамыды. Атап өтетін жағдай құрлық жануарларының 

көкірек қуысы бүйір жақтарынан жазықтанған, олардың аяқ-қолдары тек 

алдыңғы және артқы бағытта қозғалады, ал жанына қарай өте аз қозғалады. 

Бұғана сүйегі тек приматтар мен қолқанаттыларда (жарқанаттарда) 

сақталған, бірақ тез жүгіретін құрлық жануарларында дамымайды. 

Ағаштардың үстінде алуан түрлі бағыттарда өзгермелі жылдамдықпен, үнемі 

қайталанып ара қашықтыққа қозғалу, секірердің алдында өзін-өзі жаңадан 

бағдарлауы және жаңа нысанаға қарай қозғалуы бас миының қимыл 

бөлімдерінің өте жоғары дамуына алып келді. Сонымен қатар ағаш үстіндегі 

тіршілік өсімталдықтың шектелуіне себепші болды. Ұрпақ санының азаюы, 

оларға деген қамқорлықпен компенсацияланды, ал топтасып тіршілік ету 

жауларынан қорғануды қамтамасыз етті. 

Палеогеннің еікінші жартысында басталған тау түзілу процестеріне 

байланысты климат салқындай бастады. 

Тропикалық пен субтропикалық ормандар оңтүстікке қарай шегінді, кең-

байтақ ашық кеңістіктер пайда болды. Палеогеннің соңында Скандинавия 

тауларының мұз айдындары сырғып, оңтүстікке қарай ішкерілеп ене бастады. 

Экваторға қарай тропикалық ормандармен бірге шегінбей қалып қойған, жер 

бетінде тіршілік етуге көшкен маймылдар ортаның қатаң жағдайларына 

бейімделуге, тіршілік үшін ауыр күресті жүргізуге мәжбүр болды.  

Жыртқыштар алдында қорғансыз, тез жүгіре алмайтын, сондықтан жемтігіне 

де жете алмайтын және жануарларынан қашып құтыла алмайтын, дене 

жылуын сақтауға көмектесетін жүні болмаған маймылдар тек үйір-үйір 

болып тіршілік етіп және қозғалыстан босаған қолдарды тиімді пайдалану 

арқылы ғана тіршілігін сақтай алды. Маймылдан адамға өтудегі шешуші 

қадам тік жүру болды. 10-12 млн жыл бұрын мекендеген маймылдардың бір 

тобы адамға келіп тірелетін бір тармақ берді.  

Оңтүстік Африкадан табылған қазба қалдықтары дәлел болатын бұл 

жануарлар австралопитектер деп аталды, олар топтасып тіршілік етеді, 

денелерінің салмағы 20-50кг, ал бойлары 120-150 см құрады. Олар денені тік 

ұстап, екі аяқпен жүрді. Маймылдардікіне қарағанда олардың тістер жүйесі 

адамдыкіне көбірек ұқсады. Ми салмағы 550 грамды құрады, қолдары жүруге 

қатыспай бос күйде болды. Қорғану және қорегін табу үшін 

австралопитектер тастарды, жануарлар сүйектерін пайдаланды, яғни жақсы 

қимыл координациясына ие болды. 

Жуық шамамен 2-3 млн жыл бұрын австралопитектермен салыстырғанда 

адамға жақынырақ тіршілік иелері өмір сүрді. Олардың ми салмағы 

650грамға дейін жетеді, құралдарды жасау мақсатында ұсақ жұмыр тасты 

өңдей алды. Бұл адам тәрізді маймылдар Епті адам деген атауға ие болды. 

Австралопитектердің эволюциясы тік жүрудің, еңбекке деген қабілеттіліктің 

прогрессивті дамуы мен бас миының күшті жетілуі бағытында жүрді. 

Шамасы осы уақыттан бастап адамдар отты пайдалана бастаған. Табиғи 

сұрыпталу тайпалық тіршіліктің дамуына қолайлы белгілерді сақтады, бұл өз 

ретінде екі қолдың жетілуі мен орталық жүйке жүйесінің дамуына әсер етті. 

Міне осындай ерекшеліктердің барлығы "маймыл-адамдардың" тіршілік 

үшін күресте жеңіске жетуін қамтамасыз етті және 1,5-2 млн жыл бұрын 

Африкада, Жерорта теңізінің аумағында, Оңтүстік Орталық және Оңтүстік-

шығыс Азияда кең таралуына алып келді. Еңбек етуге, аң аулауға және 

қорғану мақсатында құралдарды пайдалану, топтасып тіршілік ету мидың 

одан әрі дамуына және сөздің пайда болуына септігін тигізді. 

 

Тақырып: Биосфера  

 

 

 Биосфера (гр. биос—тіршілік, өмір, гр. сфера — шар) — бұл ұғым биология 

ғылымына XIX ғасырда ене бастады. Ол кездерде бұл сөзбен тек жер 

жүзіндегі жануарлар дүниесі ғана аталатын. Кейінгі кездерде биосфера 

геологиялық мағынада да қолданылады.

[1]

 Биосфера- жердің тіршілік қабаты. 

Географиялық қабық-литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфераның өзара 

әрекеттесуі. Биосфераны ғылымға 1875ж Зюсс енгізді. Биогеография-

организмнің географиялық таралу заңдылықтарын зерттейді. Биоценоз-

өсімдіктер мен жануарлардың майда ағзалардың бірлестігі. Географиялық 

қабық- жекелеген табиғат кешенінен тұрады. Табиғат кешені-табиғат 

компоненттерінің ұштасуы. Табиғат компоненттеріне топырақ, өсімдік, 

жануар т.б жатады. Ең ірі табиғат кешені-географиялық қабық немесе 

материктер мен мұхиттар. Табиғат зонасы-температурасы,жауын-шашыны, 

өсімдігі, жануары, топырағы өзара ұқсас ірі табиғат кешені. Табиғат зонасы 2 

бағытта өзгереді: 1.Ендік зоналылық-табиғат зонасының ендік бағытта 

экватордан полюстерге қарай алмасып келуі. 2. Биіктік белдеулік-табиғат 

зоналарының тауларда биіктікке байланысты ауысып келуі. Биіктік 

белдеулерінің саны таулардың географиялық орнына және биіктігіне 

байланысты. Бір ендікте жатқан табиғат зонасының әр түрлі болуы мұхиттың 

алыс-қашықтығына жер бедеріне байланысты. Табиғат зонасы 2-ге бөлінеді: 

Өтпелі зона-орманды тундра, орманды дала, шөлейт, саванна. Тундра-

субарктикалық белдеуде-мүк пен қына басым өскен, топырағы сазды, 

батпақты болып келеді. Орманды тундра-мүк пен қына қисық бұталы 

ағаштар өседі. Тайга-қылқан жапырақты орман зонасы,өсімдіктер:қарағай, 

шырша, самырсын. Дала-шөп басқан ағашсыз жазық жерлер. Шөлейт-дала 

мен шөлдің арасындағы өтпелі зона. Саванна-әр жерінде жеке немесе шоқ-

шоқ бұталы ағаштар өсетін биік шөп басқан табиғат зонасы. Табиғат 

зонасының ауысып келуі климаттық белдеулермен сәйкес келеді. 

Арктикалық климаттық белдеу-арктикалық шөл мәңгі мұз басқан. 

Субэкваторлық климаттық белдеу-саванна Тропиктік климаттық белдеу-шөл 

Экваторлық климаттық белдеуде мәңгі жасыл ылғалды экваторлық ормандар. 

Географиялық қабықтағы ырғақтылық-күн мен түннің ауысуы. 

Географиялық қабықтағы заңдылық тұтастығы. Ырғақтылық заңдылығы-

белгілі бір құбылыстардың уақыт ішінде қайталанып отыруы. Табиғат 

кешенінде жүретін үрдістер жылу мен ылғалға тәуелді. 

Биосфера 

 

— тірі азғалар өмір сүретін жер қабаты. Жер бетінен 10—15 км 

биікке көтерілгенге дейінгі және 2— 3 км құрғақтан немесе мұхиттардың 10 

км түбіне дейінгі жерде азғалар тіршілік етеді. Бұл терминді 1875 жылы 

бірінші рет Аустрияның атақты геологы Э. Зюсс ғылымға енгізді. Бірақ 

биосфера және оның жер бетінде жүріп жатқан процестері туралы ілімнің 

негізін салған академик В.И. Вернадский болды. Осы ілім бойынша, 

биосфера +50 %-дан – 50% -ға дейін температурасы болатын 

термодинамикалық қабат болып саналады. 

Биосфераның негізгі үш қабаты. 

Биосфера негізінен үш қабаттан құрылады. Олар: атмосфера (газ күйіндегі), 

гидросфера (су), литосфера (қатты) қабаттар. 

Биосфераның бөлімдері: 

1.

 

Тропосфера 

2.

 

Гидросфера 

3.

 

Литосфера 

4.

 

Ноосфера 

 

Мазмұны 

          1 Биосфераның пайда болуы 

2 Биосферадағы тіршіліктің пайда болуы туралы қазіргі көзқарастар 

3 Биосфера және адамзат 

4

 

Биосферадағы тірі ағзалардың қызметі  

          4.1 Энергетикалық қызметі 

          4.2 Газдық қызметі 

          4.3 Жинақтау қызметі 

           4.4 Тотығу-тотықсыздану қызметі 

            4.5 Биохимиялық қызметі 

5 Биосферадағы алғашқы шегіністер 

6 Қосымша 

7

 

Биосфералық қорық 

 8 Дереккөздер 

Биосфераның пайда болуы 

Жердің бөлімдері. 

Биосфера бірден пайда болған жоқ. Ол өте көне заманнан бері қарай күні 

бүгінге дейін біртіндеп дамып келеді. Биосфераның ертеден бері қарай 

құралып келе жатқанын дәлелдейтін палеонтологиялық материалдар 

қарапайым тірі ағзалардың қалдықтары жер қыртысының әрбір қабаттарынан 

табылады. Осы қабаттарға сүйене отырып, ғалымдар биосфераның негізгі 

пайда болу жолдарын анықтады. Биосфераның ең бірінші заманы Архей деп 

аталады. Бұл кезде биосфера қандай жағдайда дамығаны және қандай тірі 

азғалар болғаны туралы ешқандай деректер жоқ. Протерозой эрасы – 

биосфераның екінші дәуірі боп есептеледі. Бұл заман 700 млн жыл бойына 

созылған. Протерозойда тірі ағзаның қарапайым түрлері тіршілік еткен. 

Олардың сол дәуірде тасқа жабысқан қалдықтары әртүрлі тау жыныстарынан 

қазіргі кезде де байқалады. Биосфераның Палеозой эрасы немесе ертедегі 

тіршілік кезеңі. Бұл дәуір шамамен алғанда бұдан 570 млн жыл бұрын 

басталып, 300 млн жылға созылған. Бұл эра кембрий, ордовик, силур, девон, 

карбон және пермь дәуірлері болып бірнешеге бөлінеді. 

Кембрий дәуірінде барлық өсімдіктер теңіз суларына өскен. Олар көк жасыл 

балдырлар болатын. 

Силур кезеңінде өсімдіктер құрлыққа біртіндеп шыға бастап, дами түсті. 

Девонның аяқ кезінде бұлардан басқа қырықбуындылар, плаундар және 

папоротниктер қаулап өсе бастады. Өсімдіктер құрлыққа шыққаннан кейін 

фотосинтездің ықпалымен атмосфералық ауаның химиялық құрамы өзгеріп, 

құрлық жануарларының дамуына жағдай туды, өйткені фотосинтез процесі 

арқылы ауада оттегі көбейе түсті. 

Тас көмір дәуірі (карбон) жылы және ылғалды болды. Мұның өзі құрлық 

өсімдіктерінің қаулап өсуіне мүмкіншілік жасады. Әсіресе сәнді орман 

ағаштарының көлемі үлкен аймақтарды қамтыды. Бұл дәуірдегі өсімдіктер 

негізінен плаундар, қырықбуындар және папоротниктер болды. Бұлар 

псилофиттен таралып, тас көмір дәуірінің басында солардың орнын 

түгелімен басты. 

Пермь дәуірінің бас кезіндегі өсімдіктерде тас көмір дәуіріндегі өсімдіктерге 

ұқсас көптеген белгілер болды. Бірақ пермь дәуірінің ортасында жер 

бетіндегі өсімдіктерге кенет өзгеріс кірді. Ағаш тәрізді плаундар, каламиттер, 

папоротниктер мүлдем жойылып кетті. Бұлардың орнына жалаңаш тұқымды 

өсімдіктердің тұқымынан өсіп шыққан қылқандылар, цикада тәрізділер және 

шикгалар өсе бастады. 

Мезозой эрасы немесе орта тіршілік кезеңі бұдан 135 млн жыл бұрын 

басталып, 115 млн жылдан астам уақытқа дейін созылған. Үш дәуірге бөледі: 

триас, юра, бор. 

Триаста тау құрылу процестері баяуланды. Бұл эраның құрлық өсімдіктері 

біркелкі болды. 

Юра дәуірі жылы болды. Теңіз жағалауларындағы ормандарда папоротник, 

қырықбуындылар,жалаңаш тұқымдылар – гинасомер, қылқан жапырақтылар 

қаулап өсіп, дами түсті. 

Мезозой эрасындағы, әсіресе соңғы кезінде – бор дәуірінде, қазіргі флора 

қалыптасыдан бұрын, жер бетіндегі органикалық тіршілікке үлкен өзгеріс 

енді. Осы кезде теңіз сулары азайып, құрғақ жерлер көбейе бастады. Бор 

дәуірінің аяғында Шығыс Азия мен Америкадағы Анд аймақтары жоғары 

көтеріле түсті. Бор дәуірінде климат кенет өзгеріп кеткен. Профессор М.И. 

Голенкин бұл өзгеріс жерге түсетін күн сәулесінің интенсивті болуымен 

байланысты деп жорамалдайды. Ауа райының бір мезгілде кенет өзгеруі 

өсімдіктер эволюциясында жаңа ароморфоз пайда болуына себеп болды. 

Бұларда көптеген жаңа прогрессивті белгілер жетіле түсті. Мәселен, 

аналықтың, сондай-ақ жеміс дамитын жотынның болуы, қосарлы ұрықтану, 

гүлдің пайда болуы және тағы басқа. Кайназой эрасы бұдан 70 млн жыл 

бұрын басталған. Осы уақыттан бері барлық эралар бойынша қазіргі кезден 

флораның қалыптасу процесі жүрді. Кайнозой эрасы екі дәуірге бөлінеді. Ол 

үштік және төрттік кезеңдер. Үштік дәуірде тау құрылу процесі дами түсті. 

Жер бетіндегі ең биік Альпы-Гималай таулары пайда болды. Осы кезде Қара 

теңіз бен Жер Орта теңіздері оқшауланып өз алдына бөлініп қалған. Төрттік 

дәуір жер бетінде тіршілік дамуының ақырғы және ең қысқа дәуірі болып 

саналады. Ұзақтығы 1 млн жылдай ғана болды. Бұл дәуірге тән жағдай – сол 

суық кезеңдер және мұз дәуірі жылы ылғалды ауа райымен алмасып 

отырғаны байқалады. Өйткені өсімдік әлемі мен жер қыртысының даму 

процесі біркелкі емес. Мұздар жер бетін басқан кезде жылылықты сүйетін 

өсімдіктер оңтүстікке қарай ығысып кетті. Бірте-бірте ауа райы жылынып, 

өсімдіктердің өсуіне қолайлы жағдайлар туды. 

Биосферадағы тіршіліктің пайда болуы туралы қазіргі көзқарастар 

Тірі ағзаның анорганикалық материядан пайда болуы жайында тікелей 

экспериментті түрде алынған материал болмағандықтан мұны шешу 

ғалымдарға оңай түскен жоқ. Идеалистер ең алдымен діни ұғымдарды 

таратуға ұмтылды. Тірі азғалар құдайдың құдіретімен пайда болды деген 

терминді ұсынды. Өсімдіктерді, жан-жануарларды, адамдарды өлі инертті 

заттардан қазіргі біздің көріп жүргеніміздей толық бейнелі түрінде құдай 

жаратты деп соқты. Грек оқымыстысы Аристотель де тірі ағза өзінен-өзі 

кенеттен пайда болады дегеннен саяды. Адамзат құрттар, молюскалар немесе 

шіріген заттардан пайда болды деп түсіндірді. Бірақ Франческо Редидің 

жүргізген зерттеу жұмыстары, тірі ағза өзінен-өзі кенеттен пайда болды 

деген ұғымды жоққа шығарды. Ол жас етті алып, оны стаканға салып, бетін 

дәкемен жауып қойды. Ешбір тірі заттың пайда болғаны болмайтынын 

дәлелдеп шықты. Луи Пастер бактериялардың өршитін тұқымынан 

микроазғалар дамитынын бірден білді. Сонымен тірі ағза ешқашан да өзінен-

өзі дамымайтыны белгілі болды. Ф. Энгельс: «Табиғат диалектикасында» 

материалистік тұрғыдан тіршіліктің пайда болуының жалпы сипатын берді. 

Материал еш уақытта да тыныштық қалыпта болмайтынын, ол үнемі 

қозғалыста болып, дамып отыратынын айтты. Материя өзінң дамуында әр 

уақытта жаңа күрделі түрге көшеді деп қорытынды жасады . 

Биосфера және адамзат 

Адамзат баласы да табиғаттың өзі жаратқан көп ғажайып көріністерінің бірі. 

Бірақ адам баласының үстемділігі ақыл-ойының жүйріктігі оны табиғаттың 

басқа тірі ағзадағыдан әлдеқайда жоғары дәрежеде көтерді. Үстіне аң терісін, 

өсімдіктердің жапырағы мен қабығын жамылып күн елткен алғашқы 

адамдардың өзіде керекті қажетін биосферадан алып отырған. От жағуды 

білмегеннің өзінде адам баласы жабайы жануарлардың еті мен өсімдіктердің 

жапырақтарын, сабағы мен буын-бұтақтарын шикідей жеп, өсімдіктерді 

қорек етіп, өсіп-өне берді. Кейінірек тамақты пісіріп жеу арқылы адам басқа 

жабайы жануарлардың әлдеқайда жоғары сатыға көтеріле түсті. Сана-сезім, 

ақыл-ой ғасырлар өткен сайын үлкен эволюциялық даму кезеңдерінен өтіп 

жоғары мәдениет сатысына көтеріле берді. Жер спутнигін, космос 

корабльдерін ұшыру, Ай мен Марсқа саяхат жасау қамын кірісу, атом кемесі 

мен атом электр энергиясын салу, екі-үш жылдың ішінде миллион гектар тың 

және тыңайған жерлерді игеру, шөлді жерге канал жүргізіп, жасанды көл 

жасау, мәуелі бау-бақша, саялы ну орман – тоғай өсіру, жер шарының түкпір-

түкпірімен тікелей хабарласу – бәрі де бүгінгі заманның үйреншікті әдетіне 

айналып отыр. Бұл ғажайыптарды, әсіресе соңғы 20-30 жылдың ішінде көріп 

отырмыз. Сондықтан да біздің заманымызды ракеталар, космос корабльдері, 

компьютерлер ғасыры дейді. Мұның бәрі адамзат баласының зор қарқыны, 

қызу жарысы деген сөз. Бірақ биосферадағы объектілер жойыла қалса, ол 

қалпына тез арада келе қоймайды. Мыңдаған және миллиондаған жылдарды 

қажет етеді. Мысалы, орман-тоғай алқабын кесіп, не оттап, не өртеп жойып 

жіберу оп-оңай. Арқыраған оғысы қатты өзеннің арнасын басқа жаққа бұрып 

жіберуге болады. Бірақ арнасындағы балық құриды, кеме жүзбейді, 

жағаларындағы ел көшіп кетеді, құс пен жабайы аңдар басқа жаққа ауып 

кетеді, жер құлазып қалады. Ұлан байтақ кең далаға мыңдаған тракторларды 

жауып жіберіп, жер қыртысын айналдырып, шаңын бұрқыратып қара дауыл 

тұрғызуға да адамза тбаласының шамасы әбден келеді. Бірақ биосфера 

заңдарында бұлай болмайды. Мысалы, жоғарыда көрсетілгендей, су 

тартылып, кеуіп қалған көл қалпына оңай келмейді. Миллион жыл уақыт 

кетеді. Биосферадағы пайда болып ғасырлар бойы шалқып жатқан айдын 

шалқар көлдің экосистемасы бұзылғаннан кейін қалпына келуі мүмкінде 

емес. Оның ішіндегі балығы, өсімдігі, климаты, арнасы, басқа да 

биосфералық құбылыстары адам танымастай өзгеріске ұшырап кетеді. 

Саялы сыңсыған ну орман-тоғайсыз, айдын-шалқар көлсіз, арқырап аққан 

өзенсіз- жайқалып өскен шекарай шалғын шөпсіз, бітік шыққан егінсіз 

адамзат қоғамының шарықтап өсуі мүмкін емес. Сондықтан да біздің 

заманымызда биосфераны қорғау, оның байлығын, асыл қазынасын сарқып 

алмай, өте ұқыптылықпен, жанашырлықпен орынды пайдалану маңызды 

проблемаларға айналып отыр. Биосфераны «бағындыру» ғана емес, көп 

жағдайларда бүгінгі таңда биосферамен «достасу», оның заңдарымен келісу, 

санасы керек болады. Демек, бұл адамға қажетті барлық заттардың бәрі де 

биосферадан алынады деген сөз. 

Биосфера Жердің тірішлік қабығы деп аталатыны сендерге мәлім. Биосфера 

терминін ғылымға 1875 жылы австрвялық ғалым Э. Зюсс енгізген болатын. 

Ал 1926 жылы орыс ғалымы В. И. Вернадский биосфера туралы ілімді 

негіздеп, оның анықтамасын ұсынды. В. И. Вернадский бойынша биосфера 

деп ғаламшарымыздағы барлық тіршілік дүнниесі мен олардың арасындағы 

өзара зат және энергия айналымы тұрақты жүзеге асатын жердің ерекше 

қабығын атайды. Биосфера атмосфераның төменгі бөлігін, гидросфераны 

жаие литосфераның жоғарғы қабаттарын қамтиды. Тіршілік дүниесінің 

өнімдері олардың тіршілік ортасы шеңберінен шығып, кеңістік бойынша 

мейлінше емін-еркін таралады. Сондықтан тіршіліктің таралу аймағы мен 

биосфераның шекарасымен берлық жерде бірдей сәйкес келе бермейді. 

Биосфераның жоғарғы және төменгі шекарасы туралы ғалымдар арасында әлі 

де нақты мәліметтер жоқ. Тірі азғалар атмосфераның төменгі бөлігінде, 

әсіресе 100 м биіктікке дейін өте тығыз орналасады. Бірақ жыртқыш құстар 

биікке еркін көтеріледі, мәселен, кондор 7 км биіктікке көтеріле алады. Ал 

жоғары көтерілген ауа толқыны микроағзаларды, бактериялар мен әртүрлі 

спораларды 10 км биіктікке дейін көтереді. Тірі органикалық таралу 

мүмкіндігін ескере отырып, биосфераның жоғарғы шекарасын озон қабаты 

(25—30 км), төменгі шекарасын Дүниежүзілік мұхиттағы ең терең мұхит 

шұңғымаларының табаны арқылы жүргізеді. Биосфераның құрамы мен 

құрылымы. Биосфераны құрайтын тіршілік дүниесінің құрамында мынадай 

химиялық элементтер кездеседі: сутек, көміртек, оттек, азот, фосфор, 

кремний. Олар биофильдік элементтер деп аталады. Бұл элементтердің 

атомдары тірі ағзаларды құрайтын күрделі молекулаларды түзеді, оларға 

көмірсутектер, майлар, нәруыздар (белок) мен нуклейн қышқылдары жатады. 

Аталған заттар тірі ағзалардың құрамында бір-бірімен тығыз байланыста 

болады. Тірі азғалар мен олардын тіршілік ортасы өзара тығыз байланысып, 

ұдайы өзгеру мен даму жағдайында болатын жүйелер жиынтығын құрайды. 

Биосфераны құрайтын тірі азғалар шартты түрде екі үлкен топқа 

біріктіріледі: флора және фауна. Жер шары биомассасының жалпы салмағы 

Жердің жалпы массасымен салыстырғанда (6-1027т) әлдеқайда аз. Биомасса 

материктер мен мұхиттарда да біркелкі таралмаған. Материктердегі биомасса 

мөлшері Дүниежүзілік мұхиттағы биомассадан 800 еседей көп. Материктерде 

жасыл өсімліктердің, ал мұхиттарда жануарлардың үлес салмағы басым 

болалы (6-кестені қараңдар). Материктердегі тіршілік дүниесінің, басым 

көпшілігі (биомассаның 90%-ынан астамы) тропиктік ормандарда (500 т/га-

дан астам) шоғырланған, ал ең төменгі көрсеткіш биік тау бастары, шөлдер 

мен полярлық аймақтарға тән. Яғни, құрлықтағы тіршілік дүниесінің таралуы 

күн жылуы мен ылғалдың түсу мөлшеріне тәуелді. Дүниежүзілік мұхиттағы 

тірі азғалар тіршілік ету ерекшелігіне қарай планктон. Литосфералық 

тақталар саны тұрақты емес; геологиялық уақыт аралығында олар рифтілер 

арқылы бөлшектеніп немесе тектоникалық қозғалыстар әсерінен қайта бірігіп 

отырады. Материктер мен мұхиттар географиясынан сендер жер 

қыртысының даму барысында бірнеше ірі тақталардың болғаның және 

олардың бөлшектенгенін білесіңдер (оларды еске түсіріңдер). Қазіргі кезде 

Жер шарында 7 ірі және ондаған ұсақ литосфералық тақталар ажыратылады. 

Тектоникалық картадан ірі литосфералық тақталарды, рифтілердің және 

шұңғымалардың таралу аудандарын анықтаңдар. Материктік және мұхиттың 

жер қыртысы. Литосфераның беткі жұқа қабығы жер қыртысын құрайды. Ол 

құрамы мен құрылысына қарай материктік және мұхиттық деп бөлінетінін 

білесіңдер (олардың айырмашылығын естеріңе түсіріңдер). Материктік жер 

қыртысының жоғарғы бөлігінде шегінді жыныстар қабаты, ал одан төменде 

геофизикалық деректер бойынша, гранит және базальт қабаттары орналасқан. 

Гранит және базальт қабаттарының шекаралас бөліктерінде сейсмикалық 

толқындардың жылдамдығы күрт өзгеретіні байқалған. Мұхиттық жер 

қыртысында гранит қабаты болмайды және шөгінді жыныстар қабаты 

салыстырмалы түрде жұқа болып келеді. Материктер мен мұхиттардың 

шекаралас аймақтарында жер қыртысы өтпелі сипат алады. Жер 

қыртысының осындай құрылымы Еуразияның Тынық мұхитпен шектескен 

бөлігінде кездеседі. Оған аралдар доғасы мен оны бойлай орналасқан терең 

мұхит шұңғымалары дәлел болады (оларды физикалық және тектоникалық 

карталардан табыңдар). Материктік жер қыртысы платформалар мен 

геосинклинальдарға жіктелетінін білесіңцер. Платформалар аумағында жер 

бедері көбінесе жазық болып келеді. Бұл — ұзақ уақыт бойы сыртқы күштер 

әсерінен жер бедерінің тегістелуінің нәтижесі. Жазық-платформалық 

аймақтар құрлық ауданының шамамен 53%-ын алып жатыр. Дүниежүзіндегі 

аса ірі Шығыс Еуропа, Батыс Сібір, Ұлы Қытай, Ұлы жазық пен Орталық 

жазық, Амазонка, Ла-Плата және т.б. жазықтар платформалық құрылымдарда 

орналасқан. Негіздері архей мен протерозойда қалыптасқан ежелгі 

платформалар қалқандар мен тақталардан құралады (ежелгі платформаның 

құрылысын естеріңе түсіріндер). Қалқандарда платформаның негізін 

құрайтын кристалды жыныстар жер бетіне шығып жатады, оларға көбінесе 

қыратты-үстіртті жер бедері сәйкес келеді. Қалқандарды құрайтын 

жыныстардың ерекшелігіне байланысты оларда үгілу біршама баяу жүреді. 

Платформаның қалқаннан тыс, шегінді жыныстармен жабылған бөлігін тақта 

деп атайды. Неотектоникалық қозғалыстар әсеріне ұшыраған платформалар 

қозғалмалы сипат алады. Мәселен, мезозой және альпі қатпарлықтары 

әсерінен Қытай платформасының тұтастығы бұзылып, бірнеше бөліктерге 

ажырап кеткен; қазіргі кезде оның аумағында жерсілкіну жиі байқалады. 

Сондықтан оны параплатформа (қозғалмалы) деп атайды. Ішкі күштердщ 

әсерінен кейбір платформалардың іргетасында терең жарықтар пайда болып, 

интрузивті жыныстардың жоғары көтерілуі жүрген. Соның әсерінен жарылыс 

күшті жүрген Сібір және Үндістан платформаларында бағалы металдар мен 

асыл тастардың бай кен орындары түзілген. Бірақ тірі ағзалардың ғаламшар 

табиғатын қалыптастырудағы маңызы өте зор. Тірі азғалар Жер шарындағы 

биологиялық зат және энергия айналымын жүзеге асырады. Өлемдегі 

тіршіліктің негізгі қозғаушы күші болып табылатын бұл процесс үш кезеңде 

жүзеге асады. Ең алдымен, Күн энергиясының қатысуымен жүретін 

фотосинтез процесі нәтижесінде бастапқы (өсімдік текті) органикалық заттар 

түзіліп және ауаға көп мөлшерде оттек бөлініп шығады. Екінші кезеңде 

бастапқы органикалық өнімдер жануартектес өнімдерге айналады. Бүгінгі 

таңда Жер шарының 4 млн км²-ден астам жері ерекше қорғауға алынған, 

оларды қорықтар деп атайды. Қорықтар адам аяғы баспаған, табиғи 

ландшафтының эталоны болып саналады. Негізінен, сирек кездесетін және 

жойылып бара жатқан, "Қызыл кітапқа" енгізілген өсімдіктер мен 

жануарларды қорғау шаралары жүргізіледі. Қорықтарда адамның кез келген 

шаруашылық әрекетіне тыйым салынған, тек ғылыми-зерттеу жұмыстарын 

жүргізуге ғана рұқсат беріледі. Табиғат ескерткіштеріне ғылыми, тарихи, 

мәдени-эстетикалық мәні зор табиғат объектілері жатады. Алғаш бұл ұғымды 

неміс жаратылыс зерттеушісі А. Гумбольдт енгізген. Біздің елімізде табиғат 

ескерткіштері көптеп кездеседі, олардың ең әйгілілері: Шарын шатқалы, 

Өншіқұм, Жұмбақтас, Таңбалытас және т.б. Қорықшалар дегеніміз — азая 

бастаған есімдіктер мен жануарлар санын қалпына келтіру және де басқа 

шаруашылық мақсаттары үшін уақытша қорғауға алынатын жерлер. Олар: 

кешенді, ботаникалық, аңшылық, геологиялық, ландшафтылық болып 

бөлінеді.  Резерваттар — өзінің құрылымы жағынан қорықшаларға жақын, 

кейбір елдерде (Финляндия, АҚШ) қорық дәрежесімен бірдей табиғи 

аумақтар. Ұлттық (табиғи) саябақтар — табиғатты қорғаумен қатар оны 

ғылыми-ағарту, мәдени-эстетикалық бағытта да пайдалануды жүзеге 

асыратын жерлер. Алғашқы ұлттық саябақ 1872 жылы АҚШ-та құрылған. 

Бүгінгі таңда дүниежүзінде 2400-ге жуық ұлттық саябақтар құрылған (ірі 

ұлттық саябақтарды естеріңе түсіріңдер). Біздің елімізде де ұлттық саябақтар 

құру шаралары қарқынды жүргізілуде. Осынау жүргізіліп жатқан 

шаралардың барлығы. Көркем де нәзік, әсем де тылсым табиғатты 

мүмкіндігінше өзгеріссіз табиғи бейнесін сақтай отырып, болашақ ұрпақ 

қолына тапсыру мақсатын көздейді.

[3]