Өзбекстан Республикасындағы  экологиялық білім  мен тәрбие беру

     Қазіргі заманғы педагогикада табиғатқорғау  қезқарасын қалыптастыру күрделі және маңызды міндет болып табылады.

     Жоғарыда  қойылған міндетті шешу мақсатында Өзбекстан  Республикасының халыққа білім  беру министрлігі жалпы білім  беретін мектеп - лнцейлерде, гимназияларда 1993 жылдан бастап жаңа пән "Экология және табиғатты қорғау" енгізілді. Бұл пәнді басқа орта мектептердің барлығына енгізу жоспарланып отыр. Пәннің негізгі мақсатының бірі экологиялық ойлау, табиғатқа жанашырлықпен қарау және табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды қалыптастыру болып табылады.

       Бұл  курстың фунд аменталды негізі табиғаттың біртүтастығы мен бірлігі, үздіксіз заттық-энергетикалық алмасу және табиғаттъщ антрогенді факюрдын әсерінен өзгеруі.

     Сабақтар  барысында оқушыларда мақсатты түрде  өзікін табиғаттағы мінез-құлқы, құрдастарының, ересектердің мінез-қүлқын экологиялық тұрғыдан қарастыруды қалыптастыру, табиғаткл. қоршаған ортаның әр түрлі объктілеріне қатысты топ, сынып деңгепінле шешімдер қабылдауға үйрстеді. Экологиялық табиғаттың нсгізгі түрі мұғалімнің басшылығымсн оқушылардың практикалық іс-орскеті болып табылады: территорияларға қамқорлық жасау, тазарт., көғалдандыру; құстар мен жануарларға арнап үйшіктер жасау. көлдерді, өзендерді, бұл ақтарды қоқыстардан тазарту және т.б, Осындай жұмыстардың нәтижесінде оқушыларда қажетті табиғатка деген экологиялық, заңдылық, адамгершілік және эстетикалық көзқарастар қалыптастырады және ондағы өзінің орнын түсінуге мүмкіндік береді.

     Өзбекстан Республикасында экология мен қоршаған ортакы қорғау саласында батыс елдеріндш/ тэжірибесіне сүйене отырып жака бағдарламалар, оқулықтар жасау жоспарланып отыр /11/. 

  
   1.6.3. Қазақстан Республикасындағы  экологиялық білім  және

     тәрбие беру

     Қазақстан Республикасында табиғатқа деген  сүйіспеншілік, оның тазалығы,   әсемдігі мен байлығын   сақтау үшін   күрестің   ертеден келе жатқан    тарихи    бастамасы бар. Ол   табиғат    қорғаудың   халықтық дәстүрлерімен  басталып,  заң жүзінде     "Қазақ ССС-індегі  қоршаған         ортаны қорғау туралы" заңымен (18 маусым, 1991 жыл) бекітілген.

     Сенімді табиғат қорғаушыларды дайындау ең алдымен педагогика ғылымы мен халыққа білім беру жүйесінің міндеті болып табылады /11/.

     Осы мәселе бопынша ҚР экология және биоресурстар Министрлігі: ҚР экологиялық білім мен тәрбие берудін, ұлттық стратегиясының жобасын ұсынды.

     XXI ғасырдың күн тәртібіне ұсыныстар енгізу негізінде ортаны қорғау мен даму бойынша Тбилисидегі үкіметаралық конференцияның нүсқаулары жатыр (1977). Олар үш негізгі бағытты қамтиды:

     1.   Білім беру жүйесін тұрақты даму мәселелеріне бағыттау;

     2.  Халықтың ақпараттармен қамтамассыз  етілуін кеңейту;

     3.   Кәсіптік дайындауға көмек көрссту.

     Құжатта ғаламдық білім беру мсн экологиялық білімдердің приоритетіне баса назар аударылған. ҚР экологиялық білім мен тәрбис бсруді дамытудың Ұлттық стратсгиясыныц жалпы мақсаты -қоршаған ортаны қорғау мсн даму саласындағы сауатсыздықты жою. этикалық ережелерді білім беру арқылы қалыптастыру. Ортаны қорғау мен дамыту саласындағы білім беру ғылыми және жалпыға бірдей элементарлық білім беру қажет /4/.

     ҚР "Жоғарғы білім туралы" заңының 3 бабында жоғарғы білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың принциптері керсетілген:

     1.  Білім берудің   үздіксіз   процесінің   сатыларының   бірізділігін қамтамасыз ету;                         

     2.   Жоғарғы   білім   берудің   ғылыми   сипаты,      құқықтық  және экономикалық бағыттылығы /1/.

     ҚР "Қоршаған ортаны қорғау туралы" заңында 12 бөлім (63-65 бет) экологиялық   білім мен тәрбие   беру мәселесіне арналған. Олар жалпыға бірдей, комплектілігі мен үздіксіздік принциптеріне негізделуі қажет 121.

     ҚР  тұрақты даму моделіне өтуі жағдайында экологиялық білім мен тәрбие беру приоритетті маңызға ие болады. Сондықтан экологиялық білім мен тәрбие берудің біртұтас ұлттық үздіксіз жүнесін дамыту мәселесі қойылып отыр (ЭБТ).

     ЭБТ жүйесінің біртұтастығында, бұл жүйенің құрылымында нақты иерархияны жасау қазір мүмкін болмай отыр. Себебі - оқу-тәрбие процесін бағдарламалық- әдістемелік қамтамассыз етудс жүпелік тұрғыдан қараудыңболмауы.

     ҚР  ЭБТ беруді дамытудың ұлттық стратегиясында жас ерскшеліп мен қоғамдық-тәрбие мекемелеріне байланысты экологиялық білім берудің төрт сатысы жасалған:

     1.  танысу сатысы (барлық мектепке дейінгі жәнс   мектсптср мен лицсйлердің бастауыш сыныптары);

     2.   белсенді білімдсрдің төмснгі  сатысы (  нақты  қолданылатын. қарапайым   модсльдердің  жиынтығы, алгоритмдср мсн   оларды шсшу багдарламалары);

     3.   белсснді  білім  берудін   ортаңғы  сатысы   (   белгілі   әдістердің көмегімен    стандартты    емес мәселелерді    шешуге  қажетті білімдерді меңгеру, өзгермелі   архитектоника мен   ғылыми  кадрлар жағдайында жобаланатын  объектілердің экологиялық қызметін болжау дағдыларын қалыптастыру);

     4.     экологиялық    білім    берудің    жоғарғы     сатысы     (арнайы экологиялық   білім   беру,   барлық   сала   мамандарын   дайындаудағы  экологизация,   педагогикалық  және-іылыми кадрлардың   экологиялық дайындылығы).

     Таныстыру және білім берудің төменгі сатыларындағы  экологиялық білім беру мазмүнын қарастырайық.

     Білім берудің ең жалпы звеносы – жалпы білім беретін мектептердегі экологиялық білш мен тәрбие берудің мақсаты:

     -    оқу процесімен табиғатқорғау іс-шараларын   жүргізу барысында оқушылардың       танымдық   және       әлеуметтік       белсенділігін қалыптастыру;

 -    балаларда бағалылық   экологиялық   бағдарлауы мен   табпғатқа  саналы ғылыми-негізделген қатынастарды  тәрбиелеу;

     -    балалар     мен         жеткіншіктерде         альтернативті         оқыту технологияларының      негізінде      қоршаған       табиғи   ортаның біртүтастығы,     адам  мен табиғаттың     бірлігі  туралы  ғылыми экологиялық және биологиялық ұғымдарды қалыптастыру.

     Міндеттері:

     -    үздіксіз экологиялық білім беру  бағдарламаларын енгізу, дамыту (бала  бақшадан бастап - бүкіл өмірінің  барысында);

     -    әр    түрлі    техникалық        оқыту    құралдарын,    соның    ішінде компыотерлік,    ойын       бағдарламаларын        қолдана    отырып, балаларға   экологиялық   білім   берудің       ақпараттық-опындық модслінің жүйесін жасау;

     -    мектепке дейінгі торбие беру  мскемелері мен   жалпыбілім  бсретін мсктептсргс  ерте  экологиялық  білім беру  жүнссін снгізуге - бала бақшалардың   ерссек      топтары   мен      жалпы   білім      беретш мектептердің бастауыш сыныптарынан бастап жағдай жасау;

     -    жоғарғы   оқу орындарымен   бірлесе отырып   мектептін   базалык оқытуымен қатар   экология   негіздерін   жаратылыстану-ғылыми пэндерімен қоса қосымша тереңдетіп оқыту және жоғарғы сынып оқушыларын университетте оқуға дайындау;

     -    оқушыларға кәсіптік бағдар беру. Бұл қызметтің қорытынды нәтижесіг-

     -    балалар мен    жеткіншектерде  табиғатқа    деген    жауапкершілік  қөзқарасты қалыптастыру;

     -    өзінің болашағын анықтау мен  потенциалын жүзеге асыра алатын  жеке адамды тәрбиелеу.Белсенді білімдердің төменгі сатысы табиғатқа әсер етудегі стандартты міндеттерді стандартты әдістермен шеше алуға қажет ақпараттарды жннақтау сатысы болып табылады.

     Белсенді  білімдердің төменгі сатысы - бұл нақты жағдайларда қолданылатын ең қарапайым оншаты моделдер мен оларды шешуге қажетті алгорптмдер, бағдарламалардың жиынтығы. Бұл білімдер нақты бір антропогенді әсердің нәтижесін сараптауға, осыған үқсас шсшілген мәселені тауып, оны аналогиялық жолмен шешу үшін жсткілікті болуы тиіс.

     Төменгі сатыда қарапаным сандық модельдер қолдынылады. Бұл модельдер боііынша көптеген экологиялық жағдайлар имитацияланып. нэтижслері графиктер, ластаушы заттардың таралу картасы түрінде көрсстілуі мүмкін.

     ҚР-да экологпялық білім мен тәрбие (ЭБТ) бсруді дамытудын ұлттық стратепіясында төрт сатылы экологиялық білім бсрумсн қатар жоғарғы орта орнынан кейінгі және мектеп оқушылары мен басқа да топтардыц дэстүрлі смсс экологиялықбілім беру жүйссі жасалған.

       Бұл  саладағы іс-шаралардың нсгізгі бағыты халықтың эр түрлі топтарының экологиялық санасын қалыптастыру жәнс экологиялык саясатта белсенді әлеуметтік позпцияны насихаттау.

       Бұл  мақсатқа жету үшін кажетті нэрселер:

     -    өзекті экологиялық білімдерді   қоғамдық   ұйымдар мен ақпарат құралдары арқылы тарату жүйелерін дамыту;

     -    формалды және формалды емес  экологиялық білім берудің өзара байланысын жетілдіру;

     -    қоршаған табиғи орта   тур&лы  білімдерді    насихаттаудың  жана тиімді әдістерін іздеу;

     -    ақпарат құралдарында  мамандардың  экологиялық  дайындығын жақсарту.

     Жүзеге  асыру үшін төмендегідей іс-шаралар  қажет:

     Белсенді  білімдердің төменгі сатысы табиғатқа  әсер етудегі стандартты міндеттерді стандартты әдістермен шеше алуға қажет ақпараттарды жинақтау сатысы болып табылады.

     Белсенді  білімдердің төменгі сатысы - бұл нақты жағдайларда қолданылатын ең қарапайым оншаты моделдер мен оларды шешуге қажетті алгорптмдер, бағдарламалардың жиынтығы. Бұл білімдер нақты бір антропогенді әсердің нэтижесін сараптауға, осыған үқсас шсшілген мәселені тауып, оны аналогиялық жолмен шешу үшін жсткілікті болуы тиіс.

     Төменгі сатыда қарапайым сандық модельдер  қолдынылады. Бұл мoдeJlьдep боііынша көптеген экологиялық жағдайлар имитацияланып. нәтижелері графиктер, ластаушы заттардың таралу картасы түрінде көрсстілуі мүмкін.

     ҚР-да экологпялық білім мен тәрбие (ЭБТ) бсруді дамытудын ұлттық стратегиясында төрт сатылы экологиялық білім бсрумсн қатар жоғарғы орта орнынан кейінгі және мектеп оқушылары мен басқа да топтардыи дәстүрлі смсс экологиялықбілім беру жүнссі жасалған.

       Бұл  саладағы іс-шаралардың нсгізгі бағыты халықтың эр түрлі топтарының экологиялық санасын қалыптастыру жәнс экологиялык саясатта белсенді әлеуметтік позицияны насихаттау.

       Бұл  мақсатқа жету үшін кажетті нэрселер:

     -    өзекті экологиялық білімдерді   қоғамдық   ұйымдар мен ақпарат құралдары арқылы тарату жүйелерін дамыту;

     -    формалды және формалды емес  экологиялық білім берудің өзара байланысын жетілдіру;

     -    қоршаған табиғи орта   туралы  білімдерді    насихаттаудың  жана тиімді әдістерін іздеу;

     -    ақпарат құралдарында  мамандардың  экологиялық  дайындығын жақсарту.

     Жүзеге  асыру үшін темендегідей іс-шаралар  қажет:

     -    формалды   және   формалды   емес     экологиялық      білім   беруді жетілдіру мәселелері бопынша ақпараттарды жинақтауға белсенді қатысу;

     -    формалды емес білім берудің    тыңдаушылары арасында өзекті экологиялық білімдерді таратуға тікелей қатысу;

     -    білім берудің жаңа түрлерін  жасау мен іздестіру;

     -    экологиялық   білімдерді   таратуда       бүкілхалықтық       ақпарат құралдарының жұмыстарына қатысу.

     ҚР  ЭБТ дамытудың ұлттық стратегиясы сонымен қатар экологиялық дайындық жүйееін ресурстық қамтамасыз ету мәселесін қолға алады: экологиялық білім мен тәрбие жүйесінің ақпарапық қамтамасыз етілуі; экологиялық білім беру бағдарламаларын қаржыландыру; эколопіялық білімдерді дамыту мен жетілдірудің факторы ретіндсгі халықаралық бірлестік; экологиялық білім мен тәрбис бсруді қамтамассыз етудің тиімді инфрақұрылымын жасауға бағытталған ұйымдастыру іс-шаралары /4/. 

     Экологиялық мәселелердің өзектілігі, болашақ жэне қазіргі ұрпақтардың өмір сүруіне қажетті қолайлы жағдайларды қамтамассыз ету мақсатында оларды шешуге деген объективті қажеттілік мектептің алдына оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің жаңа міндеттерін қойып отыр.

     Оқушыларда  табиғатқа деген жауапкершілік  қатынасының процесі оның көпжақты бағалылығы - эстетикалық, танымдық. экономикалық, практикалық менгеруі негізінде  жүзеге асырылады.

     Қоршаған  оргада жауапкершіліккпен әрекет етуге дайынлық ііеь қабілеттілік және адамның интеллектуалдық, эмоциялық және жігерлілік сапаларының дамуымен тығыз байланысты. Оқушылардың қоршаған табпғатқа жэне азаматтық катынастарының күшеюі тск білімдер жүйссі ғана емес, белгілі бір дағдылар, іскерліктер, әдептердің қалыптасуымен байланысты. Қазіргі заманғы экологиялық білімдерді меңгсрудің одістсмслік нсгізі "адам - қоғам - табиғат" жүйесіндегі диалсктикалық бірлік болып табылады. Бұл білімдердің комплсксті понаралық сипаты бар және оған жаратылыстану ғылыми, қоғамдық-тарихи, әлеуметтік экономикалық, технико - технологиялық жэне адамгершілік-эстетикалық ұғымдар енеді де, олар дүниетанымдық сипатқа ие болады.

     Оқушының  қоршаған ортаға жауапкершілік қатынасы үш салада көрінеді: жеке мінез-құлқының мэдениетінде, қоршаған табиғи ортаны жақсарту, оны күту, қорғауда қоғамдық-пайдалы еңбекті орындауға белсенді қатысуда; табиғат қорғаудың қазіргі заманғы идеяларын кеңінен насихаттауда.

     Олай  болса, оқушылардың қоршаған ортаға жауапкершілік қатынасы табиғат  туралы ғылыми білімдердің органикалық бірлігі нәтижесінде, оны қорғауға іс жүзінде қатысудың қажеттілігін ұғынуы нәтижесінде қалыптасады.

     Сонымен қатар қоршаған табиғи ортаға жауапкершілік  қатынастың жекс адамның біртұтас тәрбие процесінде: идеялық-саяси, адамгершілік, ақыл-ой, еңбек, эстетикалық қалыптасуын атап өту қажет.

     Экологиялық білім мен тәрбие берудің міндеттерін жүзеге асыруда интегралдық сипаты бар пәнаралық тұрғыдан қараудың принципиалдық маңызы бар.