Таным әдісін іздеу: эмпиризм және рационализм, материализм және идеализм
жүктеу/скачать 35,89 Kb.
|
Жана дауир1
- Бұл бет үшін навигация:
- Блез Паскаль
| Галилео Галилей (1564-1642 жж.) жүйелі астрономиялық зерттеулерінің эксперименталдық жолы әлемнің гелиоцентристік жүйесінің бекітілуіне ықпал етті.
Галилей әлем туралы нақты білімді алуға болатын жаңа, эксперименталды ғылыми тұжырымдар жасады. Ол әлемнің біртұтастығының философиялық идеясын басшылыққа алды. Оны ғылыми танымдағы дедуктивті – гипотетика әдісінің теоретигі деп атаса болады. Блез Паскаль (1623-1662 жж.) – керемет физик, математик, Декарттың ізбасары, қазіргі компьютерлер кейпін қалыптастырушысы ретінде танымал, сонымен қатар, Галилео секілді демаркацияны (бөлу) ғылыми білімді және дін сенімін жүргізуді қажет деп ойлаған. Теологиялық сұрақтарда бастысы бедел принципі Писания болды, ал табиғи ғылымда оның ойынша ақыл-ес басшылық етуі тиіс деп ойлаған. Ал ақыл-ес басшылық ететін жерде прогресс болуы тиіс. Барлық ғылымдар дамуы қажет, ертерек берілген білімге қарағанда, ұрпақтарға жетілген ғылым қалуы тиіс. Мәңгі ғажап шындықтан айырмашылығы, адамның ақыл есі тоқтаусыз дамуда. Ғылымда жаңаны қабылдамаудың әсерінен прогресте артта қалуға әкеліп соғады. «Геометрия жаны мен өнерді айқындау» жұмысында, геометриялық тәсілді қолдану, ғылыми дәлелдің сенімді тәсілі болып табылады деп Паскаль тұжырымдаған. «Ештеңені дәлелдемейді және нақтыламайды. Ол тек қана табиғат әлеміндегі анықтылықтылықты және тұрақтылықты тұжырымдайды. Бұл ғылыми әдіс әмбебап, бірақ қолдағанда үш талап ұстану керек: - дефиниция (анықтау) заңдарын ұстану; - қосмағыналы терминдерді анықтаусыз қолданбау; - дифиницияларда тек қана танымал тарминдерді қолдану. Паскальдың христиандық көзқарасы скептицизммен біркелкі, сол себептен шексіздікті тануда сенімсіздік тудырады. Ғалымға осы мәселенің терең мағыналығы жетіспейді, сонда теолог философты шектетті. Адамның табиғаты мен ойлау қабілетін скептикалық бағалауы жоқ. Адам – бұл табиғаттаға ең әлсіз және қабілетсіз жан, өзінше «ойлаушы» деп Паскаль бекіткен. Джон Локк (1632-1704 жж.) – Бэкон және Гоббс бастаған ағылшын философиясының эмпирикалық тұрғыдан ізбасары. Бұл ғалым саясаткер және дипломат. Өте көлемді 10 трактаттың авторы, кезінде 30 томда баяндалған. Ф. Энгельс баяндауынша, «әйгілі» (буржуазиялық) революциядан кейін теоретик компромисс кейпінде жоғарымен және төменмен, буржуазия және дворянмен танымал болды. Локк онтологиялық және гносеологиялық көзқарасын «адам ойы туралы тәжірбиеде» баяндаған. Адам танымының әдісін қарастыра келе, «тума ойды» декарттық теорияны сынайды, жоққа шығарады, «ой басында әр түрлі мағыналармен толықтырылған» және тиянақтайды, адам туылғанда жаны таза парақ беті сияқты (tabula rasa) болады және ӛмірлік тәжірбие ӛзінің жазбасын жазады. Бірдеңені зерттеуден бұрын, біз танымның шектерін білуіміз қажет деп Локк тұжырымдайды. «Мен шындықты іздеймін, қашан және қайдан болмасын келгеніне қуанамын». Сыртқы әлем жайлы білім алудағы басты рөлді – эмпирикалық тәжірбие ойнайды, қоршаған ортаның адамға деген әсері, сондықтан сезім әр түрлі танымның астары болып табылады. Сенсуалист секілді, ол сыртқы және ішкі тәжірбиені айқындайды, сезімді ойларды ажыратады (сыртқы танымнан алынған), туындаған рефлекстерді (сезім біздің жанымыздың жұмысының нәтижесі). Бұл «ойларды» ол жай деп атайды, ал «ортақ ойларды», ойластыру процесінде туындаған ой сипаты (жанның) деп айқындайды. Тәжірибе түрлерінің бастамасында Локк біркелкі немесе әр түрлі қасиеттерді айқындайды. Барлығын сыртқы тәжірибе салдарынан алынған идеяларға қосады. Олардың арасындағы айырмашылықты ол «біркелкі қасиеттердің» нақты болуынан көреді, сыртқы әлем әсері бізге көрініп жатыр, «әр түрлі қасиет» ойлары нақты емес, біздің сезу қабілетіміз сыртқы әлемге қатысты: бұл заттың иісі, түсі, дәмі жайлы түсінік. Әр түрлі қасиеттердің ойы – бұл «ойластыру» сыртқы әлемнен алынған нәтиже, олар біздің санамызда ғана болады, олар «біркелкі» сапаларға әрдайым сәйкес келеді. Ол: «тәжірбиеде біздің барлық біліміміз тұрақтанады, ақыр аяғында содан туындайды, бірақ ой біздің соңғы сот және басшы болуы тиіс». Локк ойдың рөлін танымда «қарапайым пікірлермен» шектетеді. Тарихта жазылған жарты өмірінде Вольтер сөзімен адам жаны (ойы) және біздің танымдық мүмкіндіктерін Локк бітіміне, «таным ешқашан барлық сұрақтардың және мәселелердің шешімі табылмайды... ойлардың сәйкес келуі немесе келмеуі таным болып табылады.... басқа танымдарға қарағанда сезім танымы шектеулі». Саяси көзқараста Локк ойлары Гоббстың көзқарасынан әлдеқайда өзгеше. Бұл ойлары «Мемлекетті басқару туралы екі трактатында» баяндалған. Локк жайында қоғамның шынайы жағдайы – бұл «барлығының соғысымен барлығына» (Гоббс секілді), ал «бірдей жағдай, біреу екіншіге қарағанда көбірек алады. Бұл еркіндік жағдайы». Адамның қоғамдағы еркіндігі абсолютті бола алмайды. Оны Локк жайлы «шынайы заң» (шынайы құқық) шектетеді, жас қызығушылықтарды қозғайды және айқындайды, прогрессивті буржуазия-капиталистік тұрғының басты құрамы. Бұл заң бәріне ортақ – басшыларға да және қоластындағы жұмысшыларға да. Осы концепцияны дамыта отырып, Локк мынаны баяндайды, әрбір заңды басшылық «басқарушылар келісіміне» ұстанады, және басшы шынайы басқару заңын қолданбаса, қоластындағы жұмысшылар келісімнен бастарта алады. Локк Гоббсқа қарағанда «шынайы құқыққа деген» көзқарасы және қоғамдық келісімге әлдеқайда прогресивті болды. Ол басқарудың үш бұтағын үйретумен толықтырды (заңды, орындаушылық және федеративті). Сол арқылы болашақ демократиялық мемлекеттің теориялық фундаменті қалыптасты. Ол жаңа уақыт мәліметтеушілер арасынан бірінші болып легитимді басқару мәселенің шешіміне қадам бастаған, қоғамның жағдайының еркіндігі мен біркелкілігін қарастырады. Адамның еркіндігін тек қана шынайы заң ғана шектете алады, соған байланысты біреу біреудің өмірін, денсаулығын, мүлігін шектете алмайды, «шынайы құқығына» байланысты. Бірақ бұл Локк жайлы үш тармақты орындағанда ғана мүмкін болады: басшылық бұтағын бөліскенде; басшы мен қоластындағы жұмысшыларының арасындағы келісім болған жағдайда, табиғи заңды, табиғи құқықты құрметтеу кезінде туындайды. Барлық осы қоғамдық шешімдер уақыт әсерін көрсетеді, – деп тағы да Локк жазған. Оның бәрі диалектикалық байланыста, әрқайсысы басқасынан шығады және басқа тармақтарды қолданған кезде ғана мағынасы болады. Ол мына эпитафияда жазылғандай: «... ол ғалым ретінде тәрбиеленген, барлық күндерін және еңбектерін шындыққа жетуге арнаған. Бұл жайлы сен оның шығармаларынан біле аласың» өз уақытының білімді және дарынды адамы болды. Локк ғалым ретінде алдына қойылған мақсатқа жетті.[3] жүктеу/скачать 35,89 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|