Шебір тұрағы - Мангыстау жерінде тас пен кыштан жасалған еңбек құралдары табылды. Ыдыстары саздан жасалған, тарақ тісі сиякты өрнек салган, теніз ұлу қабықтарын моншақ етіп таққан. Аң аулаумен айналыскан.
Энеолит дәуірінің басты ерекшелігінің бірі- өнер.
Діни наным сенімдеріне келетін болсақ олар күн мен айды құдай деп табынған. Олар өлімді мәңгі ұйқыға кету деп ойлап, жерлеу адамды бір қырынан жаткызып, бір колын басынын астына салып жерлеген. Өлген адамның жаны бөлек өмір сүреді деп ойлаған.
Қола дәуірі б.з.б. 2-1 мың жыл аралыгын камтиды. Мыс+қалайы = қола
Ең басты ерекшеліктері:
1. Түсті металдардың өндірістік жолмен игерілуі (қола металлургиясы).
2.Мал шаруашылығының егіншіліктен бөлініп шығуы.
3. Аталык отбасылық рулық қатынастың орнауы.
4.Андроновтық алғаш болып көшпелі мал шаруашылығына көшті.
5. Рулық қатынастар ыдырап, қуатты тайпалық бірлестіктер құрыла бастады.
Қола дәуірі кезінде ағаштан үй салып , жиһаз және дөңгелек жасауға дейін жетті.
К.И.Сәтбаевтың зерттеуі бойынша, Жезказганнан 1 млн тоннадай кен өндіріп, одан 100 мың тоннадай мыс корытылган. Нарын мен Калба кен орындарда 1100 тонна қалайы өңделген.
Орталық Қазақстан жеріндегі қола дәуірі үш кезенге бөлінеді. Ерте кола Нура кезені б.з.б. 18-16 г.Ерекшелігі: Нұра кезеңі толык зерттелмеген, тайпаларында өлікті өреп жерлеу ғұрпы бар.. Өлік молаға жақын жерде өртеліп, күлі қабірге қойылған.
Орта кола - Атасу кезеңі б.з.б. 16-12 г.Ерекшелігі:Атасу қола дәуірінін
дамыған орта кезеңіне жатады. Бұл кезең теселі егіншілік пен мал шаруашылығы дамуымен ерекшеленеді. Қазба жұмыстары нәтижесінде Атасу өзенінің жағасында қола дәуіріне жататын балқыту пештері табылды. Кейінгі қола - Бегазы-Дәндібай мәдениеті Б.з.б. 12-8 ғ.Ерекшелігі: Бұл кезең Андронов мәдениетімен облысындағы Дәндібай және Беғазы сайынан табылған ескерткіштер кіреді.
Еуразия даласындағы қола дәуірінің жетістіктері Андрон мәдениеті деп аталады. Алгашкы ескерткіші1914 жылы археолог А.Я. Тугаринов Андрон деген селоныңмаңынан тапқан. Орал өзенінен, Енисей өзеніне дейін; Батыс Сібірден, Памир тауларына дейінгі аралық. Ғалымдар зерттеу нәтижесінде Андрон мәдениетінің қоныстарын тапты: Солтүстік және Батыс Қазақстаннан 80-нен аса жан Қола дәуіріндегі ежелгі кала Костанай мен Челяби обл. Арқайым орналасты. Солтүстік Қазақстандағы Петровка мен Боголюбов турактары. Орт. Қазақстанда 30 қоныс,150 гба зерттелген. Қостанай жеріндегі Алексеев корымынан табылған адамның бас сүйегін, антрополог М.М.Герасимов онын бет-пішінін жасаған.Олардың басты кәсібі мал бағу, теселі егеіншілік жане балык аулау.
Андронов мәдениеті өзі екі мадениеттен турады.
1. Федоров мәдениетін Қазақстаннан басқа Оңтүстік Орал және Батыс Сібірге дейін жетты.Уйлері өзен бойында салынган.
2. Алакөл мәдениетіні Батыста Орал тауының шығысынан бастап, шығыста Ертіс өңіріне дейін, оңтүстікте Сырдария мен Әмудария өзендерінің аралыгына дейын жеткен,Малшаруашылығымен айналысқан.Малының көбісі мүйізді ірі кара (сиыр) болды. Қалба және Нарын қалайыкеніштерінен көп кен алынды. Солтүстік Қазақстан мен Алтайда алтын өндірісі жақсы игерілді.