IV. Тіл біліміндегі просодикалық заңдылықтардың орны жəне

Сегмент дегеніміз – сөйлеу тасқынының рет – ретімен ажыратылатын бөлшектері. Сөйлеуде құрақтардың мынадай түрлері бар: аяқ, бас, бастау, бел, езу, ерін, жуан, жіңішке, көмекші, үйлесім, үндесім құрақ. Біз соның ішіндегі үндесім құрақтарға тоқталамыз. Үндес бөлшектерге фонема, буын, сөз, фраза, сөйлем, мəтін жатады. Осы сөйлеудегі үндесім құрақтарды зерттейтін фонетиканың саласы сегментология деп аталады.

2. Акцентуация, тон жəне сингармонизм

Фонетика жəне фонология, сингармонизмнің көптеген аспектілері, сонымен қатар, Н.Авазбаев, М.Исаев, Ж.Əбуов, Н.Айғабылов, С.Мырзабеков, А.Қошқаров жəне басқа түркі тілдерін зерттеген Т.Ахматов, Т.Талипов, Т.Сыдиқов, А.Даулетов, К.Бичельдей сияқты ғалымдардың еңбектерінде айтылады. Просодика (құрау) дегеніміз – тілдегі сөздің айтылуын реттейтін буын құраушы, сөз құраушы фонетикалық бірлік. Просодология – просодиканы зерттейтін фонетиканың саласы. Қазақ тілінің сөз просодикасы үндесімнен туындаса, орыс тілінің просодикасын динамикалық екпін анықтайды.

Сөздің просодикалық белгісі бірбуынды жəне көпбуынды сөздерге тəн болғандықтан, оны бірбуынды түркі сөзіне де жатқызуға болады.

«Сингармонизм» «дауыстылар үндесімі» терминінің синонимі ретінде тек екі не көпбуынды сөздерде көрінеді. «Дауыстылар үндесімі» терминінің өзі жəне онымен байланысты лингвистикалық түсінік барлық түркі сөзінің просодикалық белгісі бола алмайды: ол ең аз дегенде екі буынды шамалайды, ал қазақ тілінде бірбуынды сөздер көп.

Жүнісбек «акцентуация» терминін «просодия» терминімен ауауыстыруды жөн деп есептейді. Акцентуация - екпін арқылы арнайы элементтердің сөзде жəне фразада көрініс табуы, ал просодия фонемадан үлкен бірліктердің фонетикалық белгілері, сөйлеудің жоғары сегментті қасиеттердің жалпы атауы, оған сингармонизм кіреді дейді. Кез келген тілдің фонетикалық жүйесі оның сегменттік бөлшектерінен, яғни сөздердің дыбыстарынан ғана (дауысты, дауыссыз) тұрмайды, ол тілдің күрделі суперсегменттік деңгейін, мəтіннің жалпы интонациялық сипатын да қамтиды.

3. Екпін ұғымы. Сөз екпіні, логикалық жəне фразалық екпін.

Қазақ сөзінің просодикасы үндіевропаның сөз екпініне негізделген. Нəтижесінде сингармонизм фонологиялық жағынан анықталмаған жəне фонетикалық жағынан нақты емес «дауыстылар үндесімі» деген терминмен айтылды, жалпы тіл біліміндегі просодикалық бірліктер жүйесінен түсіп қалды. Бұны Касевич В.Б. екпін мен тонды негізгі «субинтонациялық» просодикалық құралдар деп тұжырымдады. Бұндай қорытынды жасауға түрік фонетиктерінің зерттеулері себеп болды деп болжауға болады, олар басты, негізгі просодикалық бірлік – сөз екпіні деп есептеді. Тонмен салыстырғанда екпін жалпы тіл білімінде кеңірек зерттелген.

Соңғы жылдары түркі сөз екпініне арналған еңбектер көбеюде, алайда екпіннің бар-жоғы күмəнді. Қазақ тіліндегі фонологиялық қызметті сингармонизм мен екпіннің қайсысы атқарады деген мəселені білу керек. Бұл категорияның екеуі де бір тілде бірдей қызмет атқаруы қисынға келмейді. Тілімізді алғашқы зерттеушілер орыс ғалымдары болғандықтан, екпінге көп көңіл бөлінді. Себебі орыс тіліндегі басты заң, яғни фонологиялық қызмет екпін арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан алғашқы зерттеушілер салған жолмен қазақ тілінде екпін басты қызмет атқарады деген түсінік қалыптасып, кейінгі еңбектер де осы бағытта қарастырып келді. Ал соңғы кезде жарияланған зерттеу деректері бұл көзқарас қазақ тілі табиғатына сай емес екендігін дəлелдеді. Қазақ тілінің фонологиялық ерекшелігі сингармонизм заңдылығына тікелей байланысты. Сөз құрамындағы, сөз бен сөз, қосымша аралығындағы дыбыстар өзара үндесіп, үйлесіп айтылады. Ал жазу ыңғайына қарай сөйлеуге болмайды, тіліміздің фонологиялық ерекшелігіне сай орфоэпиялық норманы сақтау керек. Орыс тілінде негізгі фонологиялық қызметті екпін атқаратын болса, қазақ тілінде бұл қызметті сингармонизм атқарады.

Қазақ тілінде сөз екпіні жоқ. «Алма» сөзі етістік не зат есім мағынасында жұмсалғанын жеке тұрғанда байқай алмаймыз. Мысалы, кітапты алма, қызыл алма; Демек қазақ тілінде сөйлем ішіндегі сөздер сингармонизмге арқа сүйеп, бунақ арқылы (ритмическое ударение) ажыратылады. Мысалы, Ат / қора маңында/ жүр. Ат қора / маңында/ жүр. Осы тіркес екпіні шекарасын дұрыс таба білу сөз мағынасын дəл беруге көмектеседі. Ə.Жүнісбеков осы мəселеге қатысты былай дейді: «В заключение можно сказать, что в казахском языке существует ритмическое ударение»[6, 71-б.].