Тенденциялары

  34 
 
 
енгізген:  түрме,  баласын  сағынған  ана,  қолы  кісендеулі 
Құрманғазы, күй, сағыныш, ананың кҿз жасы. 
Қазақтың  қара  домбырасын  күмбірлетіп  тарих 
сахнасына  қайта  шығарған  Жұбановтың  ұлттық  болмысы 
бай.  Ол  қуат,  нҽр  алған  туған  топырақ  –  қазақ  Даласы. 
Кешегі  кҿзге қораш кҿрінген Домбыра  – қазақтың рухына 
айналған. 
                   Ұлы күй, ұлы терме, ұлы ҽніңді 
                   Таратқан тамырына ұланыңды 
                   Қай заман танып білген домбырасыз 
                   Білсең айт домбырасыз ұраныңды. 
                   Ат мінгіз қонағыңа, шапаның жап, 
                   Ал, бірақ сыйға тартпа домбыраны; 
                   Домбыра бҿтен үйде тұншығады; 
                   Ҿлгені домбыраның – тыншығаны 
                   Екі шек сайрағанда сағат сайын 
                   Тірліктен қайталанбас тіл шығады. 
Х.Ерғалиев  –  қазақ  ҽдебиетінің  ірі  ҿкілдерінің  бірі. 
Оның  поэмаларында  қазақтың  ұлттық  санасы,  ұлттық 
кҿзқарасы, 
танымы 
ерекше 
аңғарылады. 
Жалпы 
Х.Ерғалиевтің шығармашылығы – қазақ ҽдебиетінің алтын 
қорынан қатарынан саналады. 
Ақынның  ҽдебиет  тарихында  елеулі  орын  алатын 
поэмасы  –  «Жылдар,  жылдар»  (1966).  Бұл  туындыны 
лирикалық  поэмалардың  жиынтығы,  не  болмаса  кең 
тынысты  толғаулар  циклі  десе  де  болғандай.  Ҿйткені 
мұнда  Кеңес  дҽуіріндегі  ҿмір  шындығы  ҽр  жылдардағы 
түрлі  оқиғалар,  толғаныстар  мен  лирикалық  шегіністер 
арқылы  бейнеленген.  Бұл  Х.Ерғалиевтің  ең  ұзақ  жазған 
шығармаларының  бірі.  Оның  оқиғасы  Жақсылық  Асқаров 
атты журналистің атынан баяндалады. 
Бас  кейіпкер  –  Ұлы  Отан  соғысының  қанды 
арпалысына  қатысып  келіп,  бейбіт  ҿмірге  тікелей 
араласқан  саналы  азамат.  Оның  басыннан  ҿткен  оқиғалар 

  35 
 
 
Кеңес  дҽуіріндегі  типтік  кҿріністер  мен  құбылыстарға 
негізделген. 
Ақын  «Жылдар,  жылдар»  деп  жырлай  отырып,  уақыт 
ҽкелген  тосын  шындықтарды,  бейбіт  заманның  қызық  та 
күрделі  мҽселелерін  кейіпкер  кҿзқарасы  арқылы  тарата 
жеткізуді кҿздейді. Бас кейіпкер ақынның ҿзіндік меніндей 
ҽсер  етеді.  Сондықтан  бас  кейіпкер  мен  авторлық 
кҿзқарастардың  ұштасып,  тұтасып  кетіп  жататын  жерлері 
аз  ұшыраспайды.  Шығарма  оқиғаларының    қоюлығымен 
емес,  ҽр  тұста  келтіріліп  отыратын  толғаныстарының, 
пайымдауларының қуаттылығымен назар аударады. Кешегі 
қасіретті заман мен кеңестік дҽуірдің қарым-қатынасын ҽр 
жылдардағы  ұрпақтар  үндестігін  жеткізу  жолында  автор 
психологиялық талдау ҽдісін қолданады. 
Поэма 
Х.Ерғалиевтің 
ҿткен 
ғасырдың 
70-
жылдарындағы  елеулі  шығармаларының  бірі.  Мұнда 
ҽдеттегі  эпикалық  туындыларға  тҽн  ширыққан  сюжет, 
ҿрбіген  оқиға  онша  кҿп  емес.  Автор  бас  кейіпкердің  ішкі 
ҽлемін,  психологиялық  сезім  күйлерін,  толғаныстарын 
суреттеу  арқылы  заман  мен  жек  адам  арасындағы  ҽр 
сипаттағы  қайшылықтарды  ашуға  тырысады.  Сол  арқылы 
ҽлемде  болып  жатқан  түрлі  оқиғалардан  хабардар  етеді. 
Мысалы,  «Жақсылықтың  қара  дҽптерінен  («Алжирдегі 
соңғы  күн  мен  түн»)»  деп  тарауында  бас  қаһарманның 
Америкалық  ҽріптесі  Джонмен  кездесуі  баяндалады.  Бұл 
арада  сол  замандарда  орын  алған  социалистік  жҽне 
капиталистік  дүние  арасындағы  қырғиқабақ  соғыстың 
нышаны  айқын  суреттелген.  Жақсылықтың  байқауынша, 
Джон  –  кеңес  ҿкіметін  жақтырмайтын  адам.  Есесіне 
Жақсылық – шығарманың қай тұсында да ҿз позициясына 
берік, Отаны жаны күйіп кететін патриот ҽрі ҽділетті жан. 
Оның  Алжир  сияқты  шет  елде  кездестіретін  тағы  бір 
адамы – қазақ жігіті Ералы. Бҿтен жан емес, ҿзінің қарулас 

  36 
 
 
досының  баласы.  Бір  заманда  шыр  етіп  дүниеге  келген 
нҽрестенің  есімін  Ералы  деп  қойған  Жақсылықтың  ҿзі 
екен. Алжирдің жерін минадан тазартқан кеңес сапері қазір 
мүгедек  болып  қалған.  Поэмадағы  оқиға  желісіне  Ералы 
бейнесін  енгізу  арқылы  ақын  кеңес  елінің  бейбіт 
сүйгіштігін кҿрсетеді. Поэмада махаббат мҽселесі де саяси 
тұрғыдан  баяндалған.  Бұл  арадағы  махаббатың  негізгі 
ерекшелігі – оның интернационалистік сипатта  болуы. Бір-
бірін  сүйген  екі  жас:  Ералының  ұлты  қазақ  та,    Дала  – 
Алжир 
қызы. 
Сҿйтіп 
шығармада 
патриотизм, 
интернационализм  ҽрі  махаббат  мҽселелері  бір-бірімен 
астастырыла, ұштастырыла ҿрілген. 
Негізгі әдебиеттер: 
1.
 
Алпысбаев Қ. Поэма жҽне сюжет.-Алматы, 1992. 
2.
 
Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы.-Алматы,1994. 
3.
 
Бердібаев Р.Қазақ романы.-Алматы,1975. 
4.
 
Бердібаев Р. Биік парыз.- Алматы, 1980. 
5.
 
Базарбаев  М.  Қазақ  поэзиясындағы  кҿркемдік 
ізденістер.-Алматы, 1995. 
6.
 
Дҽдебаев  Ж.  Қазіргі  қазақ  ҽдебиеті.  Лекциялар 
курсы.- Алматы, 2003. 
7.
 
Дҽдебаев  Ж.  Ҿмір  шындығы  жҽне  кҿркемдік 
шешім.-Алматы,1991. 
8.
 
Егеубаев А. Сыр мен сымбат.-Алматы, 1981. 
9.
 
Елеукенов  Ш.  Ҽдебиет  жҽне  ұлт  тағдыры.-Алматы, 
1996. 
10.
 
Майтанов Б. Қазақ романы жҽне психологиялық 
талда.-Алматы,1996. 
11.
 
Қазақ  ҽдебиетінің  тарихы.  3-том,  2-кітап.-
Алматы: Ғылым, 1975. 
12.
 
Қаратаев  М.,  Нұртазин  Т.,  Қирабаев  С.  Қазақ 
совет ҽдебиеті.-Алматы, 1987. 
13.
 
Қирабаев  С.  Кеңес  дҽуіріндегі  қазақ  ҽдебиеті.-
Алматы: Білім, 1998. 

  37 
 
 
14.
 
Қазақ ҽдебиетінің  тарихы (1956-90 жж.). 9-том.-
Алматы, 2005. 
15.
 
Қуандық  Мҽшһүр-Жүсіп.  Қазақ  лирикасындағы 
стиль жҽне бейнелілік.-Алматы, 1990. 
16.
 
Жұмаділова  Н.  1960-90-жылдардағы  қазақ 
романы.-Қарағанды,2003. 
Қосымша әдебиеттер: 
1.
 
Қазақ поэзиясындағы дҽстүр ұласуы.-Алматы, 1981. 
2.
 
Ысмайылов  Е.  Ақын  жҽне  революция.-Алматы, 
1983. 
3.
 
Сыдықов т. Қазақ тарихи романы.-Алматы,1996. 
4.
 
Рахымжанов Т. Романның кҿркемдік ҽлемі.-Алматы, 
1994. 
5.
 
Хамзин М. Қазіргі қазақ романы.-Қарағанды, 2002. 
6.
 
Нұрғалиев Р. Сырлы сҿз.-Алматы, 2001. 
7.
 
Нұрғалиев Р. Айдын.-Алматы, 1985. 
8.
 
Нұрғалиев Р. Күретамыр.-Алматы, 1987. 
9.
 
Нұрғалиев Р. Қазақ драмасы.-Алматы, 1979. 
10.
 
Кҽрібаева 
Б. 
Қазіргі 
қазақ 
лирикасының 
поэтикасы.-Алматы,1988. 
11.
 
Кҽрібаева 
Б. 
Қазіргі 
қазақ 
лирикасы.-
Қарағанды,1990. 
12.
 
Нарымбетов 
Ҽ. 
Қазіргі 
қазақ 
поэмасы.-
Алматы,1982. 
13.
 
Нарымбетов  Ҽ.  Қазіргі  совет  поэмасы.-Алматы, 
1977. 
14.
 
Сейітов С. Ҿлең ҿлкесінде.-Алматы,1984. 
 
 
Лекция  2.  Әбдіжәміл  Нұрпейісовтің  ӛмірі  мен 
шығармашылығы. 
 
Жоспар: 

  38 
 
 
1.
 
«Қан  мен  тер»  роман-трилогиясы.  Поэтикасы, 
образдар жүйесі.  
2.
 
 «Соңғы парыз» романы. Адам және экология. 
 
1.
 
«Қан  мен  тер»  роман-трилогиясы.  Поэтикасы, 
образдар жүйесі.  
Ҽбдіжҽміл  Кҽрімұлы  Нұрпейісов  1924  жылы  қазан 
айының  22  жұлдызы  күні  Қызылорда  облысы  Арал 
ауданының Құланды поселкесінің Үшкҿң ауылында туған. 
Қазақша  рҽсім  бойынша  келсек,  руы  Кіші  жүздің  Шекті 
(Жаманақ),  бертін  Жақайым  руынан.  Жетінші  атасы 
Тайқожа  батыр,  одан  Қалдан,  одан  Арғынбай  би,  одан 
шіріген  бай  Сыланбай,  одан  тараған  Нұрпейіс  болыс 
болған. Нұрпейістен Кҽрім, Нҽжім, Қали деген ұлдар туған. 
Осы  үшеуі,  Кҽрімнің  кіндігінен  туған  Ҽбдіжҽмілді 
қосқанда  тҿртеуі  Ұлы  Отан  соғысына  қатысқан.  Бұлардан 
аман  қалғаны  -  Ҽбдіжҽміл  ғана.  Ҿзге  боздақтар  шейіт 
кеткен.  Ҽкесі  Кҽрім  жасында  қыран  салып  саяттаған, 
ауылнай  қызметін  атқарған  кісі  екен.  Соғыс  қарсаңында 
балық колхозында істеген. Кҽрім, 1944 жылғы 21 сҽуір күні 
Тернополь түбіндегі ұрыста қаза тапқан. 
1942  жылы  орта  мектепті  тҽмамдасымен  армия 
қатарына  шақырылған  ҿрімдей  жас  Ҽбдіжҽміл  Оңтүстік 
жҽне  Прибалтика  майданында  соғысқа  қатысады.  Екінші 
дҽрежелі 
Ұлы 
Отан 
соғысы, 
«Қызыл 
Жұлдыз» 
ордендерімен марапатталады. 
1946  жылы  желтоқсанда,  армия  қатарынан  босанған 
бойда,  ҽскерде  жүргенде  бастаған  «Курляндия»  романын 
жазуға  кіріседі.  Оны  бітіріп,  баспаға  берген  соң  бір  жыл 
Қазақ  мемлекеттік  университетінде  оқиды.  Келесі  1954 
жылы 
Мҽскеудегі 
М.Горький 
атындағы 
ҽдебиет 
институтына  түсіп,  оны  1956  жылы  бітіреді.  Тырнақалды 
кітабы үшін Жамбыл атындағы республикалық сыйлықтың 
лауреаты  атанады.  Проза  саласында  үзбей  еңбектенуімен 

  39 
 
 
қатар,  жас  талант  ҿткір  сынымен,  публицистикалық 
мақалаларымен  де  кҿзге  түседі.  1962-1964  жылдары 
Қазақстан  Жазушылар  одағының  органы  -  «Жұлдыз» 
журналының бас редакторы боп істейді. 
1964  жылдан  бері  ұзақ  жылдар  бойы  бірыңғай 
шығармагерлік  қызметпен  шұғылданып,  ҿндіре  жазған 
Ҽбдіжҽміл  нарық  заманында    халықаралық    қазақ    ПЕН  
клубын    ұйымдастырып,  оның  президенттігіне  сайланады. 
2000  жылы  ПЕН  клуб  жанынан  «Таң-Шолпан»  журналын 
шығарады.  Кҿп  жылдардан  бері  ол  осы  ҽдеби-кҿпшілік 
журналының редакторлар кеңесінің тҿрағасы. 
«Қан мен тер» трилогиясы, «Соңғы парыз» дилогиясы-
Нұрпейісовтің  ғана  емес,  күллі  қазақ  ҽдебиетінің  табысы. 
Үлкен  жазушымыздың  ерен  еңбегі  елінің,  мемлекетінің 
жоғары  бағасына  ие  болды.  Жазушы  ретінде  кеудесіне 
«Еңбек  Қызьш  Ту»,  «Құрмет  Белгісі»  жҽне  тҽуелсіз 
Қазақстанның  «Отан»  ордендерін  қадады.  1985  жылы 
«Қазақ КСР халық жазушысы» құрметті атағы берілді. 
Ол  -  КСРО  Мемлекеттік  сыйлығының  лауреаты.  Бұл 
мҽртебелі  сыйлықты  жазушылардан  Қазақстанда  үш 
қаламгер:  Мұхтар  Ҽуезов,  Ҽбдіжҽміл  Нұрпейісов,  Жұбан 
Молдағалиев  қана  алғанын  ескерсек,  ҽдебиетіміздің, 
ҽдебиет  арқылы  тұтастай  сҿз  ҿнеріне  жүйрік  қазақ  халқы 
абыройының  тҿрткүл  дүние  алдында  арта  түскеніне 
алдымен 
кімдерге 
борышты 
екеніміз 
ҿзінен 
ҿзі 
айғақталады. 
Ҽбдіжҽміл  ҽдебиеттегі  алғашқы  қадамын  бірден 
сүйекті  жанр  -  романнан  бастады.  Ұлы  Отан  соғысынан 
жаңа оралған майдангер іштен тебіндеген албырт шабыты 
қолына  қалам  ұстатқанда,  ақ  қағазға  алдымен  қанды 
ұрыстан, ҿмір мен ҿлім айқасынан алған ҽсерін түсіреді. Ол 
ҽсердің  молдығы  сонша,  ҽскерден  босанысымен,  тҿрт-бес 
жыл бойы табан аудармай істеген еңбегі «Курляндия» атты 
қалың романды дүниеге келтіреді (1950). Кҿркемдік бітімі 

  40 
 
 
кҿңіл тойғандай шықпады десек те, бұл шығарма ҽдебиетке 
ҿз  қазынасымен,  тың  суреттерімен  қосылды.  Қазақ 
оқырманын  окоп  шындығына  қанықтырып,  жауынгер 
тірлігінің  тереңіңде  жылып  аққан  ағысын,  тыныс-лебін 
тікелей  ұрыс  шебінен  елестетті.  «Курляндия»  кейін 
толықтырылып,  ҽрі  ықшамдалып  «Күткен  күн»  (1958) 
атымен қайта шықты. 
Жазылған  дүние  шығарманың  кҿркемдік  сапасын 
жетілдіру  мақсатында  ҿңделді.  Кейбіреулер  «Курляндия» 
«сын  кҿтермейтін  нашар»  шығарма  десті.  Авторының  ҿзі 
тіптен тұқыртып:  «...1947  жылы  ҽскер  қатарынан  босанып 
қайтқан  шала  сауатты  қалпыммен  роман  жаздым.  Ҽрине, 
шала  сауатты  баладан  шала  сауатты  роман  шығатыны 
белгілі»,  -  деп  атүсті  сынды  растағандай  болды.  Жҿнін 
айтқан  -  жазушы,  сыншы  Тахауи  Ахтанов.  «Курляндия» 
романында,  -  деп  жазды  ол,  -  жас  жазушы  ең  алдымен 
ҿзінің  талантын,  шебер  суреткерлігін  танытты.  Соғыс 
ҿмірін  оқушылардың  кҿз  алдына  кҿркем  елестете  білді. 
Біздің  есімізде  бірі  бар,  бірі  жоқ.  Ҿткен  ҿмірдің  бетін 
кірбің  басқызбай,  есіңе  салып  беріп  отыратын  ҿмір 
шежіресі  -  кҿркем  ҽдебиет»  -  депті  ертерек  жазған  бір 
мақаласында Ҽбдіжҽміл. 
Ол соғыстың ҿрті ҿшкелі бір емес, алпыс жыл. Жарты 
ғасырдан  аса  уақытта  қайта  оқылған  «Курляндия»  ескірді 
ме  екен  дейтін  емес,  қалдырған  ізі  бар.  Майдан  суретін 
ендігі  ұрпаққа  сенімді  жеткізетін  туынды.  Ел  іргесінің 
тұтастығын  сақтап  қалған  ерлікті  роман  шежіредей 
шертеді. Есей, Нұржандар қазақ, орысы, татары, ҿзбегі боп 
бір  ауыздан  сҿз,  бір  жеңнен  қол  шығарады.  Ел  намысын 
қолдан  бермейді.  Нұрпейісов  романы  -  сол  шындықты 
асырмай,  жасырмай  қаз  қалпында  суреттей  отырып, 
отаншыл сезімге баулитын құны жойылмайтын шығарма. 
Майданнан  қайтқан  жас  офицер  Ҽбдіжҽміл  туған 
жерімен  қаншама  сағынып  қауышса,  оған  деген 

  41 
 
 
махаббатын  роман  жанрының  кең  байтақ  ҿрісінде  шын 
жүректен жырлап шығуға соншама ынтықты. 
«...Ҽлі  күнге  бір  бүйірің  ауыл  ҿміріне  бұрып  тұрады. 
Қанша  қашыққа  шырқап  кетсең  де,  бойыңдағы  бір 
тамырың  туған  жеріңнің  топырағында  бүлк-бүлк  етіп 
соғып  жатқандай.  Кей  күні...  сен  ҽлденеге  ҿзек  аузында 
жалғыз  үй  отырған  балықшы  шалдың  қамыс  қосын, 
жұпыны жиһазын, жалпылдақ шамын есіңе аласың. Ҿз үйің 
жайнап  тұрса  да,  саған  осынау  балық  сасыған  кішкентай 
қос  ыстық.  Қос  ішінде,  ақ  иық  қылған  ауыр  еңбектен 
болар,  жан  ҽкең  сілесі  қатып  шаршаған.  Күнге  күйген 
жылтыр  қара  бетінде  қалжыраған  ажар  бар.  Үні  де 
қалжырап  ақырын  шығады.  Сол  кезде  қара  пұшық  бала 
ҽлдеқайдан  жүгіре  кеп  отырса  болғаны,  оның  ҽжім  беті 
іштей нұрланып елжіреп қоя береді». 
Жазушының  «Қан  мен  тер»  романының  дүниеге 
келу  сыры  осы  сҿздерде  жатыр.  «Қан  мен  тер» 
трилогиясын  құрайтын  «Ымырт»  (1961),  «Сергелдең» 
(1964),  «Күйреу»  (1970)  романдарынан,  атының  ҿзінен-ақ 
байқалып  тұрғандай,  тҿбеден  жарқырап  түрған  күнді  аз 
кезіктіреміз.  Ал,  жарқырап  шақырая  қалса,  кейіпкерлері 
тағы бір тозаққа ілінді дей бер. Ҿзінің бас кейіпкері Еламан 
тҽрізді  туынды  ұдайы  дерлік  томырылып,  үнсіз-түнсіз 
тұнжырап түнерген қалыбынан жазбайды. Соның ҿзінде де 
туған  ҿлкеге  деген  сүйіспеншілік  сезімінің  орны  бҿлек. 
Мына  қабағы  қатулы  шығармадан  ол  сезілмейді  емес. 
Трилогияны оқыған сайын Қасым ақынның: 
Неткен байтақ, неткен ұлы жер едің! 
Нендей күйге кҿкірегімді бҿледің? 
Сенде тудым. Сенде ҿстім мен, сенде ҿлсем, 
Арманым жоқ бұл дүниеде, - дер едім - 
деген  ҿлеңі  есіңе  оралады.  Алтын  бесік  туған  жерге 
деген ұлы махаббат, ол туралы асқақ ойлардың прозадағы 
реңі, ҽрине, ҿлең сҿзден басқаша кестеленеді. Прозашының 

  42 
 
 
туған халқына, оның жазира даласына деген сүйіспеншілігі 
елінің  кең  қолтық  мінезін,  шалқар  ҽнін,  шалқар  кҿштей 
шұбатылған тарихын эпостық құзырға кҿтере суреттеуінен 
аңғарылса керек. 
«Қан  мен  тер»  трилогиясы  -  ел,  халық,  оның 
ҽлеуметтік 
тағдыры 
туралы 
шығарма. 
Уақыты 
ҿзгергенімен,  заманалық  зҽрулігі  ҿзгермейтін  туынды. 
Соңғы жетпіс жылғы алтын ҽдебиетімізді мысқа балағысы 
келетін  қайсыбір  неонигилист  даңғойлар  бұл  романға  тап 
күресін жазғандықтан ескірді деп мін таққысы бар. Бай мен 
кедейдің  бұзылған  арасын  жазды  деп  Нұрпейісовті 
кіналасақ,  «Байда  мейір,  жалшыда  бейіл  де  жоқ, 
Аңдыстырған  екеуін,  қүдайым-ай»  дейтін  Абай  ҿлеңі 
хақында не айтуымыз керек? 
«Қан  мен  тер»  трилогиясын  қазіргі  тҽуелсіздік 
мұнарасынан, 
демократиялық 
кҿзқарас 
тұрғысынан 
оқығанда,  оның  қазақ  шындығынан  бұра  тартқан  жерін 
таппайсыз.  Қайта  коммунистік  үстем  идеологияға  қайшы 
пікірлерді  жолықтырып,  «бұны  қырағы  цензура  қалай 
жіберді екен?» деп те қаласыз. 
Романның  «Күйреу»  аталатын  үшінші,  соңғы 
кітабында  комиссар  Дьяков  насихаттайтын  болашақ 
коммунистік қоғамның басты   принципінің   дұрыстығына   
Еламан   ҽжептҽуір   күмҽн келтіреді. 
«...Ол  кезде  жер  басқан  адамның  бҽрі  бірдей  болады 
дейді.  Жҽ,  жарайды,  адам  баласының  кҿкірегінде  алалық 
болмас.  Осы  жұрттың  ішер  асы,  киер  киімі,  сҿйлер  сҿзі 
бірдей-ақ  болсын.  Бірақ  құдай  бірдей  жаратпаса  қайтеді? 
Басқаны қойғанда бір оттың басында бір қазаннан ас ішіп, 
бірге  жатып,  бірге  тұрып  жүрген,  бауырлас  кісілердің 
арасында  бірдейлік  бола  қоймаушы  еді  ғой.  Олардың 
арасында  да  бірінің  сҿзі  үстем,  бірінің  ҿзі  үстем.  Бірі 
ертеден  қара  кешке  дейін  қоңынан  күн  ҿтіп,  сылпылдап 
қой соңында жүрсе, енді бірі алшайып ат үстінен түспейді. 

  43 
 
 
Түсінбеймін...Қара  борбай  кедейлер  теңдік  алсын. 
Бірдейлік  орнасын.  Бірақ,  бҽтір-ау,  осы  халықтың  киер 
киімі, ішер асы бірдей болғанмен, құлқы бірдей бола ма?» 
Жазушының алғашқы романымен салыстырғанда «Қан 
мен  тер»  -  тірлік-тынысы  ҽлдеқайда  кең  шығарма. 
Жанрлық  жағынан  да  басқаға  ұқсамайды.  «Курляндия» 
оқиғалы  роман  санатына  жатса,  бұл  -  ҽлеуметтік-
психологиялық типті шығарма. Ізденіс салмағы характерге 
түскен.  Бар  суреткерлік  қабілетін  ата-бабалардың  мінез-
кескінін  ашуға  жұмсаған.  Характер  –  Нұрпейісов 
романының  қозғаушы  күші.  Ел  қазанында  қайнап  піскен 
характер  ҿз  тарапынан  ел  тамырының  соғуына,  тонус, 
райына ықпал етеді. Романдағы оқиғаларға мұрындық боп 
кҿрінеді. Ҽрі сюжет ұйтқысы. 
Еламанның  бүтін  бітімді  тұлғасы  оның  жалпы  һҽм 
жалқы  қасиеттерінің  бірлігінен  тұрады.  Осы  екеуінің 
жұптаса  дамуына  сай  характері  толысады,  байиды. 
Трилогияның  бастапқы  кітабы  «Ымыртта»  Еламан  - 
қарапайым  балықшы.  Туа  біткен  мінезіне  ҿршілдік, 
қайраттылық  тҽн.  Намыскер  жігіт.  Жұрт  Қаратаз  деп 
атайтын  Құдайменді  байдың  қорлығына  шыдамай,  айбат 
шеккен,  сес  кҿрсетіп,  балықшылар  арасына  кетіп  қалған. 
Бір-екі сҿзінен ой түйгіш, кҿкірегі ояу жан екені байқалып 
қалады. Жетпей жатқан тұсы ҽзірше былайғы дүниемен ісі 
жоқ.  Жазушы  міне,  осындай  бұйығы,  патриархалдық 
қапастағы  тұңғиық  тұлғаның  ішіне  бірте-бірте  ҽлеуметтік 
сҽуле түсіреді. 
Еламан  ҿміріндегі  ілкі  ҽлеуметтік  сілкініс  кездейсоқ 
оқиғадан басталады. Арал промыселінің қожайыны «тентек 
Шодыр»  атанған  Федоров  ҽлі  дұрыстап  қата  қоймаған 
теңізге  балықшыларды  зорлап  айдап  салады.  Жалданған 
балықшыларды басыбайлы құлы есепті ұрып соғады. Ҿзіне 
де  қол  кҿтерген  соң  іштей  кіжініп  жүрген  Еламан  суға 
кеткен  балықшыларды  сұрастырмай,  ауын  жоқтап  тұрған 

  44 
 
 
дүниеқоңызды  сүйменмен  салып  ҿтеді...  Кездейсоқ  оқиға. 
Еламан кісі ҿлтіремін деп ешқашан ойламаған. Тумысында 
жуас,  ақ  пейілді  адам.  Мына  кездейсоқ  оқиғаның 
қажеттілік деп аталатын астары бар. Жазықсыз Андрей мен 
Жалмұраттың  қазасы,  кҿпестің  олардың  ҿмірінен  дүние 
боқты жоғары қоюы, адамшылық ар-инабатының жоқтығы 
адал кеудеде кек отын тұтатады. 
Нұрпейісов  характер  сомдауда  ҽлеуметтік  Һҽм 
психологиялық  талдау  тҽсілін  бір  арқанның  екі  тіні 
есебінде ҿреді. Романның алғашқы беттерінен ақ автор би-
тҿл  сҿз  жҽне  тҿлсҿз  (несобственно-прямая  речь)  арқылы 
Еламанның  жанын  сҿйлетеді.  Жҽне  психологиялық 
талдаудың  монолог  формасын  жиі  қолданады.  Монолог 
шарты - жалғыздық. Еламан «Жалғыз кісіге ой үйір келеді-
ау»  -  деп  түйеді  .  Ойы  үнемі  екіге  бҿлініп  жүреді.  «Теңіз 
үстінде ҽйелі жайында кҿп ойлайды. Алғашқы кезде ол бір 
түндік  астында  бірге  тұрғасын  бойы  үйреніп  кетер  деп 
үміттеніп жүрген. Бірақ «Кешкісін үйге кеп ҽйелінің бетіне 
бір  қарағаннан-ақ  кҿңілі  суып  сала  беретін».  Еламан 
қасында  құр  сүлдесі  жатқан  ҽйелі  Ақбаланың  тҽні  ғана 
ҿзінікі,  ал  жаны  басқа  жақта  екенін  сезгенде  мүлде  моқап 
қалады. Бас кейіпкердің осы күйі ұзақ-сонар ішкі монолог, 
тҿл сҿз арқылы беріледі. Кей кейде ғана ішкі монологі ішкі 
тҿл  сҿз  пішінін  алады.  «Бейшара  қайтсін,  мен  кінҽлімін. 
Ие, ие, мен кінҽлімін», - деді Еламан ішінен». 
Кейіпкер  іштей  күйінеді,  опынады,  толғанады. 
Адамның  осы  бір  ішкі  драматизміне  жазушы  ҽрдайым 
құлақ түргіш. 
Трилогияның екінші кітабы «Сергелдеңде» Еламанның 
жеке басының қайғысын ел қайғысы басып  кетеді. Екінші 
кітап  халық  кенішіне  бойлай  түседі.  Қазақ  даласында 
ҽлеуметтік  қайшылықтардың  ҿршуін  тереңнен  қопарып 
кҿрсетеді. 

  45 
 
 
Ақ  патша  тағынан  құлап,  орнына  келген  Уақытша 
үкімет те ел тізгініне ие бола алмай, Қос үкімет дейтіннің 
орнаған  кезі.  Ел  іші  дағдарыста.  Соғыс  ауыртпалығы  ес 
жиғызбай  езіп  жаншып  ҽкетіп  барады.  Бұрынғы  майлы, 
жайлы  орнынан  тапжыла  қоймаған  ескілік  Петербор 
жақтан  шыққан  дүрбелеңнен  шошынғанымен,  ҽлі  айылын 
жияр  емес.  Түрмеге  қамалған,  айдауда  жүрген,  одан 
түріктермен  соғысқа  қатысқан,  майданнан  оралғанда 
Шалқарға  келіп  темір  жол  бойына  жұмысқа  орналасқан 
Еламан,  ендігі  жүріс-тұрысында  біраз  дүниені  бағдарлап, 
байыздайтын  ҿреге  кҿтерілген.  Бірақ  кейіпкердің  ҽлі  де 
«бір  қайнауы  ішінде».  Ҽлі  де  ол  оң  мен  солын  айырып 
жетпеген сергелдең пішінде, ҽуре-сарсаңда. 
Екінші  кітаптың  сюжеті  мен  композициясы  бас 
кейіпкер  характерінің  осы  ерекшеліктерінен  туындайды. 
Сюжет  ҽлеуметтік  дауылдың  қарсаңындағы  ісініп-қабына 
бастаған  теңіздей  теңселген  ахуалды  бейнелеу  барысында 
шиыршық  атады.  Бұрынғы  самарқау  ырғағынан  жаңылған 
кейіпте.  Композиция  сюжеттің  сабақтас  оқиғаларынан 
құралады.  Ҽлдебір  үлкен  оқиға  аяқтала  бере,  ширыққан 
сюжет  суреті  публицистика  ҽуеніне  ауысады.  Суреттелген 
оқиғаларды тың ойлармен түйіндейді. Эпикалық сюжеттің 
ішкі  драмалық,  күрделі-психологиялық  сипаты  ҿзгеріп, 
ақырында талдама-жинақтаушылық реңк алады. 
«Еламанның  сең  соққан  балықтай  сергелдеңге  түскен 
жаны  соқтықпалы  ҿмірден  соқпақ  іздеп,  баяғы  Шалқарға 
бет қойды». 
Романның  соңғы  редакциясында  бұл  сҿйлем  түсіп 
қалған. 
Онсыз  да  түсінікті  жайттарды  оқырманға  шайнап 
берген  астай  етуді  автор  жҿн  кҿрмеген  тҽрізді.  Оның  бер 
жағында, Еламанның сең соққан балықтай күй кешіп жүруі 
рас  болғанымен,  Шалқарға  бет  қоюында  саналы  ҽрекет 
барлығы  байқалады.  Талай  елді,  жерді  аралады. 

  46 
 
 
«...Ұйықтап  жатқан  кеще  ойға  тас  тиіп  оятқандай  болды; 
сонан  бері  ҿз  басының  қайғысын  ел  қасіреті  жеңіп,  шерлі 
жүрегі сыздап қайтты». Шалқарға бет алғанда Еламан қара 
басының қамын ойлаған жоқ. Еліне кҿмек тиетін кҿздің қай 
жерде екенін біліп аттанған. 
Характердің сюжеттік арнасы кеңи түседі. Майданнан 
еңсесін  тік  кҿтеріп  қайтқан  Еламан  ешкімге  кеудесін 
бастырмауға,  есесін  жібермеуге  тиіс.  Іс  жүзінде  солай 
болады  да.  Майданда  казак-орыстармен  тҿбелес  үстінде 
жазым  бола  жаздаған  жерінен  арашалап  алып,  Шалқарға 
жұмысқа орналастыруға кҿмектескен, үйінен пҽтер берген 
Мюлгаузенмен  жұдырықтасып  қалады.  Мюлгаузеннің 
«қорқақсың»  деп  жұрт  кҿзінше  қорлап  былапыттағаны 
жанына  батады,  намысына  тиеді.  Кейіпкер  характерінің 
қатайғаны  Тҽңірбергенмен  айырылысқан  бетте  тҿркініне 
қайтуға  жүзі  шыдамай  Шалқарға  келген  Ақбаламен  ойда 
жоқта ұшырасып қалғанда байқалады. Ескі нұсқада Еламан 
бұрынғы  ҽйеліне  жаны  ашығандай,  онымен  қайта 
табысқысы  келгендей  кейіп  кҿрсетуші  еді.  Жаңа  нұсқада 
оның Ақбалаға қайырылғысы жоқ. Құштарлыққа бой ұрып, 
емшектен  шықпаған  баласын  тастап,  бір  кезде  айдауға 
кеткен  Еламанға  ол  да  бұрылмастан  кетті  ғой,  -  деп 
қорытады ҿз шешімін. 
Мюлгаузенмен  тҿбелестен  кейін  ауылға  оралған 
Еламан  бастапқы  кезде  тағы  да  бұрынғысындай  іштен 
тынып  жүрген.  Тағы  да  оқиға  ағысында  жаңқадай 
қалқитын  тҽрізді.  Шалқардан  ҽкелген  тапаншасын 
жолшыбай  бір  ескі  жұртқа  тығып  кеткен.  Балықшылар 
арасынан тыныш тірлік іздейтіндей. Қайын атасы Сүйеудің 
үйіндегі  баласын  қолына  алады.  Бірақ  бұлайша  жеке 
басының  қамын  күйттеумен  жүруі  ұзаққа  бармайды.  Ҿмір 
еркіне қоймай иіріміне тартады. Амалсыз білегін сыбануға 
мҽжбүр.  Ҽлеуметтік  тартысқа  қайта  араласпасына  амалы 
қалмайды.  Айдын  шалқар  теңізді  бір  ҿздері  иемденіп, 

  47 
 
 
балығы кҿп ойыққа басқаларға ау  салдыртпайтын Темірке 
кҿпес пен Тҽңірберген байдың озбырлығына қарсы тұрады. 
Жеңілетінін  біле  тұрса  да,  топ  бастап  қайрат  кҿрсетеді. 
Түрікпендер  шабуылдап,  бейқам  жатқан  елдің  мал-жанын 
айдап кеткенде, қол бастап, жаудан ҿш алады. Мал-жанды 
үйіріне  қосады.  Жағдай  намысты  оятып,  кеудеде  жігер 
туғызса, жігер характерді қайрайды. Ар-намыс жетегіндегі 
характерге      оқиға  арнасын  ҿз  деген  жағына  бұра  алатын 
қуат  бітеді...  Бұрынғы  жылқышы,  балықшы,  сарбаз  ой-
санасының  ҽлеуметтік  қабаты  қалыңдай  түседі.  Шодырды 
ҿлтірген кездегі Еламан - стихиялы бүлік құрбаны еді. Бұл 
жолғы  Еламан  басқа  жан.  Саналы  күрескер.  Халқының 
қолындағы  қаһарлы  қару.  Білек  күші  жағынан  ғана  емес, 
ақылы да пҽрменді құралға айналған. 
Түрікпен шабуылының құрбандықтарын жерлеп, асын 
берген  Еламан  тҿбе  басында  жалғыз  қалып,  «ауыр  оймен 
тұнжырап  отыр».  Жай  ғана  қамығып  отырған  жоқ.  Ой 
ойлап  отыр.  Бұған  дейінгі  шертілген  ұзын  хикая 
публицистикалық жолмен сығымдалып қорытылады. 
«Осы  қазақ  неге  кҿнгіш?  Аштыққа  кҿнуге  болар,  ал 
бірақ  қорлыққа  кҿнген  қасиет  пе?..Кҿненің  кҿзі  ғой  деп, 
қариялардан  жҿн  сұраған  кезі  болды.  Қанша  жасаса  да 
олардың осы ҿмірден түйген зҽредей де сабағы болмапты... 
Олар  ҿз  елінің  тірлігін  ұзақ  сонарға  сап,  баяғы  заманда 
ҿткен даңғой батырын, жезтаңдай биін мақтап, жҿн сұраған 
кейінгі  ұрпаққа  тірліктің  жолын  қиындата  түседі...  Ата-
бабасының бір ісіне ырза емес. Үстіне кісі кіргізбейтіндей, 
кең далаға сыймай, мал  жайып жатқаннан не ұтты? Талай 
заманнан  бері  жер  дауы  кішкентай  елді  жегідей  жеп, 
алауыздық  асқына  түскен.  Соның  арқасында  ит-құсқа 
таланып, таяқ жеумен күн кешіп келеді. Кеше де ҿздерінен 
он  есе  күші  аз  жауға  қарсы  тұра  алмады.  Таланды. 
Тоналды. Алдағы уақытта ҽлі қанша таланбақ!» 

  48 
 
 
Публицистикалық  толғау  драмалық  сюжет  есепті.  Іші 
қазандай  қайнаған  Еламан  тығырықтан  шығаратын  жол 
іздейді.  Ізденіс  үстінде  ойы  шартарапты  шарлайды.  Арғы-
бергі  тарихқа  «ат  сабылтады».  Ауылына  қайтқан  беттегі 
қалпы  қызық.  Кҿзін  алдындағы  жалпақ  даладан  алмай 
келеді. Ал ойы басқада. Қап тауын, Ресей жерін аралайды, 
қала  берді  Түркия  майданына  кірісіп  кетеді.  Кезбе  ойы 
кесек  ойларға  бастай  ма,  қалай?  Сюжет-толғау,  сюжет-
естелік  ащы  ішектей  шұбатылған  ұзақ  ішкі  монологке 
ұласады.  Еламан  іштей  түлейді.  Оянған,  рухани  жағынан 
байыған Еламан санасы жаңарып, ел сҿзін ұстайтын ҿреге 
кҿтеріледі... Роман кеңістігі теңіз айдынын елестетіп ұлғая 
береді... 
Еламанның  ел-жұртының  тағдыры  хақында  ендігі 
түйгендерінің  бҽр-бҽрі  мінсіз  емес.  Келісетін  де, 
келіспейтін  де  жерлері  бар.  Қазақ  халқының  ҿткен  күнін, 
бұрынғы бетке шығарларын түгін қалдырмай сынап-мінеуі 
сыңаржақтау.  Роман  жазылған  уақыттағы,  яки  кеңес 
кезіндегі  үстем  кҿзқарастың-социалистік  реализмнің 
салқыны тигендей. Ел тарихын тым кемсітіп жібергенімен 
келіспейміз.  Келісетініміз  -  Еламанның  ел    ішінің    бірлігі  
хақындағы  түйгендері.  Мұның  жҿні  бҿлек. 
Қазақтың 
қарымды 
қаламгері 
Ҽбдіжҽміл 
Нұрпейісовтің  «Қан  мен  тер»    роман-трилогиясының 
алғашқы  кітабы  1961  жылы,  соңғы  томы  1969  жылы 
шықты.  Роман-трилогия  тұтас  күйінде  1970  жылы  жарық 
кҿрді («Ымырт», «Сергелдең», «Күйреу»). 
Роман  жайындағы  ««Қан  мен  тер»  қалай  жазылды?» 
деген  мақаласында  (1976  «Жұлдыз»  №3)  автор  былай 
дейді: 
«Бағзы  бір  замандағы  байырғы  қазақ  пен  кешегі 
революция  қарсаңындағы  қазақ  тірлігінде  салт-сана,  ҽдет-
ғұрып,  дҽстүр  жағынан  түк  айырмашылық  болмаса  да, 
ұлттық  сана-сезімінде  күрделі  ҿзгеріс  байқалатын... 

  49 
 
 
Сонымен  бірге  1916-жылғы  қанды  оқиға  тұсында  кешегі 
мал соңында күн кешкен жалшылардың ойы, санасы ҿсіп, 
оңы  мен  солын  тани  бастады.  Сҿйтіп  шым-шытырық 
ҿмірден  ҿзіне  сүрлеу  жол  іздеп  табатындай  парасатқа 
кҿтеріліп қалып еді... 
Менің есебім бойынша Еламан да... дҽл осы  дҽрежеге 
кҿтерілуге  тиіс  қаһарман  еді...  Кешегі  мал  баққан 
жалшының  саналы  жолға  түсіп,  қызыл  жалаулатып 
революционер  болғанын  кҿрсеткеннен  гҿрі,  оның  осы 
жолға  қалай  келгенін,  себебі  мен  салдарын  кҿрсеткім 
келді». 
Осы мақсатты жүзеге асыру жолында жазушы Еламан 
характерінің  эволюциясына,  ҽсіресе,  осындай  қарапайым 
адамның  жан  дүниесіндегі  қайшылықтарға  кҿп  кҿңіл 
бҿледі.  Жазушы  осы  тақырыппен  15  жылға  таяу  уақыт 
айналысты.  Роман  тарихи-революциялық  тақырыпқа 
жазылған. 
(С.Мұқанов  «Ботагҿз»,  Х.Есенжанов  «Ақ  жайық», 
З.Шашкин «Тоқаш Бокин» романдары да осы тақырыптас). 
Романда  қазақ  даласындағы  ҽлеуметтік  шындықтар  – 
капиталистік 
қарым-қатынастың 
тереңдей 
түсуі, 
Ақпатшаның  қазақтан  «қара  жұмысқа»  ҽскер  алу  туралы 
бұйрығының  шығуы,  осыған  байланысты  1916  жылғы 
дүрбелеңнің 
басталуы, 
ақпан 
буржуазиялық 
революциясынан кейінгі ел ішіндегі қиын жағдайлар, қазақ 
тҿңкерісі,  патша  генералдарының  жанталаса  бас  кҿтеріп, 
совет ҿкіметіне қарсы шабуылға шығуы, азамат соғысының 
басталуы жҽне т.б. күрделі жайлар кеңінен суреттелген. 

жүктеу/скачать 0,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: