шығаратындардан дегенмен бірге газетшілерден соң қол-
данылып отырады. «Айқап» журналында бұл мағына
басқармадан деген сөзімен беріледі.
«Айқап» бетінде -шы, -ші жұрнағынан басқа да қосым-
шалардың жаңа сөз жасауда жиі пайдаланылып отырғанын
көреміз. Олар, негізінен мыналар: -шы (ше), бірнеше мы-
салды келтірсек те жеткілікті. Жер жанарту үшун жазылған
103
кітабу ағайрионға жақын өкей диқаншылық хақында шыға-
рылған майда-майда кітабшаларды барлығын біріктіріп,
үлкен һəм тəртібді қылыб жазыб, кем жерлер болса, басқа
жақдан толықтыруб басылса, қазақ үшун көб қолай болар
еді («Айқап», 1912, №10, 236-б.). Сол сияқты еркіншілік,
көшпелілік, мəденилік, бəдуилік, солдатлық, мұғалімдік де-
гендерде анық көрінетіндей, бұл қосымшалар алуан түрлі
мағыналық реңкте жұмсалған. -Ша жұрнағы кішірейткіш
мағына беріп тұр, оны аңғарта түсу мақсатымен «Айқап»
ол жұрнақ жалғанған сөздің алдына майда-майда деген
анықтауышты қолданған. -Шылық, -шілік қосымшасы əдет-
тегі кəсіпті мамандықты білдірумен қатар (диқаншылық,
көпшілік) дерексіз абстракті, жинақтық ұғымды да көрсе-
туге бейім дегені байқалады. Сол сияқты -лық, -лік қосым-
шасы қатыстық мағынамен қатар жинақтық, дерексіз ұғым-
ды қоса көрсетуге бейімделген.
«Айқап» тілінде кездесетін өнімді жұрнақтардың бірі –
есім сөздерден етістік тудыратын -ла, -ле, -да, -де, -та,
-те қосымшасы. Ол жұрт оқиды, өнерленеді, тірі болады
(«Айқап», 1912, 113-б.). Бұл сауалға кесуб болады (Сонда.
1911, №10, 7-б.). Сатуға жұмсарлық жерлер Торғай, Ақмола
облусларында һəм Тобыл губернасында бес жүз мың де-
сетинелеб есебтеледі (Сонда. 1913, №4-5, 73-б.). Жалпы,
осы жұрнақтар арқылы жаңа сөз жасау процесі – өте көне
құбылыс. Көне жазба мұраларымызда қазіргі əдеби тілде
қолданылмайтын туынды сөздер көптеп ұшырасады: атлат –
атқа отырғыз (Тоньюкук), елге – (елде) – ел құру, одақ
құру (Күлтегін), сүле – əскермен жорыққа аттанып соғысу,
қаганла – хан болу (Күлтегін, Тоньюкук) т.б.
Өнер сөзінен туған етістік кейінгі кездегі баспасөз тіліне
қабылданбай қалды. Сол тəрізді десятина сөзінің тілге
енбей қалуымен байланысты десятинелеп етістігі де тұ-
рақты орын ала алмады. Жоспарлап етістігі «Айқап» тілінде
болжау, топшылау мағынасында қолданылса, кейінгі кез-
104
де ол сөз істелетін істі алдын ала жүйелі түрде жобалау
мағынасында қалыптасты.
«Айқап» тілінде сөз жасау процесіңде осындай байырғы
қосымшалармен бірге араб, иран тілдерінен ауысқан фор-
маларды қолдануда жиі кездесіп отырады. Мысалы, Өлең
айтушы əнпаз адамдарды жұртқа есерсоқ деб көрсетпей,
есті деб қадірлі етуб көрсетуге тырысыңдар («Айқап», №13,
294-б.). Қуанушы едік: бізден де Писарев, Белинский, До-
бролюбовтар шығуб, жолдан тайған жазымпаздардың қа-
ламын түзеб тұрады ғой деб (Сонда. 1914, №2, 24-б.). Осы
аталған бес түрлі кеңес хақында жазылған қарарнаме уезд-
ный начальникнің қолына табсырылды (Сонда. 1912, №2,
41-б.). Жақын жерде натариус тұрса, оған баруб наториаль-
ный өсиетнама жаздырған артық (Сонда. 1913, №6, 212-б.).
Осы күнге сахара низам – нəмесі өзгерілуге лайық ба?
(Сонда. 1913, №10, 222-223-бб.). Қазақ мектеблерінде
шəкірт балаларға марқұмның ғұмыр нəмəсі оқылыб, халыққа
қадірі қымбаты қандай екендігі түсіндірілді (Сонда. 1915,
№2, 17-б.). Кираатхананың жоқдығын жазыбды (Сонда.
1914, №24, 140-б.).
Осы мысалдардың өзінен-ақ «Айқап» тілінде -паз, -нəме,
Достарыңызбен бөлісу: |