Терминологиясы

325
еңбегінде бұрын жасалған терминдерді нақтылай түсу 
бағытында біраз əрекеттер жасап көреді. Анықтауыш пен 
толықтауышты басқаша түсіндірігісі келеді. Үстеуді жұрнақ 
орнына, жалғауышты жалғау орнына қолдануды ұсынады. 
Алайда ғалымның терминжасам процесіндегі əлгіндей 
ұсыныстарының көбі ұтымды бола қойған жоқ. Оның рөлі 
термин жасауда емес, осы саланың сан қилы мəселелерін 
ғылыми тұрғыда қарастырып, тіл заңдылығынан туындай-
тын тұжырымды пікір өрбіте білуінде еді. Ол өзінің ойлы 
да ұтымды ізденістерімен терминологияның лингвистика 
ғылымының үлкен бір саласы ретінде дамып, өріс алуына 
ықпал жасаған дарынды терминолог. 
Қ. Жұбановтың ғылыми жұртшылық назарынан тыс 
қалып келе жатқан екінші бір қыры оның аудармашылық 
өнері мен аударма жайындағы ой-пікірінен көрінеді. Ол бұл 
саламен табиғи мұқтаждық арқасында айналысты. Тілдерді 
салыстыра қарастыру арқылы бір тілден екінші тілге ау-
даруда оның асқан таланты байқалады. Құрылымы бөлек 
тілдердің семантикалық айшықтарын бірінен екіншісіне ау-
даруда өзінің айрықша қабілетін танытады. Жоғарыда сөз 
болған «Бюллетеньде» жарияланған мақалалары ұдайы екі 
тілде жазылған. Осының өзінен-ақ оның аудару шеберлігін 
байқауға болады. Екі тілді бірдей жетік меңгерген ол ойла-
рын еш қиналмай екі тілде еркін жазады. 
Ол аударма практикасымен ертеден-ақ шұғылдана 
бастаған сияқты. Оның алғашқы аудармасы есебінде 
К.К. Юдахиннің 1929 жылы Қызылордада өткен қазақ тілі 
бойынша ғылыми-орфографиялық конференцияда сөйлеген 
сөзін айтуға болады. Дегенмен Қ. Жұбановтың аударма 
проблемасымен арнайы шұғылданбағанын, қайта жұмыс 
ретіне қарай жол-жөнекей айналысып отырғанын ескеру 
керек. 
Əйтсе де Қ. Жұбановтың аудармашылық қызметін бел-
гілі əдебиет маманы, профессор Б. Шалабаев былай деп 
əңгімелейді. Ол 30-шы жылдары В.Г. Короленконың «Без 
языка» деген повесін аударады. Оны баспагерлер ұнатпай, 

326
аудармашыға қайтарады. Мұны білген профессор баспамен 
өзі байланыс жасап, аударманы əдеби өңдеуді өз міндетіне 
алатын болып келіседі. Сөйтіп аударманы түгел қайта өңдеп, 
«Тілсіз» деген атпен баспадан шығартады. 
Аудару процесінде Қ. Жұбановтың тілдердің ұлттық 
табиғатына қатты мəн бергені байқалады. Оның тікелей 
аудармаға қатысы жоқ ізденістерінің өзінде де сөйлем 
құрау мəселесінде ылғи да өзге тіл білімдерімен салғастыра 
қарап отырғаны қызық. Əсіресе оның қазақ тіліндегі сөз 
тіркесімділігі жайында жасаған талдауы көңіл аударарлық. 
Əдетте қазақ тілі аглюнитативті тілдер қатарына жата-
тындықтан, ондағы сөзжасам түрлері жалғаулар көмегімен 
жасалады дейтін ұғым қалыптасқан ғой. Қ. Жұбановтың 
«Жалғамалы тілдер тек жалғамалылықпен ғана шек-
телмейді» деп керісінше түйін жасайды. Оның ойынша, 
бұл мəселеде қазақ тілінің сөз тіркесімділігі айрықша рөл 
атқарады. Осының мысалы ретінде 15 сөзден тұратын 
сөйлемді талдап көрестуі дəлелді. Сен көрген қымбат алпа-
уыттан да қызыл құрт Ертай ұстаның Темірбайдан алған 
торы бесті аты жақсы. Осындағы 15 сөздің үшеуінде ғана 
сөз тудырғыш қосымша бар да, қалған 12-сі түбір сөз болып 
келеді. Сөйлемдегі сөздердің орнын ауыстыра отырып, түрлі 
тіркесім жасауға болатынын, сол арқылы жаңа мағыналық 
өзгерістер туғызылатынын тəптіштеп талдайды.
Қ. Жұбанов келесі бір тұста түпнұсқаны қазақ тіліне дəл 
берудің жолдарын сөз етеді. Сондағы тіліне тиек ететіні кол-
хоз қозғалысына байланысты ресми материалдық аударма-
сы. 30-ншы жылдарда пайда болған бұл материалдың басы 
мен аяғы жоқ. Түпнұсқа да, оның аудармасы да қолымызға 
түспеді. Алайда ғалымның бұл жөніндегі сауатты талдаула-
ры назар аударарлық. Ол аударманың басты кемшілігі ша-
мадан тыс дəлме-дəлдігінде деп түйеді. Оның талдамасына 
қарағанда, аудармашы жеке сөздер мен мəнін жеткізе алмаған, 
қайсыбір сөздерді дұрыс қолданбаған. Сондай-ақ тілдердегі 
сөздер мағынасы бір-біріне сəйкес келе бермейтінін ау-
дармашылар үнемі ескеруі тиіс екенін мегзейді. Мəселен, 

327
Қ. Жұбановтың айтуынша, орыстарда тектік ұғым (пастух) 
бар да, оның қойшы, жылқышы боп түрленуі жоқ, ал неме-
се керісінше хлеб, конюшня ұғым түрлері бар да, олардың 
қора дейтін жалпы жиынтық атауы жоқ. Орыстың тетя-
сын қазақша жеңеше деп те, апа деп те аударуға болады, ал 
қазақтың апасы орысша сестра боп кете береді. 
Сөйтіп Қ. Жұбанов əрбір сөздің контекске қарай құбылып 
отыратын қасиетін ескеріп, аудармашылардың бұған мəн 
беріп отыруы керектігін ескертеді. Сондай-ақ, ғалымның 
контекске орай əр алуан мағыналық реңк алып жататын 
көңіл (настроение), күрес (борьба) сөздерін аударуда кетіп 
жататын өрескелдіктердің талдауы аударма саласындағы 
ізденістерге үлгі болуға жарайды. Мысалы: Аурудың көңіл-
күйі өте жақсы (У больного очень хорошее настроение) де-
ген сөйлемдегі көңіл сөзі настроениеге дəл келіп тұрғаны-
мен, ғалым ұғымында «Повести решительную борьбу с этим 
и опасными и вредными для дела настроениями и изгнать их 
вон из партии» деген сөйлемде мұны былай деуге болмайды. 
Сонымен бірге жеке сөйлемдерді аударуда да қазақ тілінің 
мүмкіндігі мол екенін əдемі аңғартады. 
Қ. Жұбановтың аударма тілі туралы айтқан ойларының 
ішінде редакторлық ескертпелерінің де орны бөлек деп бі-
леміз. Мұнда ол С. Аманжоловтың мақаласындағы қайсыбір 
пікірлерге қарсы дау айтып, аудармаға байланысты біраз 
қызықты бақылауларын жазады. Əсіресе оның халықаралық 
терминдерді қабылдау тұсындағы фонетикалық заңдылықтар 
əрекеті, сингормонизм туралы, сондай-ақ идиомалар мен 
қанатты сөздерді аудару жөніндегі ойлары аса құнды. 
Қысқасы, Қ. Жұбановтың қазақ аударма теориясы 
жайындағы пайымдаулары əлі түбегейлі тексеруді талап 
ететін жəне зерттеушінің зерделі ізденістерінің қатарында 
бағаланатын қазынамыз болып саналады. Оның бұлтартпас 
логикаға негізделген ойлары мен нəрлі де əрлі тілі, өзінің 
сөз саптауына тəн стилі, заманынан озып, ғылым болашағын 
ойлайтын асқан білімдарлығы əлі талай ізденістерге үлгі 
бола беретіні анық. 

328

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: