Терминологиясы

332
есе кем, азайтынды, қалдық сан, бөлгіш, бөлінді, пұт, қадақ, 
баспа табақ, таңба, көбейту кестесі, сағат т.б. жүзге жуық 
математиканың жаңа терминдерін енгізген. Арада қанша 
жыл өтсе де, бұл атаулар бүгінгі мектеп оқулықтарында 
қолданылып жүр. Яғни ХХІ ғасырдың ұрпағына да өзінің 
зор ықпалын тигізіп отыр, тигізе береді де. 
Сондай еңбектердің бірі С.Қожанұлының «Есеп тану» 
атты кітабы 1924 жылы Ташкентте басылып шыққан. Бұл 
кітаптағы əр атау да өз баламасын тауып, өмірге жолда-
ма алған. Мысалы: аралас бөлшек, түбір, атаулы сан, 
жалаң сан, дəреже, алым, бөлім, жақша, арту, белгі, 
бөлінгіштік, артынды, дүркін, дүркінді бөлшек, көбейтінді, 
құралғыштық, құрама сандар, бастапқы сандар, туынды 
сандар, дұрыс бөлшек, бұрыс бөлшек т.б. бұл атаулар да 
кейбір аздаған өзгеріспен осы күнге дейін тұрақты пайда-
ланылып келеді. Ал мүлдем қолданылмай тастағандарын 
бүгінгі күнге қолдану мүмкіндігін ойластыруымыз ке-
рек. Осындай математика саласына тағы бір өз үлесін 
қосқан Е. Омарұлының «Пішіндеме» оқулығы 1928 жылы 
Қызылордада жарық көрді. Осы оқулықта тұңғыш рет гео-
метрия пəні атаулары қазақша өз баламасын тапты. Кітапта: 
одағай (иррационал), түйін (теорема), құрылымдас (пропор-
ционал), өрістік (сектор), өре (диаметр), тетік (аргумент), 
пішін (фигура), қатар сызық (параллель), кесе (перпендику-
ляр) т.б. төл терминдерімізді жасап, қазақ тілінің ғылымды 
игеруге бейімділігін, икемділігін өзінің құнды еңбектерімен 
дəлелдеп берді. 
Кезінде Алаш зиялыларының бұл жазып, аударып, ба-
ламаларын тапқан терминдері араға 70-80 жылды салса да, 
бүгінгі күндегі тілші ғалымдар тарапынан қолдау тауып 
отыр. 
Ал математика саласынан қазақ тілі саласына ауыссақ. 
Ұлттық ой-сананы оятып, халықты, оның ішінде жас ұрпақты 
білімге бұру мақсатымен жазылған атақты педагог, ағарту-
шы Ыбырай Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясы» (1879), 

333
«Мəктубат» (1896) оқулықтарынан басталатынын білеміз. 
Бірақ бұл қазақтарды орыс тілінде оқытудың бастапқы 
əдістемелік нұсқауларының алғашқысы болғаны белгілі. 
Сол кезеңдегі көптеген еңбектер қазақ балаларын орыс 
тілінде оқытумен болған. Атап айтсақ, «Жазуға үйрететін 
кнеге» («Букварь для киргиз», Қазан, 1892, 1894, 1908 жыл-
дары қайта басылған), «Қазақша букварь» (Нурбаев, Уфа, 
1916), «Əлифбе, яки төте оқу» (И. Аралбаев, Уфа, 1911), 
«Қазақша ең жаңа əліппе» (Малдыбаев, Уфа, 1912), «Қазақ 
баласына жəрдем қазақша əліппе кітабы» (С. Сырғалин, 
Қазан, 1913), «Үлкендер үшін əліппе» (жиюшылар: Ш. Са-
рыбаев, Е. Қожантаев, Ташкент, 1921), «Еуропалықтар үшін 
екі жылдық оқу құралы» (Қ. Кемеңгерұлы, Қызылорда, 1929) 
т.б. 
Осындай еңбектерді оқып танысқан А. Байтұрсынұлы 
мен Алаш ардагерлері қазақ балаларын таза өз ана тілінде 
оқытуды көздеп, төл еңбектер жаза бастайды. Қазақ терми-
нологиясы сөз болған жерде Ахмет Байтұрсынұлына соқпай, 
оның сол саланың білгір басшысы екенін айтпай өту мүмкін 
емес, «Ұлт ұстазы» атанған А. Байтұрсынұлының өзге 
ғалымдармен бірігіп жазған еңбектерін қоспағанда 15-тен аса 
əліппе, оқу құралдарын жазған. Ғалымның еңбектері өздері 
өмір сүрген, еңбек еткен дəуірінің жемісі, сол еңбектері 
сол дəуірдің мұқтажын, талап-талғамын қанағаттандыруға 
қызмет етті. 
20-30-жылдары ұлттық мектебіміз бен тəлімдік ой-
пікірдің дамуына елеулі үлес қосқан қоғам қайраткерлерінің 
бірі, педагог-ғалым, əдіскер, əдебиетші, лингвист, жазушы, 
тарихшы жəне аудармашы Телжан Шонанов болды. Ғалым 
сан алуан оқулықтар мен оқу құралдарының, қазақ тілі, тарих, 
математика, география, педагогика, психология мəселелеріне 
арналған мақалалар мен еңбектер жазған. Т. Шонанов 
А. Байтұрсынұлымен бірге қазақ тілінің өркендеуіне, жазу 
мəдениетіне, ұлттық мектептің дамуына өз үлестерін қосып, 
бірлесіп қызмет жасаған. Ол А. Байтұрсынұлы екеуі 412 

334
беттік «Оқу құралы» атты оқулықты 1926 жылы баспадан 
шығарды. Тілі қарапайым, мазмұны шұрайлы, бұл оқулық 
сол кезде қазаққа жөн сілтеп, жастардың сауатын, дүние та-
нымын кеңейтуге əсер еткен құнды еңбек болды. 
Телжан Шонанұлы «Тіл дамыту», «Қазақ тілі» (Грамма-
тика мен емле), «Жаңа арна», «Ересектер үшін оқу құралы» 
еңбектеріне қоса өзге ұлт өкілдеріне арнап көптеген оқу 
құралдарын, зерттеу еңбектерін жазды. Айталық «Самоучи-
тель киргизского языка для русских» (Оренбург, 1925, 1-ба-
сылым), (Қызылорда, 1929 ж.), «Қазақ тілінің оқу құралы», 
«Шала сауатты ересектер үшін оқу құралы» (Қызылорда, 
1926 ж.), «Учебник казахского языка для взрослых», «Орыс-
тар үшін қазақша əліппе» атты еңбектерін атауға болады. 
Т. Шонанұлы өзінің бір мақаласында балалардың 26 сөзден 
124 қатеге дейін жіберетіндігіне, олардың сөз арасын ажыра-
тып жаза алмайтындығына тек, емле, грамматикадағы кет-
кен кемшіліктерге ғана емес, ана тілін оқыту əдісінің дұрыс 
еместігінен деген қорытындыға келеді. 
А. Байтұрсынұлының шəкірті педагог ғалымның еңбек-
тері мен оқулықтары күні бүгінге дейін кəдеге жарап келе 
жатқан үлкен ғылыми мұра. 
Қазақ терминологиясының тарихында елеулі орны бар 
Халел Досмұхамедұлы (1889-1939) сан салалы ғылыми мұра 
қалдырды. Ол табиғаттану, анатомия, зоология, фольклор-
тану, этнография, ғылыми терминология жасау жөніндегі 
оқулықтар мен еңбектердің авторы. Х. Досмұхамедұлы 
кірме сөздерді, əсіресе орыс тілі арқылы енген сөздерге 
төл тілімізден балама табуды, кірме сөздерді қолдануда 
ана тілінің ішкі дыбыстық заңын сақтап қолдануын дұрыс 
құбылыс деп есептеген. Х. Досмұхамедұлы жарық көрген 
«Табиғаттану», «Адамның тəн тірлігі» атты оқулықтарын 
жазуы кезінде қолданған термин сөздері қазақ тілінің ғылым 
тіліне айналуына толық мүмкіндігі барына кепілдік береді. 
Ол ғылым дамуы үшін терминология мəселесін белгілі 
бір жүйеге түсіруге де назар аударды. Х. Досмұхамедұлы 

335
сонау 1920-30 жылдардың өзінде термин сөздің қабылдану, 
олардың бекітілу жолдарын анықтап берген болатын. Оған 
дəлел Х. Досмұхамедұлы 1925 жылы Орынбор қаласында 
өткізілген қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде тер-
минология ісін ұйымдастыру жөнінде: «Бүкіл қазақ халқы 
үшін жалғыз білім кеңесі болу керек. Ол білім кеңесі жа-
нында əр пəннің мамандарынан сайланған комиссия болуы 
керек. Пəн сөздері əуелі пəн комиссиясының сынына түсіп, 
оның қабылдап алған сөздері баспасөз жүзінде жарияланып, 
көптің талқысына түсуге тиіс. Ол пəн сөздері сонан соң ғана 
барып білім кеңесінің қарауына түсіп, бекітіліп шығуы тиіс» 
деп ұйымдастыру жағынан бірден-бір үлгі көрсеткен. 
1924 жылы Ташкентте Х. Досмұхамедұлының «Қазақ-
қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» деген кітапшасы басы-
лып шықты. Ғалым бұл еңбегінде қазақ тіліне терминдерді 
орынсыз алмау, алған күнде де сақтықпен, тілдің өз заңына 
сəйкестендіріп қабылдауды ұсынады. Басқа тілден ен-
ген сөздерге қосымшаны да үндестік заңына бағындырып 
қолдану керектігін айтады. Ғалым тілдің ежелден келе 
жатқан заңдылығын жойып алмау қамын ойлаған. 
20-жылдар, академик І. Кеңесбаевтың сөзімен айтқанда, 
«қазақ тіл білімі дамуының болашағын дайындаған, со-
нымен бірге ана тіліндегі ағарту ісін шын мəнінде дүниеге 
əкелген жылдар. Олай болатыны – халықтың сауатсыздығын 
жою, ұлттық терминологияны жасау, оқулықтар шығару, 
мемлекеттік істі ана тілінде жүргізу сияқты шараларды 
жүзеге асырудағы алғашқы адым осы жылдарда басталды».
«Асқар тау алыстаған сайын биіктей түседі» демекші, 
асыл азаматын уақыт таразысы өз талғамына салып, бүгінде 
өз бағасын беріп, халқымен қайта қауыштырды. 
Құдайберген Жұбанов латын əліпбиі негізіндегі қазақ 
жазуы мен орфографиясын жүйелеген ғалым. 
Тіл табиғатының қыр-сырына терең жан-жақты үңілген 
ғалым қазақ тілі грамматикасының морфология саласына, 
тіл грамматикасына, синтаксиске байланысты көптеген аса 

336
құнды еңбектер берді. Тіл тынысын зергерлікпен бақылап, 
оның сан, сапасын саралаған Қ. Жұбанов өзінің бүкіл білік-
білімін туған халқын сауаттандыру жолына жұмсады. 
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында қазақ халқының 
рухани-мəдени өміріндегі аса зор саяси-əлеуметтік, халық-
тық мəні бар мəселесінің бірі – жазу, емле, термин туралы 
мəселенің басы-қасында Қ. Жұбанов жүрді. 
Қазақ тілінің зерттелуі жайында профессор Қ.Жұбанұлы 
«қазақ тілі осы уақытқа шейін жүйелі түрде тексеріліп, 
ғылым тезіне түспеген тіл қазақ тілін алғаш зерттегендер 
Н.И. Ильминский, профессор П.М. Мелиоранский, М. Те-
рентьев, И. Лаптев, В.В. Катаринский, академик В.В. Радлов, 
профессор Е.Д. Поливанов тағы басқалар болатынды», – деп 
жазды. Қазақ ғалымдарынан қазақ тілін зерттеген ғалымдар 
Ш. Уəлиханов пен А. Байтұрсынұлын айтады. 
Терминологияның, жаңа атаулардың дəл осы кезеңде 
кең көлемде дамуы қоғамдағы өзгеріс, дамуымен байла-
нысты, яғни оның қоғамдық қажеттіліктен туғандығы сөзсіз. 
Ең алғаш терминология мəселесі 1924 жылы 12-18 шілде 
аралығында Орынборда өткен республикалық ғылыми 
қызметкерлердің І съезінде сөз болған. 
1926 жылы Баку қаласында болған түркологтардың 
Бүкілодақтық І съезі тікелей осы мəселелерді қарастырды. 
Мұнда арнайы жасалған бес баяндаманың бесеуінде 
де қазақ алфавиті, орфографиясы мен терминология-
сы сөз болды. Осындай съездер мен газет бетіне шыққан 
мақалаларымыз жəне ағартушылықпен айналысқан ар-
дақты азаматтарымыздың еңбегінің нəтижесінде 1933 жылы 
Мемлекеттік терминология комиссиясы (Мемтермин-
ком) құрылған. Оның тұңғыш төрағасы – Қ. Жұбанов, 
мүшелері Б.К. Асфендияров, Г.К. Бірімжанов т.б. болған. 
Алғашқы ұйымдасқан күннен бастап бұл комиссия қазақ 
тілінің терминологиялық жүйесін жасау, қалыптастыру 
жұмыстарымен айналысты. 

337
Сол мақсатпен 1935 жылы мəдени құрылыс қай-
раткерлерінің Бүкілқазақстандық І съезі ашылар қарсаңында 
Мемлекеттік терминологиялық комиссиясы «Бюллетенінің» 
төрт саны жарық көрді. «Бюллетеньнің» бұл сандарын-
да алдағы зерттеу жұмыстарына бағыт-бағдар сілтейтін 
материалдар жарияланды. «Бюллетеньнің» 1935 жылы 
небəрі төрт-ақ саны шығып үлгерсе де, терминология 
мəселесін үлкен əлеуметтік дəрежеге көтеріп тастады. 
Сонда «Бюллетеньнің» төрт санында 17 ғылыми мақала 
жарияланған. Термин мəселесінің өзіне 7-8 мақала арналған, 
ал қалғаны орфография мен алфавитті əңгіме етеді. 
«Бюллетеньнің» алғашқы санында Қ. Жұбановтың «Қазақ 
əдебиет тілінің терминдері туралы» («Термины казахского 
литературного языка») деген атпен мақала екі тілде берілсе, 
«К пересмотру казахской орфографий» мақаласы орысша 
берілді. «Қосар ма, дара ма?», «Қазақ емлесі мен əліппесіне 
кіргізілетін өзгерістердің жобасы» атты мақалалары 
жарияланған болатын. 
Ал екінші санында «Физика терминдері жайынан», 
«Математика терминдері жөнінде» атты мақалаларымен 
қоса тағы екі ғалым екі тілде «Терминдердің спецификасы 
жөнінде» («О специфике слов-терминов»), «Қазақ тілі ор-
фографиясы мен алфавитіндегі өзгерістер жөнінде жоба» 
(«Проект изменений орфографий и алфавита казахского язы-
ка») деген мақалалары басылған. Қарап отырсақ, Қ. Жұбанов 
сол кездің өзінде-ақ кезеңнің тілек-талабына сай мұқтажын 
өтейтін мəселелерді əлеумет талқысына салып, көпшілік на-
зарына аудара білген. 
Қазақ филологиясының тұңғыш профессоры Қ. Жұба-
нов – тіл білімінің əр алуан саласына өзіндік із қалдырған 
ғұлама. Өз кезінде профессор А. Ысқақов атап өткендей, 
«Қ. Жұбанұлы тіл білімінің барлық салаларымен де шұ-
ғылданған; қазақ тіл білімінің ол араласпаған, я қатыспаған бір 
де бір қалтарысы қалмаған деуге болады. Өйткені оның ғылыми 
мұрасынан қолды болмай аман сақталып, бізге дейін келіп 

338
жеткен еңбектерінің өзін барласақ, олар қазақ тілінің фонети-
касын да, грамматикасын да, қазақ тілінің тарихын да, қазақ 
жазуы, оның емлесі, терминологиясы – бəрі-бəрін қам-
тиды». 
Қазақ ғалымдарының ішінен термин сөздің тұңғыш рет 
ғылыми анықтамасын жасаған Құдайберген Жұбанұлы бола-
тын. «Бұдан жарты ғасыр бұран профессор Қ. Жұбановтың 
терминдерге қойған талаптары, берген анықтамалары кейінгі 
кездегі көрнекті тіл мамандарының айтқан пікірлерінен 
алшақ емес». 
Тұңғыш профессор Қ. Жұбановтың да қазақ терминоло-
гиясын қалыптастырудағы орны бөлек. Ол терминжасам-
ның ғылыми принциптерін алғаш түзген жан. «Осының 
негізінде бұдан былай қарай термин жасау ісі белгілі бір 
ғылыми жүйеге, тіл заңдылығына сəйкес қабылданған прин-
циптер негізінде жүргізілетін болды. Яғни, термин жасаудың 
ортақ принципі түзіліп, оның басқа маңызды мəселелері 
шешім тапты». 
Қазақ тіл білімінің негізін қалаған А. Байтұрсынұлы 
мен Қ. Жұбанұлы жайындағы бір пайымдауында академик 
Ə. Қайдаров былай дейді: «ХХ ғасырдың бір ширегінде, 
ескі мен жаңаның жанталасқан қарбалас кезеңінде, қазақ 
халқының маңдайына Үркердей шоғырланған бір топ 
ғұлама-ғалымдардың арасында ерекше көзге түскендердің 
бірі – профессор Құдайберген Жұбанов еді. Енді міне, қалың 
жұртшылық өлгені тіріліп, өшкені жанып, сол абзал азама-
тымен қайтадан қауышып жатыр. Ел-жұртымен алдыңғы 
қарлығаш жүз көріскен профессор Қ. Жұбанұлы есімі 
еді. Сол ағалардың қоғамдағы орнын анықтауда маңызды 
қоғамдық ой-талғамды қажет етеді. Филология саласын-
да осыған орай сөз болатын екі арыс: Ахмет Байтұрсынов, 
Құдайберген Жұбанов! 
Бұлардың айырмашылығы неде десе, мен: «Айырмашы-
лық өмір сүрген уақытта, ағарту ісіне, тіл біліміне қосқан 
үлесі мен шешкен шешімі мен проблемаларында; əр ғалымның 

339
өзіне тəн қайталанбас тамаша ерекшеліктерінде!» дер едім. 
Біз бұл ғалымдардың екеуін де қазақ тілінің іргетасын 
қалаушылар деп айтуға қақылымыз. Бірақ Қ. Жұбанұлы 
басқалардан ерекше қазақ тіл білімінің ғылыми негізін 
қалаушы деп аталуға тиісті». Осыған байланысты қазақ тіл 
білімінің ғылыми негізін салушы Қ.Жұбанов қолданған пəн 
сөздерге тоқталуға болады. Кіріккен сөз, қиюлы сөз, қосар 

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: