«ТӘварих-и мусиқиун» жазба ескерткішінің кейбір морфологиялық ерекшеліктері

Х.В. МАСИМОВА

ҚР БҒМ ҒК Р.Б.Сүлейменов ат. Шығыстану институты

филол.ғ.к., ғылыми қызметкер

«ТӘВАРИХ-И МУСИҚИУН» ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІНІҢ 

КЕЙБІР МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

(Етістіктің есім сөз формалары негізінде)

Аннотация

Жазба   ескерткіштер   тiлі   орта   ғасыр   және   қазiргi   түркi   тiлдерін   байланыстыратын

маңызды саты болып табылады.  «Тәварих-и мусиқиун»  (XІX ғ.) тілінің   ортағасырлық

және   қазiргi   ұйғыр   тiлімен   салыстыру   барысында   аталмыш   жазба   ескерткіште

морфологиялық   ерекшелiктердің   сабақтастығы   анықталды.   Мақалада  «Тәварих-и

мусиқиун»   жазба  ескерткiш   тiлiндегі   етiстiктiң   грамматикалық     формалары

қарастырылады.  «Тәварих-и   мусиқиун»дағы  етiстiктiң   грамматикалық   формаларын

анықтау нәтижесінде ұйғыр тілі ХІХ ғасырның екінші жартысынан бастап ескі ұйғыр тілі

дәстүрлерінен алыстап, қазіргі ұйғыр сөйлеу тіліне жақындағаны көрінеді. 

Кілт сөздер: жазба ескерткіш, грамматикалық категория, тұйық етіс, есімше, көсемше.

Ключевые   слова:  письменные   памятники,   грамматическая   категория,   инфинитив,

причастие, деепричастие. 

   Keywords: writing monument, grammatical category, infinitive, participle, verbal adverb.

Түркі   жазба   ескерткіштері   мен   қазіргі   түркі   тілдері   арасындағы   жалғастық

генеологиялық,   типологиялық,   ареалдық,   функционалдық   аспекттерде,   жекелеген

тілдердің, тілдік топтардың материалдары негізінде XІX ғ. бастап зерттеліп келеді.

Түпнұсқада сақталып бүгінгі күнге жеткен тарихи жазба мұраларымыз сирек те болса

кездеседі. Солардың ішінде ХІХ ғасыр мұрасы «Тәварих-и мусиқиун» жазба ескерткіші

болып есептеледі.  «Тәварих-и мусиқиун» жазба ескерткіші ХІХ ғасырда (1855–1856-жж.)

Хотан қаласында өткен Молла Исмәтулла бинни молла Неъмәтулла Мөжизи тарапынан

жазылған. Исмәтулла Мөжизидің ескерткіші әл-Фарабиден (X ғ.) XVІ ғасырға дейін өмір

сүрген   он   жеті   музыка   пірлері   және   олар   жазған   мұқамдар   жайында   аса   бағалы

мәліметтерді   қамтыған,   ескі   ұйғыр   тілінде   жазылған   тарихи-мәдени   және   әдеби-

публицистикалық ескерткіш болып табылады.

«Тәварих-и мусиқиунда» ұйғыр музыка өнерінің негізі саналатын мұқамдар мен ұйғыр

халқының кейбір ұлттық музыка аспаптарының шығу тегі туралы баяндалады. 

Проза жанрында жазылған шығармалар мәтіні поэзия жанрында жазылған шығармалар

мәтінінен  тіл  ерекшеліктері  бойынша  ерекшеленеді.  Сондықтан  «Тәварих-и  мусиқиун»

ескерткіші   ХІХ   ғасыр   ұйғыр   тілінің   проза   жанрында   жазылған   шығарма   ретінде   тіл

білімінде   жан-жақты   зерттеуді   талап   етеді.   Ескерткіштің   нақты   морфологиялық

ерекшеліктерін зерттеу ескі түркі тілдері мен жаңа түркі тілдерінің тарихи байланысын

анықтауда, сондай-ақ қазіргі ұйғыр әдеби тілінің қалыптасу, даму барысын айқындауда

маңызы зор. 

«Тәварих-и   мусиқиун»   (XІX   ғ.)   ескерткіші   тілін   орта   және   қазіргі   ұйғыр   тілімен

салыстыра отырып, ескі ұйғыр жазба әдеби тілі мен қазіргі ұйғыр әдеби тілі арасындағы

сабақтастық   ескерткіштің   мәтініндегі   морфологиялық   ерекшеліктері   негізінде

анықталады.   Төменде   «Тәварих-и   мусиқиун»   ескерткіші   тіліндегі   етістіктің   есім   сөз

формалары және олардың грамматикалық ерекшеліктері қарастырылады. 

Етістіктің   есім  сөз  формаларын  тұйық   етістік,  есімше,   көсемше   құрайды.   Етістіктің

есім   сөз   формаларында,   бір   жағынан,   етістікке   тән   белгілері   болса,   екінші   жағынан,

морфологиялық ерекшеліктері бойынша басқа сөз таптарына жақын тұрады. Бұл жағынан

тұйық етістік зат есімге, есімше сын есімге, көсемше үстеуге жақын. 

«Тәварих-и   мусиқиун»   тілінде   ескі   ұйғыр   тіліндегі  тұйық   етістік  формалары   жиі

қолданылады.   Әйтсе   де   тұйық   етістіктің   кейбір   формаларының   қолданылуында

ерекшеліктер де жоқ емес. Мәселен, «Тәварих-и мусиқиунда» -мақ  тұйық етістігіне -ш

тұйық етістігі параллель түсіп жатады. Трактатта  -мақ тұйық етістігі жіктік және септік

жалғауларымен   түрленеді.   -мақ  тұйық   етістігі   жіктік   жалғауларымен   қолданылғанда,

етістік негізінде сипатталған іс-әрекеттің қай жаққа қатысты екенін білдіреді. Мысалы:

Навайидек   зат   бу   кишини   устадим,   муршидим  димәки  бу   әзизниң   тәвсиф-тәърифлари

үчүн куфайәдурким. 

«Тәварих-и мусиқиунда» жіктік жалғауы жалғанған -мақ  тұйық етістігіне табыс және

шығыс септігі жалғаулары жалғанған тұстар да кездеседі. Мысалы: Бу оғул чоң болғанда

түлкә тутуп постида игин кәймакини тәъамни туз билән һәл қилмақини …тәнбүр, бәрбәт,

уддиларни ясап  чалмақини  кәшф қилип аләм хәлқиғә оргәттилар. …әжайип  чалмиқидин

хәлайиқ һөзүрлинип арқасиғә кирип алди. 

-мақ  тұйық   етістігіне  керәк  септеулігінің   тіркесіп   келуі   (-мақ+керәк)  іс-әрекеттің

жүзеге   асу   маңыздылығын,   қажеттілігін   көрсетеді.   Мысалы:  билмак   керәкким,  нәйни

Жәмшид падишаниң мәшһур хатуни мәликә Дилсүз кәшф қилди. 

-мақ  тұйық   етістігі   септік   жалғауларымен   қолданылғанда,   септік   формаларына   тән

түрлі   синтаксистік   қызметтерді   атқарады.   Мысалы:   һәммәни   бу   қисқа   рисаләғә

сиғдурмақниң  орни йоқтур. Рисаләъи муғәнниюн атлиғ китапни түрүкчә тилғә тәржимә

қилмақни нийәт қилипдурмән, иншаъи алла. Бу шеирни бағлимақдин ғәразлари бу мәқтәъ

идики...   деген   сөйлемдерде  сиғдурмақниң  анықтауыш,  қилмақни  толықтауыш,

бағлимақдин пысықтауыш қызметін атқарып келеді.

Бұл   сөйлемдердегі   -мақ  көрсеткішті   тұйық   етістіктер   қазіргі   ұйғыр   тілінде   -ш

тұлғасында қолданылады (СУЯ, 318 б.; Арзиев, 2006, 286-288 б.).

«Тәварих-и   мусиқиунда»   -ш  көрсеткішті   тұйық   етістік   анықтауыш   қызметін

атқарғанда, анықталатын сөз ІІІ жақ жіктік жалғауын қабылдайды. Мысалы: Султан бу

мәликәни әқидиғә киргүзүш вақиәси андағдурким. …өлүкни көйдүрүш рәсми бар ирди.

-ш  тұлғалы   тұйық   етістікке   септік   жалғауларының   жалғануы   ескерткіш   тілінде   жиі

кездеседі. Мысалы: тәнбүрниң қулақиғә ләһзә қонуп  сайрашқа  башлади. …яхши сөзни

әйтқучидин өргангил, илим өрганишдин номус қилма… . …Әнтакийә хәлқини бу илимни

өргүнүшқә  буйруғ қилди. …мән тәнбүр  челишни  билмәсмән, ушбу қизимиз мәңа тәнбүр

алип   бериң   деп   хәфа   қилип   алдурди.   Мусиқи   илмини   нәшир  қилишқа  жай   растлап,

Әнтакийә хәлқини бу илимни өргүнүшқә буйруғ қилди. Тоқсан үч йил өмүр көрди, иш

қилалмаған ишни қилишни, муһтажларғә сәхавәт қилишни яхши көрәр ирдилар.

-ш  тұлғалы тұйық етістік  үчүн  септеулігінің тіркесуі нәтижесінде орындалатын істің

мақсатын   білдіреді.   Мысалы:   …бу   әмри   алини   бәжа  кәлтүрүш  үчүн   мунасип   тарих-

тәзкирәларни жәмъи қилип… .

Қорыта айтқанда, ХІІІ–ХІV ғасырлардағы жазба ескеткіштер тілінде   -мақ көрсеткішті

тұйық етістік көп қолданылса (Фазылов, 1986, 122-125 б.), «Тәварих-и мусиқиун» тілінде

негізінен -ш көрсеткішті тұйық етістік жиі кездеседі. Бұл 

- трактат тілінде ескі ұйғыр тілі

формаларының қолданыстан шығып, біртіндеп қазіргі ұйғыр тілі формаларын қолданыла

бастағанын көрсетеді.

Трактат тілінде -ғу  көрсеткішті тұйық етістік 5 жерде қолданылады. Мысалы: …бир

чалғу  әсбаби  ясағай  яки  бу фән барәсидин  бир рисайил  пүтүп  шөһрәт  тутқай,  бәс… .

Сонымен   қатар   шығармада   бұл   түрдегі   тұйық   етістіктың   І   және   ІІІ   жақ   жіктік

жалғауларын  қабылдаған  формасы төмендегі мысалдарда  кездседі.  Чалғум  сәтар бирлә

дута. …ишангүси кәлмәй, қәни әмисә мән қарап турай… .

-ғу  көрсеткішті   тұйық   етістікке   ұйғыр   тіліндегі   ұқсату   септігінің  -дәк  жалғауы

қосылады. Мысалы: Булардин кейин йәна муқам-ғәзәл ихтараьат  қилғудек  бир устадгул

аләмғә кәлгәни мәълум имастур. …мән қириқ йил Пәһливан Муһәммәд Көштингир билан

һәмсөһбәт болдум, бу әснада бирдәбир ишда көңлүм мәлул-пәришан  болғудәк  иш садир

болмиди,… .

Трактат тілінде ескі ұйғыр тілі дәуірінен бастап қолданылып келе жатқан -ғу тұлғалы

тұйық етістікке -чи жұрнағы үстемеленген тұйық етістік формасы жиі қолданылады. Бұл

түрдегі   тұйық   етістік   «Тәварих-и   мусиқиунда»   он   бір   жерде   кездеседі.   Мысалы:   …

мәънәви отни  туташтурғучи  амилдур,… . …һәм хуш  әйтқучи  вә һәм дилкәш  чалғучи

ирди.  Кәчүргүчисән  әй рәһим. -ғучи  жұрнағына  шығыс септік  жалғауы  -дин  жалғанған

формасы   1   жерде   кездеседі.   …яхши   сөзни   әйтүрғә   қудрәтиң   болмаса,   яхши   сөзни

әйтқучидин өргангил,… .

«Тәварих-и мусиқиунда» ескі ұйғыр тілінің алғашқы дәуірінде қолданылған -дуқ, - дүк

жұрнақтары арқылы жасалған тұйық етістік формасы кездеспейді.

Есімше.  Трактаттағы есімшелерде әрекет (қимыл) мағынасымен бірге грамматикалық

шақ мағынасы да бар. Трактатта төмендегідей есімше жұрнақтары кездеседі.

-ған, -гән, -қан, -кән тұлғалы есімше формасы сөйлемде предикативтік қызмет атқарып,

өткен   шақта   болған   іс-әрекетті   білдіреді.   Трактатта   есімшелердің   бұл   формасы   басқа

тұлғалармен салыстырғанда жиі кездеседі. Мысалы: Бәласағун диган нәваһисидә  өткан

мәвлина (мәвланә) Шәйх Әбу Нәсир Фарабидур. Рак, Ошақ вә Ошақниң мәрғуләларини

ижад вә кәшф қилип  аләмгә  яйған… . …бу фәндә мәһарәт  көрсәткан  устад  аздур.  …

тәнбүрларини челип, өзлари  әйтқан  ғәзәллар билан һәмд әйтип биһуш болур… . ….қиз

өзи әйтқан бу шеирни муқамғә қошуп оқуп ирдиким,… .

-ған, -гән, -қан, -кән  көрсеткішті есімшесі ұйғыр жазуында жазылған ІХ-Х ғасырлар

жазба   ескерткіштерінде   (Трыярский,   1971,   127   б.),   ХІ-ХІV   ғасырлар   жазба

ескерткіштерінде (Махмудов, 1972, 147-149 б.; Фазылов, 1986, 127-129 б.) және ескі ұйғыр

тіліндегі жазба ескерткіштерде бар екендігі мәлім. 

«Тәварих-и мусиқиунда» -ған көрсеткішті есімше зат есім орнына қолданылғанда, зат

есімге тән жіктік және септік категорияларын қабылдайды. Мысалы: Аниң шад болғинини

киши билмас ирди, бидмағ болғанини һәм киши билмас ирди.

Барыс септікпен келген есімшелер: Падиша бу хәтни бойлә кичик нарәсидә пөткәниғә

ишангүси кәлмәй,… . Оқуп аңлағанғә будур илтижа.

Жатыс септігімен келген есімшелер: …үчүнжи әвжиғә йәткандә бир булбул келип,… .

Яркәнд, Хотән диярларини абадиға аниң әвлади йәткүзган,… . …Аниң сөзин сағинғанда

муни чалғаймән… .

-ған  тұлғалы есімшеге ұйғыр тіліндегі ұқсату септік жалғауы  -дәк  үстемеленгенде (-

ған+дәк),   ұқсату,   балау,   теңеу   мағыналарын   береді.   Мысалы:   …гоя   қиямәт   қайим

болғандәк  бир әһвалда қалди. Таһирни сандуқғә бәнд қилип Таримғә  ақитқандек,… . …

Зуләйха ишқидин фәсанә түзгәндек,… . Ләйли зулфин Мәжнун көңлиғә кәмәнд қилғандек,

… . …Фәрһад қанидин Ширин ләбини рәң  қилғандек,… . ...Узрағидар оти һәрарәтидин

Вамуқ жисмин әшк гирдабида ғәрқ қилғандек,… .

Шығыс септіктегі -ған тұлғалы есімшесінің кейин, соңрә, бәлки септеуліктерімен қатар

қолданылуы  да трактат  тілінде  жиі кездеседі.  Мысалы: Бу мәликә аләмдин  кәткандин

соңрә султан гоя өзини өлтүрәр бир шоридә һаләтгә йетип,… . Йәттә-сәккиз мәррә өзини

тәнбүрғә атқандин кейин булбул йәргә түшүп өлүп кәтти. Шаъир, алим болғандин бәлки.

Мәжзублиқлари қуввәтлиқрақ ирди, бәс.

Трактатта -ған тұлғалы есімшеге -лиқ және жіктік, септік жалғауларының қосылуы екі

жерде   кездеседі.   Мысалы:   …ул   муңниң   сири   нимә  иканлиги  аңланур,…   .   Нәчә   яшқа

киргәнлигини сориди,… . Бұл түрдегі есімшелерді Хәмит Төмүр пүткән һалиқ исимдашниң

-лиқ формасы деп қарап, есімше деп есептейді (Төмүр, 1986; Арзиев 2006, 286 б.).

Трактатта дур көмекші етістігінен кейін -ған көрсеткішті есімшенің жалғануы арқылы

жасалған -дурған  формасы төрт сөзге жалғанып, жеті жерде кездеседі. Мысалы: бу әзиз

билмәйдурған  нә улуми шәриъәт, нә улуми тәриқәт… шәтрәнж, нәрдғәчә  билмәйдурғини

йоқ иди. Бу әзиз билмәйдурған муқам аһәңлари, бу әзиз чалмайдурған әсбаби нәғәмат йоқ

дисә   болған   ирди.   Бу   әзиз  билмайдурған  илим   йоқ   ирди.   Мусиқиниң   тәриқәт   әһлиғә

бәхшиш  қилдурған  нәтижәлари   барәсида   Миъражуссаликин   намлиқ   бир   китап   тәсниф

қилип ирдилар. 

-р,   -ар,   -әр,   -ур,   -үр  көрсеткішті   есімше   формалары   «Тәварих-и   мусиқиунда»   көп

кездеседі.   Бұл   есімшенің   Қазақстан   ұйғырларының   тілінде   тек   езулік   варианттары,   ал

ШҰАР   ұйғырларының   тілінде   еріндік   варианттары   қолданылады.   Ал  «Тәварих-и

мусиқиунда»    еріндік  те,  езулік  те  варианттары   аралас   қолданылған.   Мұны   төмендегі

мысалдардан көруге болады: …бу әзизни устазим  дер  ирдилар. Улар һәзрәти Нәвайини

сән   мениң   устазим  дер  ирдилар   вә   мениң   өмрүм   ичидә   пүтүган   он   миң   мисраъи

шеиримдин сениң икки мисраъи шеириң артуқ дер ирдилар. Һәйван тилсизлиқдин жәфа-

мушәққәтғә  учрар,   инсан   тилидин   бәла-мусибәткә  учрар  диган   мәзмун   ирди.   Булбул

сайрап   ярақдин   учуп   келип   өзини   тәнбүрғә  урар  ирди.   …   сәһра   яқларидики   өйләрдә

ғәрибанә қонар т.б.

Трактатта  қилур  (6   жерде),  қилар  (1   жерде),  болур   (5   жерде)     түріндегі   есімшелер

қолданылуы  жағынан қазіргі ұйғыр тіліндегі есімшелерден төмендегідей  ерекшеленеді.

Трактатта бұл есімшелерге барыс септігінің -ғә  жалғауы үстемеленіп,   әйтүрғә, қилурғә

(Мысалы:…яхши сөзни әйтүрғә қудрәтиң болмаса, яхши сөзни әйтқучидин өргангил… .

…бу әмри важибат тәркин  қилурғә  чарә тәфалмидим)  қолданылса, қазіргі ұйғыр тілінде

бұл етістіктер ейтишқа, қилишқа түрінде жұмсалады. 

Трактатта   іс-әрекеттің   болымсыз   формасы   қазіргі   ұйғыр   тіліндегідей  -ма,   -мә

қосымшасы  арқылы беріледі.  Мысалы: Султан  Абдурәшидханким,  мәъруф  мәшһурдур,

Қидирхансиз тәъам-шәраб тартмас, уйқуғә бармас әрди. Һәргиз сәвабдин үмид тутмас

вә гунәһдин қорқмас ирди. Бабршаһ бир нәфәс айрилмас ирди.

Есімшенің -маз варианты Орхон-Енисей ескерткіштерінде (Трыярский, 1971, 28-84 б.)

және «Құтадғу білікте» қолданылғанмен, ескі ұйғыр тілінде кездеспейді. 

Көсемше.  Көсемшелер – негізгі қимыл-әрекетпен қатар қосымша әрекетті білдіретін

етістік формасы. «Тәварих-и мусиқиунда» көсемшелер қазіргі ұйғыр тіліндегідей жекеше

және  көпше  түрде,  үш жақта  түрленбейді.  Олар күрделі  етістіктердің  бір компонентін

құрап, етістіктің болымды немесе болымсыз түрінде келеді. 

Көсемшелердің   жақ,   көпше   және   жекеше   түрі,   шаққа   болған   қатынасы   күрделі

етістіктің   екінші,   негізгі   компоненті   арқылы   беріледі.   Кейбір   көсемше   формаларының

жақ,   көпше   және   жекеше   түрі,   шақпен   қатысы   предикатив   мәнді   көмекші   етістіктер

арқылы көрінеді. 

«Тәварих-и   мусиқиундағы»   көсемше   формалары,   бір   жағынан,   ескі   ұйғыр   тілі

ескерткіштеріне жақын болса, екінші жағынан, қазіргі ұйғыр тіліне жақын. «Тәварих-и

мусиқиунда» көсемшелер негізінен төмендегідей көрсеткіштер арқылы жасалады: 

-п, -б, -ип, -уп, -үп, -иб  көрсеткіштері  етістік  түбіріне  жалғанып, көсемше  жасайды.

Трактатта бұл көрсеткішпен  келген көсемшелер төмендегідей мәнде жұмсалады: 

1. Іс-әрекеттің жүзеге асу жайын білдіреді. Бұл жерде көсемше білдірген іс-әрекет пен

етістік білдірген іс-әрекет арасында уақыт қатынасы екі түрлі болады:

а)   көсемшелі   етістік   іс-әрекеттен   бұрын   жүзеге   асады.   Мұнда   көсемше   әрекет

мағынасын   білдіретін   етістіктерден   тұрады.   Мысалы:   Жәндә-кула  кийип  йүрүр   ирди.

Тәнбүрни ташлап, йиғлап биһуш болди. Ордаға тәклиф қилип алип кәтти. Ноширванниң

зәманәсида йиғаяда сүрнай ясап чалди.

ә) көсемшелі етістік іс-әрекетпен бір уақытта жүзеге асады. Мысалы: …ғәзәл тәмам

болғанда султан  алдирап  соридики … . Бу шеирни  муқамғә  қошуп  оқуп  ирдиким … .

Хәлайиқ  һозурланип  арқасиғә  кирип  алди.   …Тәнбүрни  челип   йиғлап  өлүкни   көйдүрүш

рәсми бар ирди.

2.   Етістік   іс-әрекеттің   жүзеге   асу   себебін     көрсетеді.   Мысалы:   …Султан   гоя   өзини

өлтүрәр бир шоридә һаләтгә йетип, сәвдави бир илләт арз болди. Ахир султан  йиғлап,

аләмдин өтти.

3.   -п  тұлғалы   көсемше   кейінгі   етістіктегі   іс-әрекетке   қарама-қарсы   мәнде   жұмсалады.

Мысалы: …өзәңни түзлимай туруп, кишигә нәсиһәт қилма, әйибиңни сәңа көрсәткан кишини

дост билип әзиз тут,… .

4.   -п  тұлғалы   көсемше   жалғаулық   қызметінде   қолданылады,   яғни   құрмалас   сөйлем

құрамындағы   предикативтік   бірліктерді   байланыстырады.   Мысалы:   …һәр   жайдин

мәшайихлар, өлималар  келип  һәзрәти Пәһливандин истифадә  тефип  бәш-он йил қалурлар

ирди. …зинданда  қалип, тарихниң  сәккиз  йүз атмиш  бәши вәфат болди. …тәнбүрләрини

челип, өзлари әйтқан ғәзәллар билан һәмд  әйтип, биһуш болур… . …һиндустандин  йенип,

Мисирғә берип каһнлардин илми каһанәт билән үч қисим хәт өрганди. …ушбу ғәриб фәнниң

саһиби кашуфлари тарихидин бир рисалә пүтүп, сайр муғәнниләрғә ядкар қойсаң. 

5.   Трактатта   сондай-ақ   -п  тұлғалы   көсемше   формасындағы  бол-,   дә-,   кәл-,   қил-

етістіктері   (болуп,   дәп,   келип,   қилип)   жалғаулық   қызметін   де   атқарады.   Мысалы:   …

булардин башқа илгири-кейин, көп-аз болуп пүткан оттуз алтә фарчә китапларидин фәқир

бәһримәнд  болуп,   өзларидики   хисләт   вә   ишқи   муһәббәтларини   мәълум   қилдим.

Трактаттағы болуп көсемшесі 19 жерде қолданылады.

Трактатта  дәп  көсемшесі  деп  формасында   да   қолданылады.   Бұл   көсемше   негізінен

жалғау   ретінде   жұмсалып,   мақсат   және   себеп   бағыныңқы   сөйлемдерді   басыңқы

сөйлеммен, төл сөзді төлеу сөзбен байланыстырады. Мысалы: Бу әзизни нимә деп тәъриф

қилипдурким, көргайсизлар, бәс. …сайир муғәниләрғә ядкар қойсаң  деп  әмри қилдилар.

Ул   айдиким   хәлайиқғә   нәъфи   йоқ   сөз   вә   ишни   қилмиғайсизлар,  деп  көз   йумди.  Деп

көсемшесі трактатта 12 жерде қолданылады.

«Тәварих-и мусиқиунда» келип көсемшесі жеті жерде, қилип көсемшесі отыз екі жерде

қолданылады.  Мысалы: Булбул  сайрап  ярақдин  учуп  келип  өзини  тәнбүрғә  урар  ирди.

Тнбүрғә қой, әчкүниң үчәй, фәйләрини ешип зәй қилип тар салур ирди.

Кейбір ғалымдар -п көрсеткішті көсемшесін  жалғау герундиум деп көрсетеді (Баскаков,

1960, 113-б.). 

6.   -п  тұлғалы   көсемшелер   күрделі   етістіктер   құрамында   бірінші   компонент   ретінде

келіп, негізгі іс-әрекеттің басталуын, жалғасуын, қайталануын көрсетеді. Мысалы: Булбул

йәргә түшүп өлүп кәтти. …бу шеирни муқамға қошуп оқуп ирдиким… . …тәнбүрни челип

бәргәй… . Рисаләъи Муғәнниюн диган китабида әйтиб ирдики, … .

Бұл мысалдардағы оқып ирди, өргүнүп ирдиңиз, әйтип ирдики т.б. қазіргі ұйғыр тілінде

оқуведи, үгәндиңиз, ейттики тұлғасында қолданылады (Арзиев, 2006, 288-290 б.).

Сөйтіп, -п тұлғалы көсемшелер «Тәварих-и мусиқиунда» көп кездеседі. Орхон-Енисей

ескерткіштерінде  (Насилов,   1960,   48–49   б.),   «Құтадғу   білікте»,   «Хибәт-ул   хәқайиқта»

(Махмудов, 1972, 160-161 б.), ХІІІ-ХІV ғасырлар жазба ескерткіштерінде және ескі  ұйғыр

тілінде бұл көрсеткіш жиі қолданылады. 

-ай,   -әй,   -й  тұлғалы   көсемшелер   мына   сөйлемдерде   кездеседі.   Мысалы:   Султан

қәрайдурки, бу өйниң бүрчәгидә бир тәнбүр бар ирди. …қени әмисә мән қарап  турай,

шеир пүтүп беқиң,…  . -а, -ә  жұрнағымен өрнектелен көсемшенің еріндік варианты   -ү

шығармада бір сөзде өз сипатын тапқан. Мысалы: …қәләм, қәғәз кәлтүрүп бу бейитни

пүтүди… . …мениң өмрүм ичидә пүтүган он миң мисраъ шеиримдин сениң икки мисраъ

шеириң артуқ дер ирдилар.

-гәч  тұлғалы   көсемше   трактатта   екі   жерде   кездеседі.   Мысалы:   …сиз   бу   ғәзәлни

қайәрдин өргүнүп ирдиңиз, дигәч, қиз … . …шеир пүтүп беқиң, дигәч, қиз дүвәт, қәләм,

қағәз   кәлтүрүп   бу   бейитни   пүтүди.   Кейбір   ғалымдардың   пікірінше,   бұл   көрсеткіш

негізінен ХІV ғасырдан бастап қолданыла бастаған (Фазылов, 1986, 151 б.).

«Тәварих-и   мусиқиунда»   қазіргі   ұйғыр   тіліндегі  -ғичә  тұлғалы   көсемшенің    -гүчә

формасы   кездеседі.   Мысалы:   …чирайлиқ   либас   кийип  йүргүчә,  чирайлиқ   сөз   қилип

йүрүшни өргангил… .

ШҰАР тіл білімінде бұл көрсеткіш -ғучә түрінде қолданылады (УТИТЛ, 919 б.). 

-май, -мәй тұлғалы көсемшесі арқылы іс-әрекеттің болымсыз түрі жасалады. Мысалы:

…һәр   бириниң   әһвалатини   бәян   қилсақ,   бу   қисқа   рисаләгә  сиғмайдур.   …бу   әзиз

билмәйдурған  муқам   аһәңлари,   бу   әзиз  чалмайдурған  әсбаби   нәғәмат   йоқ   дисә   болғай

ирди. …бу әзиз  билмәйдурған нә улуми шәриъәт,… нәрдғәчә билмәйдурғини йоқ иди. Бу

әзиз билмайдурған илим йоқ ирди (32-6). Бу әзизни… дост тутмайдурған киши йоқ ирди.

…сән өзүңни түзлимай туруп кишигә нәсиһәт қилма… .

Бұл көсемшенің фонетикалық варианттары -мадын,-мәдин, -майын,   -мәйин формалары

көне және ескі ұйғыр тілінде кең қолданылғанымен, «Тәварих-и мусиқиунда» кездеспейді.

Түркі   тілдері   дамуының   көне   дәуіріне   тән  -мадын,   -мәдин  варианттары   жазба

ескерткіштерде   түрлі   фонетикалық   варианттарда   қолданылады.   Орхон-Енисей

ескерткіштерінде  -матын, -мәтин, -маты, -мәти  (Насилов, 1960, 49-50 б.), көне ұйғыр

тілі   ескерткіштерінде   -матын,   -мәтин,   -мадын,   -мәдин  (Абдурахманов,   1973,   51   б.),

«Құтадғу   білікте»   -мадын,   -мәдин,   -мады,   -мәди  (Тенишев   1970,   27   б.),   «Хибәт-ул

хәқайиқта»   -матын  (Махмудов,   1972,   162   б.)  түрінде   қолданылады.   -майын,   -мәйин

құрамындағы -ын, -ин түсіп қалуы нәтижесінде көсемшенің -май, -мәй  қосымша варианты

пайда болған. Көсемшенің -майын, -мәйин, -май, -мәй варианттары жазба ескерткіштерде

ХІІІ-ХІV ғасырлардан бастап ұшырасады (Фазылов, 1986 149 б.).  

-бан,   -бән  тұлғалы   көсемше   көне   және   ескі   ұйғыр   тіліндегі   поэзиялық   шығармалар

тіліне тән. «Тәварих-и мусиқиунда» мұндай көсемше мүлде кездеспейді.

XІX ғасыр жазба ескерткіші – «Тәварих-и мусиқиун» трактатының тілін қазіргі ұйғыр

тілімен сабақтастыра қарастырудың нәтижесінде мынадай қорытындыға келуге болады:

-Трактат   тілінің   етістік   категориясы   қазіргі   ұйғыр   тілімен   бірдей   болып   келеді.

«Тәварих-и мусиқиунда» жиі кездесетін -мақ  тұлғасы мен -ур, -үр  көрсеткішті есімшеге

-ғә  жалғауы   үстемеленген   форма   қазіргі   ұйғыр   әдеби   тілінде   -ш  тұлғалы   есім   сөз

формаларына ауысады. 

– ХІІІ–ХІV ғасырлардағы жазба ескеткіштер тілінде     -мақ  көрсеткішті тұйық етістік

көп қолданылса, «Тәварих-и мусиқиун» тілінде негізінен -ш көрсеткішті тұйық етістік жиі

кездеседі.   Бұл  

-  трактат   тілінде   ескі   ұйғыр   тілі   формаларының   қолданыстан   шығып,

біртіндеп қазіргі ұйғыр тілі формаларын қолданыла бастағанын көрсетеді.

–   Ескі   ұйғыр   жазба   әдеби   тіліне   тән   графо-фонетикалық   дәстүрлер   және   лексика-

грамматикалық,   морфологиялық   көне   (архаикалық)   формалар   Мөжизидің   «Тәварих-и

мусиқиун»   ескерткіші   тілінде   едәуір   орын   алғанымен,   жазушы   шығармасы   негізінен

жалпыхалықтық тілге негізделеді. Бұл өз кезінде ұйғыр тілі XІX ғасырдың соңы және XX

ғасырдың бас кезеңінде ескі ұйғыр жазба әдеби мұралар тілінің дәстүрінен біртіндеп қол

үзіп, қазіргі ұйғыр ауызекі сөйлеу тіліне жақындауға бет алғанын көрсетеді.

ӘДЕБИЕТ

1   Абдурахмонов,   1973   –   Абдурахмонов   Ғ.,   Шукуров   Ш.   Узбек   тилининг   тарихий

грамматикаси. – Тошкент, 1973. – 452 б.

2 Арзиев, 2006 –Арзиев Р.У. Уйғур тили. – Алмута: Мектеп, 2006. – 448 б.

3 Баскаков, 1960 – Баскаков Н.А. Тюркские языки. – М., 1960. – 242 с.

4   Махмудов,   1972   –   Махмудов   Қ.   Ахмад   Югнакийнинг   «Хибатул   хақойиқ»   асари

хақида. – Тошкент: Фан, 1972. – 300 б.

5 Насилов, 1960 – Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников. – М.: Восточные

литературы, 1960. – 87 с.

5 СУЯ – Строй уйгурского языка. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 472 с.

6   Тенишев,   1970   –   Тенишев   Э.Р.   Қутадғу   билиг»   и   «Алтун   яруқ»   //   «Советская

тюркология. 1970, №1. –С.30-31.

7 Трыярский,1971 – Трыярский Э. Рецензия на кн.: Древнетюркский словарь // Вопросы

языкознания. 1971. №6. – С.75-86.

8 УТИТЛ – Һазирқи заман уйғур әдәбий тилиниң имла вә тәләппуз луғити. – Бежиң:

Шинжаң хәлқ нәшрияти, 1997. – 963 б.

9 Төмүр, 1986 – Хәмит Төмүр. Һазирқи заман уйғур тили. Морфология. – Үрүмчи, 1986.

– 389 б.

10   Фазилов,   1986   –   ХІІІ-ХІV   асрлар   туркий   адабий   едигорликлар   тили.   Масъул

муһаррир Фазилов Е. –Тошкент: Фан, 1986. –288 б.

АDEBIET

Аbdurahmanov,   1973   –   Аbdurahmanov   G.,   Shukurov   Sh.   Uzbek   tilining   tarikhiy

grammatikasi. – Тоshkent, 1973. – 452 b 

Аrziev, 2006 – Аrziev R.U. Uygur tili. – Аlmuta: Мektep, 2006. – 448 b.

Baskakov, 1960 – Baskakov N.А. Tyurkskie yaziki. – М., 1960. – 242 s.

Маhmudov, 1972 – Маhmudov K. Аhmad Yugnakiyning «Hibatul hakayik» аsari hakida. –

Tоshkent: Fan, 1972. – 300 b.

Nasilov,   1960   –   Nasilov   V.М.   Yazik   orhono-eniseyskih   pamyatnikov.   –   М.:  Vоstochnie

literaturi, 1960. – 87 s.

SUYA – Stroy uygurskogo yazika. – Аlma-Аtа: Nаuka, 1989. – 472 s.

Теnishev,   1970   –   Теnishev   E.R.   «Kutadgu   bilig»   i   «Аltun   yaruk»   //   «Sovetskaya

tyurkologiya. 1970, №1. – S.30-31.

Тriyarskiy,   1971   –   Тriyarskiy   E.   Retsenziya   na   kn.:   Drevnetyurkskiy   slovar   //   Voprosi

yazikoznaniya. 1971. №6. – S.75-86.

UTITL – Һаzirki zaman uygur adabiy tilining imla va talappuz lugiti. – Bedjing: Shindjang

halk nashiryati, 1997. – 963 b 

Tomur, 1986 – Hamit Tomur. Hazirki zaman uygyr tili. Моrfologiya. – Urumchi, 1986. – 389

b.

Fazilov, 1986 – ХІІІ-ХІV аsrlar turkiy аdabiy yodikarliklar tili. Masul muharrir Fazilov. –

Tоshkent: Fan, 1986. –288 b.

Резюме

Масимова Халминям Валет кизи

Некоторые морфологические особенности письменного памятника  «Тәварих-и

мусиқиун»

Язык письменных памятников стал связующим звеном между языками средневековья и

современным   тюркским   языком.  Исследование   конкретных   морфологических

особенностей   памятников   имеет   большое   значение   в   определении   исторической

взаимосвязи,   формирования   и   процесса   развития   среднетюркского   и   современного

тюркского   языков.   При   сравнении   языка   памятника  «Таварих-и   мусиқиун»   (XІX   в.)   с

письменным   средневековым   и   современным   уйгурским   языками,   включая

морфологические особенности текстов памятников, выявляется преемственность между

староуйгурским   письменным     литературным   и   современным   уйгурским   литературным

языками.   В   статье   также   рассматриваются   грамматические   формы   глагола   языка

памятника «Таварих-и мусиқиун». При рассмотрении грамматических категорий глагола в

«Тәварих-и   мусиқиун»   определяется,   что,   начиная   со   второй  половины   ХІХ   века,

уйгурский   язык,   окончательно   отрываясь   от   литературных   традиций   староуйгурского

языка, переходит к сближению с современным разговорным уйгурским языком. 

Summary

Massimova Khalminyam

Certain morphological features of the written monument «tawarikh-i mussiqiyun»

The language of written sources has become a link between medieval Turki and modern

Turkic languages. Research of certain morphological features of the written monuments is of

great significance for determination  of historical interactions, formation and development of

medieval   and   modern   Turkic   languages.   When   comparing   language   of   the  «Tawarih-i

musiqiyun»   (XІX  c.)  with   medieval   and   modern   Uyghur   languages,   including   textual

morphological   perticularities   of   the   monunents,   one   can   reveal   continuity   between   an   Old

Uyghur   written   literary   language   and   modern   Uyghur   language.   The   article   also   examines

gramatical forms of the «Tawarikh-i mussiqiyun»’ language. Research on the grammatical forms

of the verbs in  «Tawarikh-i mussiqiyun»  shows that starting from the second half of the  ХІХ

century, there occurs a transformation from literary traditions of Old Uyghur language to the

norms of the modern Uyghur langauge. 

Поступила 04.03.2013 г.