Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :
1.  Культурное  строительство  в  Казахстане  (1918-1932  гг.)  Сб.  докумен­
тов и материалов. Т.  1. Алма-Ата.  1965.  259-6.
2.  Назарбаева  Г.,  Әбжанов  X.  Қазақстан:  тарих  пен  тағдыр.  Алматы, 
2003.  229-6.
3. Коммунистическая партия Туркестана в  резолюциях съездов и  конфе­
ренций.  Ташкент,  1987.  289-290-6.
4.  Первый  Казахский  институт в  Ташкенте.  Сб  'ток-vvrein ^' 
■1 
лов.  Ташкент, 2005.  15,  18, 21, 22,  35,  36-6.
5. ӨзР  ОМА.  34-қор.  1-тізбе.  1334-іс. 256 п.
6. Первый Казахский институт в Ташкенте.  119-6.
7.  Сонда.  101-6.
8.  Сонда.  95-6.
9.  Сонда.  112,  116-6.
10. Народное хозяйство Казахстана.  Стат.сборник. Алма-Ата,  1968.341-6.
11.  Егемен Қазақстан.  2006.  22-шілде.
12.  Народное хозяйство Казахстана. Стат.сборник.Алма-Ата,  1968.344-6.
13. Кыдыралина Ж. У.  Личность  против системы:  оппозиция  тоталитар­
ному  режиму  в СССР среди казахской молодежи //Сборник материалов  меж­
дународной  научно-практической  конференции  «Каспий  в  судьбах  народов 
Евразии:  история и  перспективы  сотрудничества».  Атырау, 2006.  35-41-6.
14.  Егемен Қазақстан.  2006.  25-қазан.
196

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ  ТОТАЛИТАРЛЫҚ 
БИЛІК ЖӘНЕ  ДІН
Социалистік  идеяның  негізін  қалаған  К.Маркс,  Ф.Энгельс  және
В.И.Ленин  дін  атаулыны  аяусыз 
сынап,  оны  халықтың 
санасын 
улайтын 
апиын  ретінде  бағалағаны  атеистік  рухта  тәрбиеленген 
кеңес  адамдарына  жақсы  мәлім.  1917  жылдың  қазанында  мемле- 
кеттік  билікті  қолға  алысымен  большевиктер  дін  -   апиынға  қар- 
сы  жойқын  жорығын  бастап  та  жіберді.  Мешіттер,  шіркеулер,  діни 
ғимараттар  аяусыз  қиратылды,  басқа  мақсатқа  пайдаланылуға беріл- 
ді,  олардағы  жиһаз,  асыл,  қымбат  дүниелер  талан-таражға  түсті,  дін 
адамдары  қуғын-сүргінге  үшырады.  Революцияның  алғашқы  жыл- 
дарында  Шығыстағы  мүсылман  халықтардың  діни  үстанымдары  мен 
әдет-ғүрыптарын  қүрметтеу  қажеттігін  ескерткен  Ленин  өсиеті  аяқ- 
сыз  қалды.  20-30-жылдарда  елге  қырғидай тиген  шолақ  белсенділер, 
тоталитарлық  өктемдіктің  буынан  кеудесіне  нан  піскен  мәдениет 
армияшылары  Қазақстанның  ауыл-селоларында  молдалардың  сақа- 
лын кесіп,  сәлдесін отқа жағуға дейін барғаны қасіретті болса да тари­
хи  шындық.  Дін  қағидаларын  уағыздаушы  үгіт-насихат  қүралы деп 
түсіндірілгендіктен араб әрпімен басылған көне кітаптар аяусыз жойыл- 
ды.  Дін  мәселесін  зерттеуші  ғалымдар  ислам  мен  христиандықтың, 
будда  мен 
тәңіріліктің  философиялық,  дүниетанымдық,  таным- 
тәрбиелік  әлеуетін  күстаналап,  кереғар,  реакциялық  қағидаларын  із- 
деуге,  соларды  оқырмандарға қүбыжықтай  көрсетуге  мәжбүрленді. 
Діни сипаты  бардеген  сылтаумен  1926 жылдан Қазақстанда  Наурыз 
мейрамын  тойлауға тиым салынды.  1928 жылы  Мәскеудің қысымым- 
ен Республика басшылығы  араб  графикасынан  латынша жазуға көшу 
туралы  шешім  қабылдады.  Осылайша  қазақ  халқы  сан  ғасыр  бойы 
араб  әліпбиінде түзілген жазба мүрасынан  алшақтатылды.  Бүл -  бір. 
Екіншіден,  араб  графикасын 
қолданыстан  шығару  арқылы  боль- 
шевиктік  билік  ислам  дінінің 
кеңестік  шығыстағы 
позициясын 
әлсіретуді  көздеді.  Әйтпесе  христиан  дінін  үстанатын  Арменияда, 
Грузияда әліпби  реформасы жүзеге  асырылар  еді ғой.
197

Дінге  қарсы  кеңестік  жорықтың  және  бір  әдіс-тәсілі  қоғамдық 
ұйымдарды  осы мақсатқа жегу  болып табылады.  Әсіресе  ымырасыз 
құдайсыздар  («Союз  воинствующих  безбожников»)  деген  қоғамдық 
үйымның 
белсенділігі  шектен  шығып 
жататын.  1941  жылдың 
басындағы Қазақстанда  ымырасыз  қүдайсыздардың одағына  мүшелер 
саны  170  мыңадамға  жуықтапты. Бүлуақытта діни  оқу орындарының 
бәрі жабылып,  кеңестік рухта тәлім-тәрбие алған жаңа буын  үрпақ та 
қалыптасу  үстінде  еді.  Алайда  «Батырға  да  жан  керек»  деген  сөз  бе- 
кер  емес  екен.  ¥ л ы   Отан  соғысы  басталысымен  большевиктік  билік 
көрнекілік үшін ғана  сақтап қалған шіркеулер мен  мешіттердегі азын- 
аулақдін  иелерімен  ымыраға  келуге мәжбүр  болды.  Сталиннің  1941 
жылы  3-шілдеде  сөйлеген  сөзінде  дінге  сенушілерді  Отан  қорғауға 
шақырған  үндеудің  болуын  мемлекет  пен дін  арасындағы  текетіресті 
тоқтатуға  берілген  нүсқау  ретінде  түсінгеніміз  жен.  1941  жылдын 
аяғына  қарай ымырасыз  қүдайсыздардың одағы  таратылды,  ал онын 
Қазақстандық  бәлімшесі  1943  жылдың  ортасына дейін  қағаз  бетін- 
де  өмір  сүріп  келді  де,  ың-шыңсыз  тарих  сахнасынан  тайды.  1943 
жылы Уфада, Ташкентте, Бакуде, Буйнакскіде  мүсылмандардың  діяи 
басқармалары қүрылды. Келер жылы  министрлер кеңесі жанынан діни 
салттар бойынша Кеңес  үйымдастырылды.
Бірақ  саяси  ойын  үзаққа  созылмады.  Алғашқы  қоңырау  1944 
жылы  қағылды. 9 тамызда  татар партия үйымының 
бүқаралық-саяси 
және идеологиялық  жүмысын  сынаған партия  Орталық  комитетінін 
қаулысы қабылданды.  Мүнда дінге қарсы сөз айтылмағанмен өткенді, 
революцияға  дейінгі  тарихты  зерттеу  идеологиялық  адасу  ретін- 
де  бағаланды.  Сол  жылғы  27  қыркүйекте  қабылданған 
ғылыми- 
ағартушылық  насихат туралы  партиялық  қаулыда  мәдениетсіздіктін, 
ескі сенім-нанымның  қалдықтарын  жою қажеттігі нақты көрсетілді- 
Сыни  создер  ауызға алынғанымен,  қүданың  қүдіретімен  дінге  қарсы 
қуғын-сүргін  саясаты  қайта  жанданбады.  Соғыс  аяқталғаннан  соң 
да  осы ахуал  сақтала  берді.  Тіпті  жер  жерлерде мешіттер,  шіркеулер 
ашыла бастады.  1948 жылы Қазақстанда  30 мешіт жүмыс істеп түрды. 
Бірақ діни үрдістерді бақылау үкімет назарынан тыс қалған жоқ. Ораза 
айында  пітір-садақа  жинауға  тиым  салу  қадағаланды,  жүмыс  уақы- 
тында намаз  оқуға, діни  мерекелерді атап өтуге рүқсат  етілмеді. Ате- 
истік үгіт-насихатқа  үлкен мән берілді.
Хрущевтік «жылымық»  дін  бостандығына  жеңілдік әкелмеді.  50- 
ші  жылдар  аяғында  «әулие жерлерді»  бақылауға  алуға  бағытталған 
198

арнайы 
шешімдер  қабылданды.  Алматы  облысындағы  қасиетті 
бұлақ  саналатын  Аяққалқан  курортқа  айналса,  Оңтүстік  Қазақстан 
облысындағы «Үзын Ата» кесенесі  ветериналық  пункт  болып қайта 
жабдықталды. Дінге сенушілер  арасында үгіт-насихаггы  күшейтумен 
бірен-саранын атеистік  жолғатүсіре  алған  жағдайда  олардың атынан 
жазылған мақалалар  баспасөз бетінде жарияланып,  қоғамдық  пікірге 
ой салу қызу қолданды.
Дегенмен20-30-шыжылдардағы  алапаттадінгесенуді тоқтатпаған 
халық жеке басқа  табынуды сынаған дәуір келген соң  біржолата  дін- 
дар  болыгі  кетпесе  де  қүдайға  қүлшылық  етудің  ауқымын  кеңейте 
алды.  1965  жылы  Қазақстанда  25-мешіт  жүмыс  істеп  түрса,  жүма 
намазына  мешітке  баратындар  саны  28  мың  адамнан  асып  түсігіті. 
Кейінгі  жылдарда  да  бүл  үдеріс  тоқтамады.  1984  жылы  мешіттер 
саны  45-ке  жетті,  олардың  жылдық  табысы,  1,5  млн  сомға  жуықта- 
ды.
Қайта қүру Кеңес үкіметінің дін саясатын күрт өзгертті. Енді мем- 
лекеттік  билік  діни  қауымдармен  санасатын  жолға түсті.  Мешіттер, 
шіркеулер  көптеп  ашыла бастады.  1988 жылданНаурыз мейрамы той - 
ланатын болды.  1989 жылы  Қазақстан мүсылмандарының дін басқар- 
масы  қүрылды.  Әрине,  дін  бостандығына  жету  оңай  соққан  жоқ. 
Діни  салт-дәстүрді  орындағаны  үшін талай  коммунистер  партиядан 
шығарылды,  басшылар  қызметтен  босатылды.  ¥рпақ  арасындағы 
үйлесім  бүзылды.  Айталық,  атасының  ораза  үстап,  намаз  оқығанын 
атеистік рухта  тәрбиеленген немересі  жақтырмады.  Қажылыққа Мек- 
кеге  барғысы  келгендерге  шектеу қойылды.  Қасиетті  кітап  Қүранға 
қол жеткізу  аспандағы айға  қол  созғанмен  бірдей талпынысқа  айнал- 
ды.  Партиялық,  идеологиялық  өктемдіктің  неше  бір  амал-тәсілдерін 
қолданумен  дін жолына  бөгесін  қоюға  үлес  қосқан  басшылар  жоғары 
жақтың  қолдауына  сүйенгені  де  қүпия  емес.  Бүл  науқаннан  арнайы 
қызмет орындары  тыс қалмады.
Тәуелсіздікдіни үдерістердіңтабиғи-ырғақты үйымдастырылуына 
кең  мүмкіндік  берді.  Ол  қоғам  өмірінің  пәрменді  қүрамдас  бөлігі 
ретінде  бой  көтеріп  келеді.  Әттеген-айы да жоқ емес.  Ең қиыны  қазақ 
жастарының  исламнан басқа  діндерге  мойынбүрыпотырғаны. Кейбір 
мәліметтер  бойынша,  бүлардың  саны  0,5  млн  адамнан  асып  түсіпті. 
Діни  адасуға  жайбарақат  қарауға  болмас.  Оны  үлт  ішіне  іріткі  са- 
латын  фактор ретінде  үғынуымыз керек. Онсыз да кеңестік  жылдар­
да  тілінен,  ділінен,  дінінен  ажырап  қала  жаздаған 
қазаққа  ендігі
199

керегі  этностық  тұтасу  десек,  жастарымыздьщ  исламға  жығылуын 
қамтамасыз  ету  арқылы  үлттық  қауіпсіздікті  нығайтатынымызды 
үмытпайық.
О ТА Н Д Ы Қ  ТҮ РІК ТА Н У : 
Ж Ұ Л Д Ы ЗД Ы   СӘ Т, Ж Ұ Л Д Ы ЗД Ы  К ІТА П
Адам  баласының  өткенін  дәуірлеу  тарихнамасында  «тарихқа 
дейінгі»  деген  үғым-түсінік  бар.  Оның  мәні  жазу-сызу  шыққанға 
дейінгі  кезең  дегенге  саяды.  Жазу-сызудың  тарихта  алатын  орнын 
ұльщтаудың басқа  өлшемдері де жеткілікті.  Ақиқатқа жүгінсек,  жазу- 
сызу жүмыр жер  бетіндегі  өркениеттік дамудың сапалы жаңа парағын 
ашқаны  дау  туғызбаса  керек.  Ол  алғашқыда  жазу-сызуды  дүниеге 
әкелген халықтың кемелдігін  айғақтаса, келе-келе  адамзат баласының 
игілігіне  айналды.  Әлемдік  әркениеттің  осынау  асқаралы  биігіне 
көтерілген  этностар  көп  емес.  Солардың  қатарында  арғы  бабалары- 
мыз  сақтар  мен  байырғы  түріктердің  түрғаны  әрбір  қазақ  баласының 
жүрегі мен санасында  мақтаныш  отын лаулатады.
VI-VIII  ғасырларда  дүниенің  терт  бүрышын  бағындырған 
түріктердің,  тағдырдың  жазуымен,  басынан  бағы  тайған  соң,  тарих 
толқынына  көмілуге  шақ  қалған  сына  жазулары  ХҮІІІ  ғасырда,  яғни 
арада  мың  жыл  еткенде  ғана  ғалымдардың  назарына  ілігіп,  үлкен 
қызығушылық  туғызды.  XIX  ғасырдың  соңына  қарай  дат  ғалымы
В.Томсеннің  зерек  ақылы  оны  оқудың  кілтін тауып,  Еуразияның  сай- 
ын даласын мекендеген байырғы түріктер адамзат мәдениетіне теңдесі 
жоқ мүра қалдырғаны дәлелденді.
Бірақ  іле-ш ала  басталған  XX ғасы р револю циялар  мен  жаһан- 
дық  соғы старға,  қырғи  қабақ  текетіреске  бой  алдырғанды қтан 
әрі  тарихқа  еуропацентристік  көзқарасты ң  үстем дік 
қүруымен 
байырғы  түрік  жазуының  бағы  жанбады.  Ол  лайықты  бағасын 
алмаған  күйде  қала  берді.  Ал  үлы оры сты қ ш овинизм  дертіне  шал- 
дыққан  кеңестер  елінде  түрік  атаулыны ң  бәрі  аяусыз  күсталаны п 
келгені белгілі. Түріктану м әселесін зерттеуге ден қойған үлтжанды 
азаматтарымыз  қуғы н-сүргінге,  әуре-сарсаңға  түсті.  Ресейдің, 
шет  елдердің  бірен-саран  ғалымдары  байы рғы  түрік  жазуының 
қүндылығы тарихи  дереккөз  немесе  көне  әдебиет үлгісі  болуында 
дегеннен  аспады.
200

Мемлекеттік тәуелсіздігіміз  жарияланғаннан  бері  ғана  байырғы 
түрік  жазуын  зерттеудін,  насихаттаудың,  мәртебесін көтерудің үлан- 
ғайыр  міндеті  атқарылды.  2001  жылдың  18  мамырында  JI.H.Гумилев 
атындағы  Еуразия  үлттық  университетінің  бас  ғимаратына  даңқты 
қолбасшы  Күлтегіннің  көктасы  қойылды.  Ескерткішті  Елбасы 
Н.Ә.Назарбаевтың өзі ашқаны баршаға мәлім. «Бүгін баршамыз болып, 
қатпары  қальщ  болғанымен,  оқулығы  жүп-жүқа кене  тарихымыздың 
куәсімен  жүздесіп,  тағзым  ету  бақытына  ие  болып  түрмыз.  Біз  бүгін 
«елі-жүртының  қамын  ойлау,  халқын  асырау»  асыл  парызы  болған 
Күлтегін  бабамыздың  ісінен  айғақ  беретін  тарихтың  көзімен  де, 
сөзімен  де  жүздесіп  түрмыз»,  -   деді  Елбасы  Күлтегін  жайымының 
түсаукесеріндегі  сөйлеген  сөзінде.  Содан  беріде  Түрік  өркениетіне 
арналған бірнеше конференциялар өтті, оған әлемнің түкпір-түкпірінен 
білімпаздар жиналатын дәстүр орнығу үстінде.
2005  жылғы  мамырдьщ  маужыраған  күнінде  Отандық  түріктану 
шежіресінің  исі  қазақ  баласынан  сүйінші  сүратқандай  жүлдызды 
сәті  жарқ  етгі.  Бүкіл  ғүмырларын  сына  жазудың  қүдіреті  мен 
қүпиясын  зерделеуге  арнаған  көшелі  де  арқалы  ғалымдар  Мырзатаи 
Жолдасбековтің және Қаржаубай 
С а р т қ о ж ү л ы н ы ң  
қаламынан шықкан 
«Орхон  ескерткіштерінің  толық  Атласы»  «Күлтегін»  баспасынан  жа 
рық көрді.
Байырғы түрік жазба  ескерткіштерінің Атласын түзуге талпыныс
XIX ғасырдың аяғында байқалған еді. Оны О .Гейкель, 
В .В 
.Радлов қолға 
алған  болатын.  Түріктану ғылымының балаң  кезінде жарияланған сол 
Атластарға  бүгінде  белгілі  ескерткіштердің  оннан  бірі  де  кірмегені 
түсінікті. XX ғасырда Орхон мүраларының мәтіні  эр жылдары эр елде 
шашыраңқы жарияланып жүрді.  Енді,  міне,  бірінші және 
е к і н ш і  
түрік 
қағанаттарының  барша  жазба  ескерткіштері  жинақталып,  мәтіндері 
жаңадан  көшіріліп,  транскрипциясы  жаңаланып, жаңа  аудармасымен, 
план,  фотосурет, түсініктемесімен  окырман қүзырына бершді.
Осылайша, 
соңғы 
20-30 
жыл  бойы  Ресей,  Жапония, 
үркия 
ғалымдары қанша талпынғанмен ж үзеге асыра алмаған мақсат 
рхон 
мүраларының толық  Атласын  жасау  біздің  ғалымдарымыздың жанке 
штілігімен  ақиқатқа 
айналды. 
Біз  бүл  жерде  жанкештілік  деген 
сө' 
д 
бекер  қолданып  отырған  жоқпыз.  Бір  ғана  Қ.Сартқожаүлының  031 
жыл бойы үздіксіз 
23 
тоқсан, яғни 
2070 
күн экспедицияда жүріп, әр  ір 
тастың  басына  түнеген  ғалым.  Ал  М.Ж олдасбековтың  түріктануға 
қадам  басуы   үлағатгы  үстаз  Б.Кенжебаевтың  басшылығымен  та  аны
201

күректей 45 жыл бүрын басталған еді. Оншақты монографиялық зертте- 
улері жарық көрді. 2004 жылы «Күлтегін» атындағы сыйлықтың иегері 
атанды.  Екіншіден, көлемі 40  баспа табаққа ж уық еңбекті жариялауға 
билік  басында  отырған  чиновниктер  оң  көзімен  қарамағаны  өз  алды- 
на,  мемлекет қаржысьшан көк тиын  бөлінген  жоқ.  Ол  «Мәдени  мүра» 
мемлекеттік  бағдарламасына  да  кірмей  қалды.  Базардағы  нарық  күн 
санап  көтеріліп  түрған  мына  заманда  полиграфиялық  сапасы  тәнті 
қылғандай  кітапты  әппақ  қардай  қағазда  түрлі-түсті  бояумен  жари- 
ялау жанкештілік емей немене.
Еңбек  тастағы  жазулардың  бүрын-сонды  беймәлім  болып  келген 
ақпаратын,  өзара  байланысы  мен  қатынасын  ашқан  жаңалықтарға 
толы.  Мәселен,  Орхон  мүрасына  кіретін  жекелеген  ескерткіштердің 
сыртындағы  айналма  орды  күні  кешеге  дейін  археологтар  су  тоқ- 
тату  үшін  қазылған  арық  деп  түсіндхріп  келген  еді.  М.Жолдасбеков 
пен  Қ.Сартқожаүлы  Сібірден,  Алтайдан,  Қазақстаннан  табылған  дәл 
осындай  кесенелердің  сыртындағы  орларды  міндетіне,  көздегеніне 
орайластыра жаңаша  ой  елегінен  өткізу  арқылы  олар  су тоқтату  үшін 
емес, байырғы бөгү (тәңірілік) діннің жора-жобалғы талабы бойынша 
жасалғанын,  киелі  жерді  айнала  жүретін  дәлізжол  екенін  дәлелдеді. 
Осылайша  сенім-наным деп  жүрген тәңірілікті  дін  биігіне  көтерілген 
қүбылыс  ретінде  қарастырады.  Бүл  ой-түжырымды  соңғы  жылдары 
татар ғалымы Р.Н.Безертинов та дәйектеу үстінде.
Және  бір  мысал  келтірейік.  Күлтегін  кешенінде  ортасы  тесік 
төртбүрышты  тас  бар-тын.  Кезінде  тасты  В.В.Радлов  фотосурет- 
ке  түсірген  екен,  бірақ  не  үшін  жасалғанын,  қандай  міндет  атқаруға 
арналғанын  түсіндіре  алмаған.  Моңғол  жеріндегі  осы  іспеттес  басқа 
тәніктермен  (аналог)  салыстыра  зерттей  келе,  авторлар  бүл  тас 
қағанаттың киелі туын орнататын тутүғыр екенін дәлелдеп шықты.
«Орхон  ескерткіштерінің  толық  Атласын»  оқи  отырып,  үлан- 
ғайыр  кеңістікте  тарихи-өркениеттік  сабақтастық  желісі  үзілмей 
сақталғанына 
көз  жеткізесің.  Ол  адамның  шыр  етіп  дүние  есігін 
ашқаннан 
өмір  жолы  таусылып,  денесі  жер  қойнына  кіргенге  дейінгі 
салт-дәстүрдің  түрік  заманынан  бүзылмай  жеткенінен,  сақталуынан, 
Қазақ 
халқының негізін қалаған ру-тайпа атауларының осыдан 15 ғасыр 
бүрын  үстынға  жазылғанынан  кәрініп  түр.  Байырғы  түріктер  мемле- 
кеттігін,  қағанын, ел  үстаған көсемдерін  айырықша қүрметтей  білген. 
Осындайда ойға қаласың: жоңғарлармен жүзжылдық соғыста, отарлау 
мен  тоталитаризмнің  үш  ғасырлық  қыспағында  мың  өліп,  мың  тіріл-
202

ген қазақтың біржолата жоқ болып кетпегені этникалық, мәдени-руха- 
ни,  саяси,  тілдік,  дүниетанымдық  тамырларының  тым  тереңде жатқа- 
нында  екен-ау  деп.  Кезінде  КОКП-ның  пәрменімен  ата  тарихымыз 
көле-көрнеу  бүрмаланды,  қазақ халқының қалыптасуы социализмнің, 
лениндік үлт саясатының арқасында жүзеге  асқанын  дәлелдеген зерг- 
теулер  аз  жазылған  жоқ.  Сол  адасулардың  бет пердесін  ашқан  кітап, 
міне,  алдымызда  жатыр.  Айта  берсек,  екі  автордың  нақты  деректерге 
сүйене  тиянақтаған  түжырымдары  бүгінгі  тәуелсіз  Қазақстанның  до- 
сты  да,  дүшпанды  да  мойындатқан  табыстарының  бастау-бүлактары 
әріде  жатқанын  үғынуға  шылбыр  үстатады.  Мәселен,  байырғы  түрік 
заманынан  бері  ұрпақтан  үрпаққа  жалгасып  келе  жатқан  әрі  бүгінгі 
қазақ  дүниетанымының  іргетасын  күрайтын  екі  аманат-қүндылық 
бар.  Бірі — халықтың демографиялық өлшеммен алғандағы  амандығы, 
екіншісі  -   елдің,  мемлекеттін,  сақталуы,  тәуелсіздігі.  Осы  екеуінің  де 
тағдырына жауапты түлға — елбасы. Күлтегіннің көк тасында:
Биікте көк Тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған.
Адам баласы үстше ата-гегім.
Бумын қаған, Істемі қаған отырған.
Отырып, түркі халкының ел-жүртын,
Қалыптастырған иелік еткен, -  деген ғой.
Арғы  бабаларымыздың  үстанымы  мен  қүндылықтарын  жазбай 
таныған  екі  автор  тастағы  жазулардың  елбасқару  ісіне  қатысты  жеР' 
леріне  келгенде  асқан  ыждақаттылық  танытады.  Өздеріне  дейінп 
зерттеушілердің  қате-кемшіліктерін  білгірлікпен  талдаған,  толымды 
түсініктемелер  берген.  Сэлэнгі  тасының  мәтінін  жаңаша  оқумен,  VI 
гасырдан  да  ертеде  түркі  мемлекетін  дүниеге  әкеліп,  оған  500  жыл 
билік қүрған,  өкіметін — төр орнатқан қыпшак тайпалық  одағы  екенін 
алға тартады. Ерте орта ғасырдағы  Еуразия күрлығында Тан және Кек 
түрік  империясы  деген  екі-ақ империя өмір сүрді. Соныңбірін бүгінгі 
қазақ этносына үйытқы болған қыпшақ тайпалары қүрғанын алғаш рст 
тиянақтай алды.
Түрік мемлекеттерін қүрған қағандарға қүрмет жайлы ойтүйіндер 
д е  мейлінше терең.  Кітапта келтірілген  айғак-дәлелдер -  қаған тағына 
отырған  түлғаның  үлықталуы,  қайтыс  болғанда  атқарылатын  жен-
203

жоралғысы,  өлімнің артын  күтуі  әрбір  қазаққа  мәлім  жай.  Білге қаған 
үстынында  тақ  иелері,  жердің  ерлері  деген  сөздер  жазылған.  Бүл  да 
қазаққа жат емес.  Билік басындағыларға «жақсылар», «хан ием, сүлтан 
ием»,  «ел  иесі»  сияқты  айшықты-айбарлы  теңеулермен  сөйлеу  жыра- 
улық  әдебиетімізде  түнып  түрған  жоқ  па?  Асан  қайғы:  «Жаксыларға 
айтпаған  асыл  шырын  сөз  ғәріп»  десе,  Доспамбет  жырау:  «Кет- 
бүғыдай  билерден  кеңес  сүрар  күн  қайда»  деп,  кешегі  мен  бүгіннің 
арасын  жалғастырғысы  келеді.  Шалкиіз  жырау  көкейіндегі  өтінішін 
«сүлтан  ием,  хан ием,  жүрт иесі  -  езіңсің» деумен  жеткізсе,  Жиембет 
жырау  еңсегей  бойлы  Ер  Есімнің  қолына  сүйесін,  қолтығына демесін 
болғанын  ауызға алғаны  көзі  қарақты қауымға жақсы мәлім.
Ханды  қаралау,  қасқырға  теңеу  бодандықтың  қамытын  ки- 
юмен  келді  ғой.  Сол  дерттен  әлі  айықпай  келеміз.  Астанада  Ақорда 
ғимаратының  ашылуы  салтанатында  М.Жолдасбеков  патшаға  өкпе 
жүрмейді,  тарихта  мәңгі  патша  болмаған,  өкпеге  қиса  да  өлімге  қию 
жоқ деген  ақсақалдық  ақылын  кейінгі  жастарға  бағыштап  айтқан  еді. 
«Егемен  Қазақстан»  арқылы  сөзді  үғатын  кез  келгенін де  жанайқайы- 
мен  жеткізді,  Өкінішке  орай,  қорытынды  шықпады,  оппозициялық 
топтағы  азаматтар  Елбасының  атына  ғайбат  сөздер  айтудан  тыйы- 
латын  емес.  Біз  елде  оппозиция  болмасын  демейміз,  болсын,  бірақ, 
әдептен озбағаны жөн.  Ал оның үлгі-өнегесін, тарихы мен тағылымын 
арғы аталарымыз қалыптастырып қана қоймай, көк тасқа қашап жазып 
та кетіпті.
Сөз  қылып  отырған  кітаптың  орныкты  да  болашағы  зор  мето- 
дологиялық  үстанымдарын  айрықша  атап  өту  ләзім.  Ғылыми  этика- 
ны  сақтай  білген  қос  зерттеуші  ХІХ-ХХ  ғасырлардағы  түріктану  та- 
рихнамасында  орын  алған  қателіктердің  қайнар  бүлағын  әлдекімнің 
теріс  пиғылынан,  іштарлығынан,  пәндешілігінен  іздеумен  өнбейтін, 
өспейтін  істі  қумайды.  Саяси-идеологиялық,  ахуалдық  қыртыс-қат- 
парлардан  табады.  Біріншіден,  бүған  дейінгі  түріктанушылар  Бумын, 
Істемі,  Білге  қүрған  қағандықтарды  мемлекет  ретінде  тани  алмады, 
тайпалар  одағы  деп  қана  бағалады.  Өзіндік  жазу-сызу  мемлекет- 
тен  бүрын  пайда  болмайтынын  қаперге  алмады.  М.Жолдасбеков  пен 
Қ.Сартқожаүлы  байырғы  түріктер  жай  ғана мемлекет  емес,  үшы-қиы- 
ры  жоқ  Еуразия  кеңістігінде  алып  империя  түрғызғанын  бүлтартпас 
айғақ-деректермен  ғылымда  түңғыш  рет  кешенді  дәлелдеп  отыр. 
Екіншіден,  бүрынғы  түріктанушылар  Орхон  мүраларының  мәтінін 
оқығанда  өздері  білетін  шығыс  тілдерінің  біріне  бейімдей  түсіндірді,
204

қытай  деректеріне  сүйенді.  Ал  қытай  деректеріндегі  ономастикалық 
бүрмалаулар  — адам  атын,  географиялық  мекендерді,  т.б.с.с. 
кімді 
болсын жаңылыстырады. Байырғы түрік жазуының «ішіне кіріп» зерт 
теген М.Жолдасбеков гіен Қ.Сартқожаүлы сына жазуының да,  аиырғы 
түріктердің  де  бүгінгі  мүрагері  қазақтар  екенін  енді,  міне,  әлемге 
паш  етті.  Бүл  ой  өткен  ғасырдың  70-ші  жылдары  жарық  көрешн  деп 
түрған жерінде  партиялық,  идеологиялық 
өктем дікпен 
баспадан  алып 
тасталған «Тастар сөйлейді» кітабында айтылған еді.  Кітаптың авторь 
әлі 
40-қа да толмаған түріктанушы М.Жолдасбеков болатын.
Әркім  езінің  барымен  мақтанады.  Арабтар  — пирамидаларым 
қытайлар  — ¥ л ы   қорғанымен,  үнділер  — көне  би 

жүктеу/скачать 9,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: