Тіл мәдениеті, стилистика бойынша қүрастырылған бүл жинаңта сөйлеу мөдениетіне ңойылатын талаптар, топ ал-дында сөйлеуге әзірлік жүмыстары туралы айтылып, тіл да-мыту жолдары



бет6/48
Дата08.12.2023
өлшемі0,92 Mb.
#135285
түріОқулық
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   48
Байланысты:
b175

Ұлы тағылым
Ауыз әдебиетінде, қала берді кейінгі жазба әдебиетімізде есімін мәңгіге қалдырған аналар қаншама!
Олар сұлулықтың символы болды, оларда ерекше қастер мен тұспалдар, поэтикалық портреттер қаншама! Талай-талай ерлер сүйген қызының намысы үшін құрбан болмады ма? Жігіттегі білек, қыздарымыздың жүрегі талай-талай таразы басына тартылды. Қала берді, қыз-келіншектер тағдырын қорғауда поэзиямызбен бірге, өлең-әніміз, сазымыз бен күйіміз ерекше рөлге ие болды.
Ғабиттің «Ананың анасынан» бастау тапқан аналар ірілігі аңызға айнала келе, «Ақбосаға» әніне ұласты да, Бауыржанның келіні Зейнептің ерлігімен өрлей түсті. Олардың әрбірі «Өмірді өздері сілкілеуге жаралғандығы» сондай, тас пен мәрмәрдан салынуға тиісті ескерткіштер күтуде, ал Сараларымыз бастаған жыр құдіреті Біржан сияқты поэзия алыбының «екі аяғын бір етікке тықты» (Қадыр). Ал «Мен қазақ қыздарына қайран қалам» (Жұбан мен Исраил) әнін естігеніңде, бар болмысыңмен солардың ұрпағы екендігіне риза боласың!!! Қыз Жібек пен Баян, Ақтоқты, Ақжүніс пен Ботагөздің, Абай қыздарының сөзден жасалған портреттері, Рафаэль мүсіндеген мадонналар - қазағымда шексіз көп екен деп қоюға болмайды, сонымен бірге бабалар жасаған тіл құдіретіне қайырылып келіп, бас игендейсің, тағзым еткеніне ризасың!
Қыздарымызға тән нәзіктік, сұлулық, ұяңдық, ибалық, сыпайылық, әдемілік, ұялшақтық, мығымдылық, өнерлік, іскерлік, шеберлік, адалдық, сүйіспеншілік махаббат мұратына жетудегі арман құсы, қайрат-жігері, бәрінен де ар тазалығы (кей халықтың қыздарына тән деп айтуға келе бермейді-ау) - осы қасиеттерімен қазақ қыздары зор тағылым иесі!
(М. Тілеужанов).


Тіл тазалығы


Қазақ тілі – аса бай тіл, икемді тіл. Қалай исең, солай иіле береді. Орамын, бұрамын тауып, қисынын, орайын келтіріп пайдалансаң, бұл тілмен сурет салуға, тас қашап, ағаш, текемет оюға болады-ау! Бұл тілден май тамады десе сияр. Халықтың тіліне, жырына құлақ салсаң, небір алуа, шекер балдай татитын нәріне, әріне әсте тоймайсың. Ғашықпын қазақ тіліне... осындай майса, сұлу тілді қалай өгейсітуге болады...
Нұртас Оңдасынов

Сөз қолдану мәдениетін арттыратын негізгі шаралардың бірі – тіл тазалығы. Тіл тазалығы дегеніміз – айтайын деген ойымызды еркін жеткізу, сөйлегенде бөгде тілдік элементтерді – диалектілерді, варваризмдерді араластырмай сөйлеу халқымыздың асыл сөз қазыналарын тиімді пайдаланып, жатық, анық сөйлеу, әдеби тілде сөйлеу. Абай атамыз: «Сөзінің бірі жамау, бірі құрау» деп өзіне дейінгі кейбір ақындарды сынайды. «Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, теп - тегіс, жұмыр келсін айналасы» деп, әрбір сөздің түсінікті, жеңіл, мағыналы болуын өз ортасынан қатаң талап етеді. Ұлы ақынның бір ғасырдан астам уақыт бұрын тіл тазалығына ерекше мән бергендігін көреміз. Әрине, бөтен тілден сөз алмай таза ана тілінде сөйлейтін бірде-бір халық болмайды. Тек ол сөздер жергілікті халықтың тілдік заңдылықтарына бағынып, фонетикалық өзгерістермен барша қауымға түсінікті жалпы халықтың тілге айналуы керек.


Шынайы бейне жасауда, сом тұлға жасауда, әдеби қаһармандардың ішкі-сыртқы бейнесін суреттеуде әрбір жазушы халық тілінің мол байлығын, әдеби тілге, әдеби нормаға ене бермейтін басқа тілден енген сөздерді де қолдануы мүмкін. Бірақ жергілікті тілдік ерекшеліктер (диалектер, жаргон сөздер) әдеби нормаға жатпайды. Себебі мұндай сөздер жалпы оқырман қауымға түсінікті емес.
Қазақ тілінде өзге тілден енген сөздер өте мол, тіпті сөз тудырушы қосымшалар бар екені де мәлім.
Мысалы: Тілімізде «байсал табу», «байсалды» деген сөздер бар. «Байсал» сөзі қазіргі әдеби тілімізде жеке тұрып көп қолданылмайды. Тап осы күйінде қолдану – тіл тазалығына нұқсан келтіргендік болар еді. Бұл сөз не «байсалды» деген туынды сөз түрінде, не «байсал табу», «бойы байсал тарту» деген тіркес түрінде келеді. «Байсалды» сөзі – сабырлы, ұстамды, байыпты деген сын есім мағынасында көбінесе адамға байланысты айтылады. Ал бұл сөздің қазақ тіліндегі ертеректегі мағынасы адамға қатысты «сабыр» дегеннен гөрі, жалпы мәндегі «тыныш, тыныштық» деген мағынада қолданылатындығы байқалады. «Байсал табу» деген тіркестің «тынышталу», «тыныш табу» деген мағынасы осыған саяды.
«Даудың байсал тапқаны – төрешіге барғаны» (С.Сейфуллин) деген ескі нақыл сөздерде «байсал табу» фразасы «тыныш табу» дегенді аңғартады. Бұқар жыраудың «Байсалды үйге түсіңіз» дегендегі «байсал» сөзі де – «тыныш, ұрыс-керіссіз» деген мәнде. Яғни, бұрынғы мағынасы қазіргіден өзгешелеу мәнде де жұмсалған. Тек бұл сөздерді қай жерде қандай мағынамен қолдана білу керек екендігін түсіне білген жөн. Тіліміздің мәдени лексика деп аталатын тобына жататын «дәптер» сөзі әуелде грек (дифтера), одан иран тілдері арқылы (дафтара) түркілер мен монғол (дэвтэр), тибер (девтһер) тілдеріне тараған.
Мұндай мәдени лексика тіл-тілдің барлығында да кездеседі деуге болады. Бұл сөздер әдеби тілге еш нұқсан келтірмейді, қайта тілімізге кіріп, төл тіліміздей болып кеткен сөздер.
Өзге тілден еніп, заңды түрде орныққан осы тәрізді сөздерден кейбіреуілердің дағдысына енген мүкістіктер: «остановкаға барамын», «екі морожный ала келерсің», «ужас», «звонит ету керек», «лестницадан көтерілгенде», «диспансерлік неблюденье болады», «қой, завтрак жасайық» т.б. мүлде басқа.
Дағдының да дағдысы бар. Жұртшылық қабылдаған, тілде орныққан, дағдыға енген шетелдік сөздің орны бөлек. Ал ондаймен санаспай, бөгде «элементтерді» оңды-солды жұмсау сөйлеушінің сөзге ұқыпсыздығын көрсетеді. Бұл – мәдениеттілік емес, қайта ана тілімізді шұбарлау, туған тілімізге қинаят жасау деген сөз. Мұндай тілде сөйлегендерді «мәңгүрт» десе де болады. Ана тілге деген сүйіспеншілік, ыстық сезімнің лебі таза сөйлеуден де байқалып тұрады. «Ана тілі – қайнаған қанның, қиналған жанның, толғанатқан көңілдің, лүпілдеген жүректің сығындысы, онда дәм де, мән де болу керек» (С.Торайғыров). «Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту», - дейді Б.Момышұлы.
Осындай ұлағатты сөздерге мән бермегендіктен өз тіліне өздері тосырқап қарайтын, бөгде тілдік элементтерді араластырып сөйлеуді мәдениет деп санайтындар т.с.с. өзге де тұрпайы ерсіліктер (жоғарыда айтылған сияқты) кездесіп қалып отырады.
Тіліміз мемлекеттік мәртебеге ие болса да өз ортамыздан әлі күнге дейін тұрпайы сөйлейтін жастарды кездестіріп қаламыз. Тіліміздің лексикалық, фонетикалық, грамматикалық нормалары мен заңдылықтарын ескермейді, қазақ тілінен алған теориялық білімдерін пайдалана алмайды, сөйлегенде тыңдаушы өзінің ойын ұғып, сезіп тұрма, жоқ па, онымен санаспайды. Басқа тілдің сөзін араластырып, өз тілінің құтын қашырып сөйлеу мәдениетсіздік екенін аңғармайды. Белгілі жазушы Т.Ахтанов өз шығармаларында кейбіреулердің әңгімелесу кезінде бөгде сөздерді нормадан тыс араластырып сөйлейтін ерсіліктерін өткір сынаған.
Мысалы: «Сәуле» атты драмалық повестегі кейіпкерлерінің әңгімесінде мынадай сөздер кездеседі.


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   48




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет