§1. Қоғамның нысаналы мақсаты

ұшырады  деп  ащы  болса  да,  шындықты  айтып  шырылдаған 
жандар  болды.  Бірақ  мүндай  жанушыра  шыққан  дауыстың 
мәніне  түсінбей,  ондайларды  мансүқ  еткендер  де  аз  болған 
жоқ...
-   Өткен  1989  жылдың басында болған  осындай  бір  әңгіме 
еріксіз еске түседі. Лауазымды адамдардың бірі «гіл де дертке 
шалдығушы  ма  еді!»  деп,  дүйім  жүрттың  алдында  екінші  бір 
адамды айыптағаны бар.
-   Мәселе  тіпті  онда  да  емес.  Бүл  сез  екеуара  емес, 
халқымыздың  қаймағы  -   зиялы  қауым  бас  қосқан  алқалы 
кеңес  үстінде  айтылған  жоқ  па  еді?  Сондағы  есте  қалған 
өкініш: бір адам ләм-мим деп «олай емес!» деген сөзді айта ал- 
мауында  болып  отыр,  бүл  қоғамдық  санамыздың,  азаматтық 
иозициямыздың  әлі  де  болса  төмен  екендігін  көрсетеді.  Тіл 
Заңына дейінгі марафонда мүндай әңгімелер көп болды... Өткен 
іске салауат... (1989-1990 ж.ж. салыстыр).
-   Қабылданған Заңды жүзеге асырудың бірнеше жолы бар. 
Соның бірі -  ел  болып,  жүрт болып ат салысу...  Қоғам осыған 
үйтқы болып отыр.
-   Ертеректе  тіліміздің,  рухани,  мәдени  өміріміздің  қамын 
жегендер  ат  төбеліндей  болған,  шоқ  жүлдыздай  ғана  бір  топ 
зиялылар болатын...
-   Қазір мүндай қамқорлықты қалың қауым өз қолына алды.
«Көп болып көтерген жүк жеңіл»
«Ана тілі» -  «Қазақ тілі»
-   Қоғам қүру Қүрылтайындағы өздеріңіз жақсы білетін бір 
жайтты тағы еске салайын: ол -  Қүрылтайды «Ана тілі» деп ба- 
стап,  «Қазақ тілі» деп аяқтағанымыз...  «Ортақ өгізден...» деген
пиғы л бол ды.
-   Халық солай талап етті, мөселе солай шешілді...
-   Бірақ  «Ана тілі»  дегеннен  де  үтылатын  жағдай  жоқ  еді. 
Қайта «ҚТ» деп атаудан пүшайман жедік.
119

-   Құрылтайда қол  шапалақтап шештіңіздер де  кеттіңіздер. 
Қоғам «Ана тілі», немесе «Тіл қоғамы» болмауынан көпке дейін 
ресми  тіркеуден  өте  алмай  жүрді.  Басқа  одақтар  дөрежесінде 
Доғам  атынан  ең  болмаса  бір  депутат  сайланбады.  Украина, 
Өзбекстан, т.б. республикалардағы жағдай мүлдем басқаша.
-   Қоғамның  статусы  келесі  съезге  дейін  ойластыруды
қалайтын сияқты.
-   Қоғам — бейресми, ерікті қоғам... 
‘  ’* :
-   Қоғамның алдында бүрыннан келе жатқан үрдіс, дәстүр,
өнеге-үлгі болған жоқ... 
■
  ° 
’ • 
-
Сондықтан  оның  бірінші  қадамынан  бастап,  бүгінгі
тындырған тірлігіне дейін -  өзінің тел ісі, өз табысы, жіберген
қатесіне де, кемшілігіне де ол ешкімді ортақ еткісі келмейді.
-   Қоғам  өзін-өзі  қаржыландырады  -   яғни  ол  халықтың 
хүзырында, мындаған жанашырларының алақан аясында, пар- 
тия мен үкіметтің қамқорлығын көріп келеді...
Соңдықтан  ол  халықтың  мүңын  мүңдайды,  халық  атынан 
сөйлейді, талап етеді. Ол ресми жағьгаан ешкімге бағынбайды. 
Оның күші де, құдіреті де осында.
-   Қоғам еркін де бейресми ұйым екені рас. Бірақ ол бейбе- 
рекет тірлікті, топ жинап, тобыр сайлауды қаламайды.
-   Қоғамның  алдына  қойған  мақсаты  айқын,  биік,  мұраты 
зор. Ол араласпайтын қоғам өмірінде бірде-бір елеулі құбылыс
жоқ.
-   Бірақ  барлығына  ол  тіл  тағдыры  түрғысынан  қарауға
тиіс... ал тілге қатыссыз дүние жоқ...
-   Не  көп,  қазір  қоғам,  бірлестік,  одақ,  партия  т.б. 
үйымдар  көп  («Әділет»,  «Желтоқсан»,  «Атамекен».  «Азамат», 
«Жерүйық», «Шаңырақ», т.б.). Ол осылардың бәрінің де бірегей 
үйым болып  бірлесуін,  бір  мақсатта.  бағытта,  үрдісте  болуын 
қалайды... Соны қолдайды... Бірақ біздің қоғам жеке топтардың 
қанжығасына байланып, бодауында жүргісі келмейді.
120

-   Қандай  жағдайда  да  ол  өзінін  бағдарламада  көрсетілген 
нысаналы мақсатын -  устав-жарғыдағы міндетін атқаруға күш 
салады... 
•: 
'Л
§2. Қоғамды үйымдастыру мәселесі
-   Бүгінге  дейін  тындырған  жүмысымыздың  қиыны  да, 
нөтижесі де қоғамды қүру, үйымдастыруға байланысты...
-   17 облыс, 50 шақты қалада, 250-ден астам ауданда, ауыл- 
селода Қоғамның тиісті үйымдары қүрылды.
-   Біз  дәл  бүгінге  дейін  бүл  үйымдардың  нақтылы  сайын, 
сапасын  дөл  білмейміз...  Ол  шамамен  300-ден  астам  қалалық 
және  аудандық  үйым,  3000-нан  астам  бастауыш  Бірлескен 
комитет  үйымы,  10  мыңдай  басқарма  мүшесі,  ана  тіліміздің 
белсенді  де  шынайы  жанашырлары  болуға  тиіс...  Ол  бүгін- 
ертең анықталады...
-   Қоғам  үйымдарының  төрағалары,  оның орынбасарлары, 
хатшы, қазынашылары сайлаңды...
-   «ҚТ» қоғамының үйымдарын қүру барлық жерде де сал- 
танатты түрде өтіп жатыр...
Бірақ қоғам қүруды кешеуілдетіп отырған қала, аудан, меке- 
мелер де жоқ емес. Мысалы, Фрунзе ауданында Қоғам қүрылған
ЖОҚ... 
.
-  Ауыл шаруашылық институтында Қоғам жоқ...
-   Қазақ  ССР  ҒА  қүзырындағы  институттың біразында өлі 
Крғам қүрылған жоқ...
-   «Қазақ тілі»  қоғамын  қүруда екі түрлі  жағдай  -  мекеме, 
аудан,  қала  басшыларының  көзқарасы  мен  сол  жердегі  зиялы 
қауым, ынталы топтың күш-жігері -  назар аударады. Шешуші 
роль.
-   Облыс,  қала,  аудан, үлкен  өндіріс  жөне  мектеп,  жоғарғы 
оқу  орындарында,  министрліктер  мен  ведомстволарда  Қоғам 
қүруды  өте  үлгілі  өткізген  басшы-азаматтар,  тілдің  шынайы 
жанашырлары аз емес: 
>
ш

-   ҚазМУ -  А. Рүстемов
-   Юстиция минисгрлігі
-   Калинин
Сонымен  қатар:  «Казцветмегремонт»  тресінің  басшысы 
Е.Н.  Дмитриев  пен  бас  инженері  В.А.  Гошашвили  деген  жол- 
дастар:  «Қазақ  тілі»  Қоғамын  қүруды  -   треске  қарсы  топ 
үйымдастыру  деп  түсінеді  екен:  «350  адамның  30-ы  қазақ. 
Соңдықтан тресте үйым қүру демократияға жатпайды».
Қостанай  обл.  Обаған  ауд.  партия  комитетінің  2-хатшысы
В.А. Пыльский Қоғамға қарсы:
-   Қазақ тілі қанша жерден мемлекеттік тіл болса да біздің 
ұрпақ үшін өзгеріс болмайды...
-   Қазақ тілі -  қазақтар үшін,  бізге  қатысы жоқ -  96% оры- 
стар.
-   Қоғам 
қүрғысы 
келмейтін  басшылардың  айтатын 
себептері де, қарсылық тәсілдері де көп... Бірақ біз:
-   «ҚТ»  қоғамына,  қазақ  тілінде  балабақша,  мектеп,  учи- 
лище  және  жоғарғы  оқу орындарынан қазақша курстар ашуға 
қарсы болу деген сөз -  жалпы Заңға, Мемлекеттік қазақ тіліне
қарсылықтың  Оелпсі,  осы  непзде  үлтаралық  наразылық 
қоздыруға сылтау іздеу деп қараймыз.
Бір-екі мысал:  1) Қарағанды облысы халық депутаты: 
«Қайтілді мемлекеттілі етіп алатынымызды өзіміз білеміз!!! 
Назарбаев жолдасқа айта бар!»
2)  Іле  ауданы  Энергетический  селосындағы  қазақ  балала- 
ры  үшін  мектеп-интернат  ашуға  қарсы  орыс  жолдастар  біраз 
уақыттан бері листовка таратып жүр, онда: «В ружье! Не дадим 
баям  и  бекам обманывать  наш  народ  и  наживаться  за счет на- 
ших детей!!!  Отстаим наши школы!  Готовьтесь к митингу! 
Ветераны поселка»
-  
«Осыған  орай  ата-аналар  қатты  қобалжуда...  Балаларын 
мектепке  бергісі  келмей  отыр...»  деп  (Қожабеков  А.К.)  хат
жазады.
122

3)  «Қазақ  тілі»  қоғамын  біреулер  «қазақша  білетіндерге 
қажеті  жоқ»  десе,  енді  біреулер  ол  «қазақ тілін  үйренетіндер
үшін керек» деитін корінеді.
4)  Кейбір бастықтар Қоғам қүрайық дейтіндерге қарап: 
Сендер  сонда  бізге  қандай  жаңалық  пен  жеңілдіктер
жасайсыңдар» деп сүрайтын көрінеді. («АТ»  14. 06. 90)
5)  Енді біреулер: «Қоғам қүру -  ақшаның жолын қуу. Бүйтіп 
сендер  халықты  өздеріңнен  жерітіп  аласыңдар»  деп  ескертпе 
жасайтын көрінеді.
-   Бүлардың бәрі Қоғам мақсатын түсінбеушіліктің, не іштей 
наразылықтың көрінісі.
Елдің  бәріне  Қоғамның  есігі  ашық,  ешкімге  зорлық 
жоқ.  Қоғам  қүру  бастықтардың  еркіңде  емес,  халықтын 
қалауында...
-   Осыдан келеді де «Қоғам мүшелерінің міндеті не?» деген 
сауал туады.
-   Қоғамға жарна төлеу үшін ғана кірмейді.
-   Ол  ең алдымен ана тілі тағдырына жаны  ашитын азамат
болу керек... 
'
-   Қоғамның ортақ жүгін арқалайтын адам болсын...
-   Өзі қазақ тілін білсе, оны одан әрі дам ытатын, тіл білмейтін 
бір адамға үйрететін
-   Тілге  байланысты  халықтың  дәстүр-салтын  жаңғыр- 
татын...
-   Ана тілін  білуді  өзінің  азаматтық,  перзенттік  борышын 
ақтау деп түсінетін
-   Жас үрпақ алдында өзінің жауапкершілігін сезінетін т.б.
Бүл жалпы міндеттер... 
гг 
'
-А л  коғамныңынталы мүшелері,іскер ұйымдастырушылары 
біріге,  қоғамдаса  отырып  тіл  тағдырының  әрбір  жердегі, 
мекемедегі,  ортадағы  жағдайын  ойластырса,  көп  мәселені 
шешуі  мүмкін.  Мүндай  игілікті  істердің  онеге-үлгісі  де
жоқ емес.
123

Бұл  салада әсіресе  жоғарғы  оқу орындарындағы  Қоғамның 
бірлескен комитеттері ерекше көзге түседі.
Мәселен,  ҚазМУ-дің  бірлескен  комитетінің  қабылдаған 
жарғысымен  танысып  көріңіздер.  Онда:  I.  Оқу  бөлімі,  II.  Мә- 
дениет-парасат бөлімі,  III.  Баспа бөлімі,  IV.  Достық,  V.  ¥йым- 
дастыру 
және 
каржы 
бөлімдерде 
нақтылы 
шаралар
белгіленген... 
■
 
:  ■
 -
-   Қоғамды ұйымдастыру мәселесі
-   «Ана тілі» газеті... (Бас ред. өзі айтар...)
-   «Тіл  тағылымы»  атты  халық  университеті  (ректор 
Р.Ғ. Сыздықова)
-   «Баспасөз орталығы» (Ақылбай)
-   Видеокиностудия құру жоспары бар...
-   Ақсақалдар алқасы жұмыс істей бастады...
-  Қоғам ұйымдары  арасындағы  байланыс,  үйлестіру мәсе-
лесі шешілуде... 
•.  у г
-
  Шетел қазақтарымен байланыс
-   Қоғамның  облыстық  үйымдарымен  байланыс  жасау  ба- 
сталды, бірақ әлі солғын... 
сяф >
  ,
-   Отыратын үй, мат.-тех. Жабдық
-   Машина, т.б. жағдайлар...
-   Кадр және қаржы мәселесі
-   Жаңадан коллектив құрылу оңай емес...
-   Әр жерден, әр түрлі мамандықтан келген адамдардын ба- 
сын қосу - бұл да проблема...
-   Көпшілігіне  өз  міндетін  бірден  түсініп  алып  кету 
қиындау... Сондықтан Қоғамның мүддесі үшін оларға қатал та- 
лап қоюғатуракеледі... 
>
-   Бұларды барлық жерде қаржыландыру да оңай емес...
-   Жалақы мөлшерін... анықтау
-   Спонсор мәселесі...
-   Барлық жерде бірдей емес...
-   Уәде орындала бермейді... 
Ш
124

-  
«Жыламаған балаға...»
Фундаторлар -  Қоғамның қамқоршылары
1.  Қазақ ССР ҒА А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі инсти- 
туты -  Қоғамды құрушы негізгі мекеме.
2.  Қазақ ССР ҒА М.О.  Әуезов атындағы  Әдебиет және  өнер 
институты -  С. Қирабаев.
3.  Қазақ ССР ҒА ¥йғыртану институты -  Ғ Садуақасов.
4.  Қазақстан Жазушылар Одағы -  О. Сүлейменов.
5.  Қазақстан Журналистер Одағы -  И.Камалов.
6.  Қазақ  ССР  Басиасоз  және  кітаи  саудасы  жөніндегі 
Мемлекеттік Комитет -  Закирынов Қ.
7.  Ресиубликалық «Қазақ кітап» сауда бірлестігі -  Б. Бодау-
баев.
8.  Қазақтың  М.Әуезов  атындағы  академиялық  драма  теа- 
тры.
9.  ССРО  Мәдениет  қорының  Қазақстандық  бөлімшесі  -
С. Мамбеев.
10.  Қазақстан радио және теледидар жөніндегі Мемлекеттік
Комитет -  С. Әшімбаев
И.Қазақ ССР  Халыққа білім  беру министрлігі -  Ш.  Шаях-
метов.
Бүларға  айтатын  базына  да  жоқ  емес:  халімізді  сүраушы- 
лар аз.
§3. Қоғамның нысаналы міндеті
-   Қоғамның  бағдарламасын  талқылауда  да,  қоғам  қүру 
қүрылтайларда да өр түрлі алқалы той-жиындарда да «үйту ке- 
рек, бүйту керек!», ақыл-кеңестер, даурықпа сөз, жалаң үрандар
аз болған жоқ.
Солардың  бөрінен  біз  өз  мақсатымызға  лайық  нысаналы
міндетімізді анықтай білдік.
-   Олардың  бөрін  бір  жерге  жинақтасақ  мыңға  тарта
мөселенің  басын  қүрайды.  Ал  жіктеп,  жүйелеп  көрсек,  үлкен
125

екі топқа бөліп қарауға болады:  1. Таза тіл мәселелері; 2. Тілге 
қатысты мәселелер. 
* 
| ' 
М ІІ
-   Осы  екі  топ  мәселе  рухани,  мәдени,  саяси-әлеуметтік 
өміріміздің бәрін түгел қамтиды екен...
-   Демек,  «Қазақ  тілі»  қоғамының  араласпайтын  сала- 
сы  да  жоқ  деген  сөз.  Ол  мәселелер  республикадағы  көптеген 
министрліктер  мен  ведомстволарға,  мекеме,  үйымдарға,  одақ 
және бірлестікгерге тән, солардың тікелей міңдетіне жатады...
-   Бірақ  Қоғам  бүлардың  бір  де  біреуін  өз  мойнына міндет 
етіп,  ресми  атқаратын  жүмысы  етіп  алмайды.  Оларды  сол 
мекемелердің өздері орындау керек.
-   Қоғам  бүл  мекемелерге  қалың  көпшіліктің  жөрдемін, 
көмегін  үсынады,  қамқорлық  жасайды.  Халық  атынан  әрекет 
ететін қозғаушы күш болып саналады...
§ 4. Тіл саласыңдағы проблемалар
-   Мемлекеттіктілді уағыздау... 
'  ,
-   Тілдік статус... 
' 
, 
г  *р  *
-   Тілдік норма... 
, 
. 
м  м
-   Тіл мәдениеті...
-   Тіл байлығы... 
|   Г |;,
-   Тілдің стиль жағынан жіктелуі...
-   Терминология және ғылым тілін қалыптастыру...
Тілді  ғылыми  түрғыдан  зерттеу...Тілдің  практикалық 
мөселелері... 
ч
-   Тілді үйретудің метод-тәсілдері...
-   Тілді  үйретуге  қажетті  қүралдар,  оқулықтар,  сөздіктер, 
анықтамалар жаздыру...
-   Тіл саясатын түсіндіру...
-   Тілдік сауатты ашу...
-   Ономастика гіроблемасы.!.
-   Жазу-сызу проблемасы... Осыған жалғас, байланысты:
126

Қостілділік  және  үлтаралық  қарым-қатынас  мөселесін 
түсіндіру
-   Екі  жақгы,  қос  қанатты, терезесі тең  қостілділік  қажет...
Ол қазір жоқ, 62 -  0,9 процент.
-   Ол қостілділік -  бүгінгі идеал: қиял.
-   Оның болуы да неғайбыл... Бірақ соған үмтылу керек.
Тілдік қажеттілік...
Тілдік орта...
Тілдің қоғамдық ролі...
Тілдің қолданыс аясы
Қажеттілік:
-   Баласының науқасын  шетел дәрігерлерінде  емдету  үшін 
қазақтың жас  жігіті  қазақ, орыс тілдеріне  қосымша ағылшын, 
неміс, француз тілдерін үйренген...
-   Шет  елге  (туризмге)  баратын  жастар  жагпай-тұрмай 
сөздікті жаттап, аз болса да тіл үйренуге тырысады...
-   Заңның дүрыс орындалуын талап ету...
Тілдік орта:
-   Қарапайым  халықтан  бастап  парламенттегі  лауазымды 
адамдарға дейін...
-   Мәжіліс, жиналыс, кеңес, кеш, кездесу т.б. -  бөрі қазақша, 
орысша болу керек.
-   Бастықтар үлгі болу керек
-   Мысалы, академияда өтетін жиындар
-   «Неудобно!» -  орыс отыр
-   Тілдік психология...
«Жолдастар!» деп бастап, «Сау болыңыздар!» деп аяқтайтын 
баяндаманың  керегі  жоқ  «Кукешка,  носигінді  сүрт  платочка- 
мен» деп тәрбиелейтін ата-аналар, өжелер...
Тіл білуді қалай түсінеміз?
Тілімізді жетік меңгерудің шарықтау шегі -  шешен  сөйлеу. 
Шешендік -  табиғи талант, оған өр адам талпыну керек...
127

Шешен  сөилеу,  тілді  жетік  менгеру  мен  мәңгүрттік  арасы 
жер мен көктей парқы бар.
Осы аралықта үлкен проблема жатыр. Сөзге шеберлік, шешен 
сөйлеу -  халқымыздың қанына сіңген асыл қасиеті, сондықтан 
да ол «Өнер алды -  қызыл тіл» дейді.
Тіл өнерін уағыздау:
-   Сөз сайысын үйымдастыру;
-   Шешендік дәстүрді жаңғырту...  Билер тағлымы:  Төле  би, 
Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке  билер дәуірі -  басқа, дәстүрі де 
басқаша еді. 
* и  ‘  7
сШ
Тілдің қоғамдық ролі
-   Іс  қағаздарын,  ресми  тілді  жолға  қою  керек.  Ол  үшін:  -  
Мекеме  аппаратында  қос  тілді  адамдар  істеуі  керек  -   хатшы, 
машинистка, бухгалтер... 
,
-   Мекемелердің  бәрін  типтік  формуляр,  бланкалармен
қамтамасыз ету керек... 
*■
-   Қазақша машинка керек...
-   Байланыс  қызметі  екі  тілде  бірдей  жүруі  керек  (почта, 
телеграф)
-   Қаланың,  ауылдың,  көшенің,  мекеменін  ішкі-сыртқы 
көрінісі: 
, 
_
-   Көше аты, маңдайша, хабарландыру, жол белгілері т.б.
Тілдің қоғамдық рөлі, қолданыс аясы
-   Іс 
қағаздарын 
жүргізу 
мемлекеттік 
програмиада 
анықталды: 
* 
в ш в  V*- ч- - 
—
-   46 аудан -  1990 жылы 
,  -   1991  жылы
-   1992 жылы
-   1993 жылы
-   1994 жылы 
І!
-   1995 жылы
-   Осы мәселенің шешілуінде біраз күңгірт жерлері бар:
128

-   Референдум керек пе?
-   Жергілікті жер шешімді қалай қабылдайды?
-   Алматы жағдайында қалай?
-   Не  қажет?  Машинка,  формуляр,  бланк,  циркуляр  Жазу:
төменнен жоғары, жоғарыдан төмен.
40 процент проблемасы
Қазақ тілі -  қазақтар үшін
-   Біз бұл шындықты жасыра алмаймыз
-   40  процент проблемасын біз  шешіп алмай,  басқа жұртқа 
«қазақ тілін үйрен!»  деп  айтуға да, талап етуге  де  моральдық 
(правомыз) кұкығымыз жоқ... 
- 
'
-   Бірақ  қазақ  тілін  Мемлекет  тілі  ретінде  Заң  бойынша 
білуге тиісті адамдар, әлеуметтік топтар болу керек. §16 статья,..
5 жыл
-   Зорлық жоқ, бірақ міндетті... Тіл жөне егемендік
-   Егемендік —
 ел болудың біреуі  емес, бірегей шарты — ана 
тіліміздің шын мәнісіндегі мемлекеттік тіл ретінде емін-еркін 
дамуы:
Егемен болмай ел болмас, Етек-жеңі кең болмас, Терезесі тең 
болмас, Ленин туы астында Енді қазақ кем болмас...
1920  жылдарда  егемеңдікті осылай түсіндік,  осы  үшін күні 
бүгінге дейін күресіп келеміз...
Ал  енді  осы  жолы  егемендік  проблемасында  тіл  де  өзекті 
мөселе.
Егеменділікке қатысты ұсыныстар:
-   Қазақ тіл?

жүктеу/скачать 27,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: