Тілі орыс бөлімдері студенттеріне арналған

жазғытұрым -  весной 
қысқы соғым -  зимний  убой 
скота
күн райы -  погода 
болжау -  предположение,
предсказание
эулие -  святой
ш аруаш ы лы қ-
хозяйство
өзінше -  по-своему
мағына -  значение
ұшырасу -  встречаться
теңелу -  равноденствие
III деңгей
Мэтінді бөлімдерге бөліп, эрқайсысына ат қойыңыздар. 
Үлгі:  1. Жаңа жылды кареы any дәстүрі.
2.  «Жаңа күн» -  Наурыз.
II деңгей
Наурыз туралы  өзіңіз не білесіз, 
эң г
імелеп беріңіз.
I  деңгей
1 -  тапсырма
жазьгңыздарЫН С^ ген  халқын  сүйеді»  тақырыбына  шағын  әңгіме
2 -  тапсырма
еске т ү 5 ’вдерЗДЬЩ  СаЛТ  ~  ДЭСТүрі  Т>'РШШ  Ma^
  -   мэтелдерді
Мағыналық 
жағынан, 
интонациясына 
байланыстьь 
грамматикалық  түлгаларына  қарай  екі  не  одан  да  көп  жай 
сөйлемнен  тұратын  сөйлемді 
қ ү р м а л а с   сөй лем   деп  атайды 
(ісложное 
предложение 
состоит 
из 
нескольких 
простых 
предложений 
и 
представляет 
с о б о й  
г р а м м а т и ч е с к о е , 
интонационное  и  смысловое  единство).  Мысалы:  Мен  іздеп 
оарғанда,  Әлия  бөлмесінде  жоқ  екен.  Бүл  уақыттың  ішінде  ел  Де 
өзгерді, адамдар да өзгерді.
Қүрамындағы  жай  сөйлемдердің  байланысу  жолдарына 
қараи  құрмалас  сөйлем  3  түрге  бөлінеді  (сложное 
п р е д л о ж е н и е  
представлено тремя структурными типами):
и.
  ...
4.  ...
3.
Құрмалас сойлем
(сложное предложение)
200

Қүрмалассөйлем
Салалас 
құрмалас 
сөйлем
(сложносочиненное 
предложение)
1 Сабақтас 
құрмалас 
сөйлем
(сложноподчиненное 
предложение)
Аралас 
құрмалас
сөйлем
(сложное
предложение 
с 
сочинением 
и 
подчинением)
Сабақ 
бітті, 
студенттер  үйлеріне 
тарады.
Ол 
Алматыдан 
кеткелі, 
біз 
бір  -  
бірімізді 
көрген 
жоқпыз.
Саган  барып  едім, 
үйде  жоқ  екенсің, 
тосуға 
уақытым 
болмаганд ықтан, 
күтпей 
кетіп 
қалдым.
Ш.Құдайбердіұлы
(1858-  1931)
Шэкэрім  Шығыс  Қазақстан  облысының  Абай  ауданында 
дүниеге  келген.  Әкесі  Құдайберді  Құнанбайдың  бәйбішесі 
Күңкеден  туған.  Шэкэрім  Абайдың  немере  інісі  болгандықтап 
тэлім - тәрбиені  мол алған.
Әкесі  өмірден  өткен  соң  Шәкэрім  атасы  Құнанбайдың 
тәрбиесінде болады.  Абайдың ақыл -  кеңесін тыңдап, жас  кезінен 
өз  бетінше  ізденген.  Бірнеше  тілді  (араб,  түрік,  парсы,  орыс) 
еркін  меңгерген. 
1905  -   1906  жылдары  Меккеге  барып, 
мұсылмандық  жолды  мұрат  еткен.  Стамбул  кітапханасында 
болып,  ежелгі әдеби, тарихи  мұраларга назар аударған.
Шәкәрім  -   пәлсапалық  өлең  -   поэмаларымен  елге  танымал 
болды.  Ол  өлеңді  өнер  деп  танып,  оган  биік  талап,  талгаммен 
қараған.  «Арман»,  «Жастарға»,  «Қазак  айнасы»  т.б.  өлеңдерінде, 
«Қалқаман  -  Мамыр»,  «Еңлік  -  Кебек»,  «Нартайлақ  -  Айсұлу» 
поэмаларында,  «Бәйшешек  бақшасы», 
«Өзімшілдік»  сынды 
прозалық  туындыларында  адамның  өмірі  мен  еңбегі,  талап  -  
тілектері терең танылады.
бэйбіше -  старшая жена 
тәлім-тәрбие -  воспитание 
еркін -  свободно 
мұрат -  цель, мечта 
ежелгі -  древний
мұра -  наследие 
пәлсапалык -  философский 
талғам -  требование 
бэйшешек -  подснежник 
тагдыр -  судьба
201

«Жастарға»
Кел, жастар біз біртүрлі жол 
Амалы  жок,  айналды енді
табалык,
Арам айла зорлықсыз мал
табалық. 
Өшпес өмір,  таусылмас мал
берерлік 
Бір білімді данышпан жан
табалық.
Сақ болалық, бір шоқып,  бір
қаралық! 
Қарауылдар мезгіл ғой, тұр
каралық! 
Жүз айтқанмен, өзгенің бэрі
надан, 
Жалыналық Абайға, жүр
баралық!
Мынау Абай - бір ғалым жол 
шығарлық, 
Замандасы болмады сөзді
ұғарлық.
бізге, 
Кун туды етегіне
жабысарлық. 
Пүл асылы табылса, қолға 
алалық, 
Кісі емес ескерусіз бос
қаларлық. 
Күнде осындай табылмас
бізге басшы, 
Күн болса кейінгіде
қозғаларлық. 
Ақыл, білім осындай ар
жақтарлық, 
Айласыз,  өтіріксіз жан
сақтарлық! 
Үзіп -  жүлып ұятсыз атанбай-
ақ,
Ақылмен жол табалық ел
-------------- v l
бастарлық!
III децгей
1 -  тапсырма
«Жастарға» өлеңін мэнерлеп окыңыз.
2 -  тапсырма
Мына сөз тіркестерінің қазақшасын мәтіннен тауып окыныз.
Получил  хорошее  воспитание,  после  смерти  отца,  учился 
самостоятельно, 
свободно 
владел, 
обратил 
в н и м а н и е , 
философскими 
произведениями, 
судьба 
человека, 
глубоко 
раскрыта, двоюродный брат.
II децгей
1 ~ тапсырма
Мэтінге  сүйеніп сүраққа жауап беріңіз.
1. Шәкәрімнің әжесі кім?
2.  Шәкәрім кімнің тәрбиесінде болды?
3. Қандай тілдерді меңгерген?
4.  Шәкәрімнің білім алуына кімнің ықпалы болды?
. Ш әкәрімнің Стамбул кітапханасында болуы қай сапарда?

2 -  тапсырма
Берілген жай сөйлемдерді құрмалас сөйлемге айналдырыңыздар.
Марат  сабақтан  кеш  келді.  Мектепте  би  байқауы  болды. 
Институтқа  тез  жеттік.  Тура  жолмен  жүрдік.  Сара  келді.  Мұрат 
кітап  оқып  отыр.  Люся  лагерьге  кетті.  Екі  хат  келді.  Мен 
кітабымды Нүрашқа бердім.  Ол кітапты алмады.
Iд е ң ге й
1 -  тапсырма
Берілген 
сөздерді 
пайдаланып 
құрмалас 
сөйлем 
құрастырыңыздар.
Үлгі: Мен үлкенмін, сондықтан Омар мені  тыңдайды.
Өйткені, 
басталғанша, 
демалсын 
деп, 
ауырған 
соң, 
сондықтан.
2 -  тапсырма
«Жастарға»  өлеңінің  мазмүнын  өз  сөзіңмен  айтып  бер. 
Өлеңді жаттап алыңыздар.
* 
«Бүгінгі  жастар  қандай  болу  керек?»  деген  тақырыпқа  өз 
ойыңызды білдіріңіз.
Салалас құрмалас сөйлем
(слож носочиненное  п редлож ен ие)
Құрамындағы  жай  сөйлемдердің  баяндауыштары  тиянақты 
келіп,  ол  сөйлемдер  өзара  тең  дәрежеде  байланысқан  қүрмалас 
сөйлемнің 
түрі 
с ал ал ас 
қ ^ р м ал ас 
сөйлем  
деп 
аталады 
(сложносочиненными  предложениями  называются  такие,  в 
составе 
которых 
простые 
предложения 
являются 
равноправными  по  смыслу  и  соединяются  сочинительными, 
противительными,  разделительными,  причинно-следственными 
союзами). 
Салалас 
құрмалас 
сөйлемнің 
сыңарлары 
өзара 
жалғаулықтар  немесе  интонация  арқылы  байланысады.  Мысалы: 
Ақан  эн  салып  еді,  жұрт  тыңдай  қалысты.  Күні  бойы  біресе  кар 
жауды, біресе жаңбыр жауды.
Салалас  құрмалас  сөйлемнің  сыңарлары  өзара  мынандай 
жалғаулықтар арқылы байланысады:
203

I. Ыңғайлас 
(ісоединительный)
да,  де,  та,  те,  эрі,  жэне.  Мысалы: 
Найзагай жарқылдады  да,  кун 
күркіреді.
1.
Қарсылықты 
Спротивительный)
бірац,  алайда,  дегенмен,  сөйтсе  де, 
өйтсе  де, 
сонда  да, 
эйтпесе,  ал. 
Мысалы:  М урат  институтца  менен 
бурын  кетті,  сонда  да мен  оны  к\>ып 
жетт'т.
і.
Себеп -  салдар 
Спричинно- 
следственный)
сондыңтан,  сол  себепті, 
өйткенг,себебі,  неге десец. 
Мысалы: Шорманныц Мустафасы 
атьшды алды,  атандьш 
сол себепті Ж аяу Муса.
4. Талғаулы 
(разделительный)
элде,  не,  неліесе,  я,  яки.  Мысалы: 
Қалага  ңе  Өмірбай  барады,  не  Сапар 
барады.
J.
Кезектес
бгрде,  біресе,  кейде.  Мысалы:  Теңіз 
беті  біресе  тып  -   тыныш  болады, 
біресе тощындар жаганы урады.
ж*ж « ч м  Vtl
Қ¥расгырыңызд^аИ  СӨИЛемдеРден  салалас  құрмалас  сөйлем
кетті.  Б
Г
з
ЖаУДЬІ-  Шөп  дымқыл.  Күн  таудан  асып 
жаңбьгр  жауған  ж о Т ^ я ^ ™ ^ '   КүН  аШЫҚ  болды'  КүнДІЗ
І^
^
ж
аКы
^ Л
7 ^
қ ^
^
г
ды' Күн 
к ү р к і р е д і '
п  деңгей
кандайМэ а д Г ^ г 1 у 1 щ т^ 7 УЛЫКТарДЫ  айкындаңыздар.  Олар
ордаға Ш ¥б1Х іГіТяГкеТедГ(С   М 
ҚаЛДЫрДЫ  ж   ӨЗДфІ
кишін де өзгепткри  п 
(С -М.).  Қазір ол  сақалын да қырган,
Сенде  қыранның  ж у г ^ ^ Й ^  КеСКІН  "  кейпі  де  өзгеРген  (с -М->- 
Келгендер  арасыш ?  АК^-  !-Жүрек  баР’  ШЕШ  әлі  жассың  (А.Ф.)- 
сияқты  қарттар  баю  ж а » /   ¥ры.ннан  білетін  Дэндебай,  Еренай
Үш  орта  жасты  а д а м і ^ м я п ' ' Л ҮД6У’  киімдері  ЖЫРТЫҚ  ек'Г  
КҮШ  жоқ 
болганы 
ма  Г  (М -ә -)-  Мынау  далада  қарсы  тұрар  бір 
ерекше күші бар ма ?  (Ғ ~Щ  ТШТ'  ° СЬІ  с№ апылды  Да  елемейтін
204

I деңгей
Салалас құрмалас сөйлемнің түрін  ажыратыңыз.
Арбаға  урядник  пен  Елизавета  қатар  отырыпты  да,  Быков 
көшірдің  қасына  орналасыпты.  (Ғ.М.).  Олардың  сөзінде  бояу  аз 
болады,  бірақ  тыңдаушыны  еріксіз  еріте  жөнеледі  (Қ.Жармағ.). 
Қадірдің  киімі  жұқа,  эрі  денсаулығы  да  мықты  емес  (С.М.). 
Ешкім  үндемеді,  өйткені  бүндағы  кісілердің  бэрі  де  қарт  әйелдің 
даусын білетін  (Ә.Н.).  -  Әй,  олар жеңер сені,  себебі  келешек онікі 
ғой!  (С.М.).  Зар даусынан ыза мен зіл де байқалады,  кейде Абайға 
қызық көрінетін мақал,  мәтелдер айтылып  кетеді  (М.Ә.).
А .Б айтүрсы н ов
(1 8 7 3 -   1938)
Ахмет  Қостанай  облысы  Торғай  өңіріндегі  Сарытүбек деген 
жерде  туған.  Жасынан  зерек  болып  өседі.  Ауыл  молдасынан 
сауатын  ашады.  13  жасында  әкесі  Сібірге  жер  айдалып,  өмір 
талқысын көп көреді.
Ахметтің  ғылым  -   білімге  деген  ынтасы  ерте  қалыптасады. 
Торғайдағы  екі  сыныптық  орыс  -   қазақ  училищесін,  содан  кейін 
Ы.Алтынсарин  негізін  қалаған  төртжылдық  мүғалімдер  мектебін 
үздік бітіреді.  «Халық мұғалімі» деген  атаққа ие болады.  Ақтөбе, 
Қостанай,  Қарқаралы  өңірлерінде  ұстаздық  етеді.  Оның  өмірге 
деген  ізденіс,  көзқарастары  эр  алуан  еңбектерінен  кең  орын 
алған.
1913  -   1917  жылдары  «Қазақ»  газетінде  редактор  болып 
жүмыс  істейді.  Халық  өміріне  қатысты  жэне  қоғамдық  -   тарихи 
мәселелерді  баспасөз  бетінде  өткір  көтереді.  Қалың  бүқараны 
еңбекке, білімге,  ғылымға үндейді.
А.  Байтұрсынов  И.А.  Крылов  туындыларын  үлт  тіліне 
аударып,  «Қырық  мысал» деген  атпен  бастырған.  «Қазаққа ашық 
хат»,  «Қазақтың  бас  ақыны»,  «Маса»  атты  шығармаларында  ел, 
жер мәселесі, ұлт пен үрпақ қамын  кеңінен қозғайды.
А.  Байтүрсынов  үстаз  -   ғалымдығымен  бүкіл  елге  танымал 
болды.  Қазақ  тілі  грамматикасын  зерттеп,  көптеген  оқулықтар 
мен  тіл  құралдарын  жасаган.  Араб  графикасы  негізінде  казак 
алфавитін енгізген.
талқы -  трудность 
ұрпақ -  поколение,
ынта -  желание 
потомство
көзқарас -  взгляд 
қозғайды -  затрагивает
баспасөз -  печать 
танымал -  известный
қоғамдық -  общественный 
негізінде -  на основе 
өткір -  остро
205

А қ қу , ш орти» һәм  ш а я н
(Крыловтан)
Жұк алды Шаян,  Шортан,  аққу  бір күн,
Жегіліп тартты үшеуі дүркін -  дүркін.
Тартады  Аққу көкке,  Шаян кейін,
Жұлқиды суға қарай  Шортан  шіркін.
Бұлардың машақаты  аз болмады,
Жұмысы орнына кеп мэз болмады.
Тартса да бар күштерін аямай -  ак,
Асылы жүк орнынан  қозғалмады.
Оншама ол жүк артық ауыр емес,
Қүр сырттан пәлен деу де тэуір емес.
Жүк бірақ элі күнге орнында түр,
Бірыңғай тартпаған соң бәрі тегіс.
Жігіттер, мүнан ғибрат алмай болмас,
Әуелі бірлік керек болсақ жолдас.
Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей,
Істеген ынтымақсыз ісің оңбас.
III деңгей
1 -  тапсырма
бе 
бойынша сұрақ  қүрастырып,  оған  өз сөзіңізбен 
ж ауап
2 — тапсырма
Өлеңді  мәнерлеп  оқып,  төмендегі  сөздерді  орыс  тіліне 
аударыңыздар.
Көкке,  жүлқиды,  машақат,  күш,  артық,  жүк,  әлі  күнге, 
оірыңгай, ғибрат, бірлік, ынтымақ, жолдас.
IIд е ң ге й
А.Байтұрсыновтың  редакторлық,  шығармашылық  еңбегі 
тураггы аитып  беріңіз.
I деңгей
1 ~ тапсырма
і®леңн' ң  соңғь,  шумағында  Ахмет  жасаған 
қ о р ы ты н д ы н ь Ш  
асын түсіндіріп, бұган  оз ойыңызды білдіріңіз.
2 -  тапсырма
'^ а^ т¥Рсынов  -   мысалшы  ақын»  тақырыбына  шағын
шыгарма жазыңыз.
206

Сабақтас құрмалас
(сложноподчиненное  предложение)
Басыңқы  жэне  бағыныңқы  сыңарлардан  тұратын  кұрмалас 
сөйлемнің  түрін 
сабақтас  қурмалас  сөйлем  деп  атайды 
(сложноподчиненными 
предложениями 
называются 
такие, 
которые  состоят  из  главного  и  придаточного,  главное  и 
придаточное 
предложения 
связаны 
между 
собой 
подчинительными  союзами  или  союзными  словами).  Мысалы: 
Жұмыс  көп  болғандықтан,  демалысқа  шыға  алмадым.  Қыс 
түскенше,  экспедиция  мүшелері  қалаға қайтпайды.
Құрамындағы  бағыныңқы  (придаточные)  сыңарларының 
мағыналарына  қарай  сабақтас  құрмалас  сөйлем  алты  түрлі 
болады:
1.  Шартты бағыныңқылы сабақтас (придаточныеусловные).
2.  Қарсылықты  багыныңкылы  сабақгас  (уступительные 
придаточные).
3.  Себеп  бағыныңқылы сабақтас  (придаточные  причины).
4.  М езгіл бағыныңқылы сабақтас  (придаточные времени).
5.  Амал  бағыньщқылы  сабақтас  (придаточные  образа 
действия и степени).
6.  Мақсат бағыныңкылы сабақтас  (придаточные цели).
Шартты  багынынкылы  сабақтас  қүрмалас  сөйлем 
бағыныңқы  сыңары  басыңқыдағы  іс-эрекеттің  шартын  білдіретін 
Кұрмалас  сөйлемнің  түрі  (придаточные условные указывают  на 
условия, 
при 
которых 
происходит 
действие 
главного 
предложения).
Қарсылықты  бағыныңқылы  сабактас  кұрмалас  сейлем  -  
Құрамындағы  бағыныңқы  мен  басыңкы  сыңарлар  бір  -   біріне 
Қарсы  мәнде  қолданылған  сабақтас  қүрмалас  сөйлемнің  түрі 
(уступительные  придаточные  предложения  состоят  из  двух 
простых противоположных по значению предложений).
1. Шартты
Қайтсе?
•   -са, 
-се.
Мысалы:
бағыныңқылы Қайткенде?
Студенттер  т\'гел  келсе.
сабақтас
Қайтпей?  Не
жұмыстьі  тез
бітіреміз.
етпей?
Егер 
ертең
жацбыр
207

Қайтпейінше? 
(при 
каком 
условии?)
болмаса,  біз  көлге  барып 
демаламыз.
• Есімш енің  -   майынша,  - 
м ейінш е 
жұрнақтары 
арқылы. 
Мысалы: 
Материалдьі 
жақсы 
білмейінше, 
емтпиханд ы 
жацсы тапсьіру қиын. 
__
2. Қарсылықты
багыныңқылы
сабақтас
Қайткенмен? 
Не  еткенмен? 
Қайтсе де?  Не 
істесе де?
• Ш артты  рай  мен  -  да,  -де 
шылаулары 
арқылы. 
М ысалы: 
Ңаніиа 
өтініп 
барсам  да,  кітабын  бермвй 
цойды.
• Есімшенің  -  ган  жұрнағы 
мен 
көмектес 
септік 
арқылы.  Мысалы:  Күннің 
көзі  жарцьірап
аяз күшті. 
— —
III деңгеЗ
Берілген  сөйлемдерден  шартты  жэне  қарсылықты  сабактас 
құрмаластарды табыңыздар.
трятпгГ6*5  ^ стьіқкөлге барсаң,  менімен  хабарлас.  Әлім  Жаннаны 
теле(һпмТИШу- ШакьіРса  да’  ол  бармады.  Театрға  барсаң,  маған 
жыпһшг
  ° Қ 
^лэш Зинаны  көрсе  де,  онымен  амандаспады.  Кун 
жылынғанымен, қар ерімеді.
II деңгей
Құрмалас сөйлемдердің қай түрі екенін ажыратыңыздар. 
Епінбей  f>uffnTbl  КӨП  сатып  алганымен,  ешқайсысын  окымады.
менен  с э л е м ^ а й т ^ К о м ^   раҚаТЬШ  к е Ресің'  АнДРейДІ  көрсең, 
уакытынля 
Комбайн  егінді  тез  жинап  бітсе  де,  оны
көрсетуді ұ м ь т а МаДЬІ'  МаҒаН  ^
  ж азсаң>  өз  мекен  ~  жайыңды
Iдеңгей
1 — тапсырма
қай 
түрі екенһі
түсіндірҚ  Т,ЛШе 
ауДарьш’  сабактас 
күрмаластың
208

Если  придешь  ко  мне  вечером,  вместе  будем  готовиться  на 
семинар.  Как  бы  громко  ни  говорил  Нурлан,  друзья  не  могли 
услышать  его  слов.  Если  будешь  заниматься  физкультурой, 
будешь  крепким  и  здоровым.  Если  будешь  читать  книги  на 
казахском  языке,  скорее  научишься  казахскому  языку.  Хотя 
солнце закатилось, во дворе было душно и жарко.
2 -  тапсырма
Шартты жэне қарсылықты  мәнді мақалдар тауып жазыңыз. 
Үлгі:  Көзің ауырса, қолыңды тый,
Ішің ауырса,  аузыңды тый.
М .Д улатов
(1 8 8 5 -   1935)
Міржақып  Торғай  өңірінің Қызбел атырабында өмірге келді. 
Әкесі  Дулат  ескіше  сауатты  адам  болған.  Торгайдағы  екі 
сыныптық  орыс  —  қазақ 
училищесінде  білім  алган.  Уфадағы 
«Ғалия»  медресесінің  жанындағы  мүгалімдік  курсты  бітірген. 
Ауыл 
мектебінде 
бала 
оқытады. 
1904 
жылы 
Омбыда 
А.Байтұрсыпов, Ә.Бөкейхановтармен танысады.
Ақындық  дарыны 
ерте  дамыган.  Оның  шығармашылыгы 
аса  бай.  Петербургте  шыққан  «Серке»  газетінде  жарияланган 
«Жастарга»,  «Біздің  мақсатымыз»  атты  өлең,  мақалалары  ұлт 
қамын,  ел  жэне  жер  тағдырын  кеңінен  қозгайды.  Өмір,  уақыт 
талаптарына  да  батыл  үн  қосады.  1909  жылы  шыққан  «Оян, 
қазақ!»  кітабы  -  отарлық езгіні  айыптайды.  ¥ л т намысын,  рухын 
көтеріп, жаңа өмір, жақсы тұрмыс жолында еңбекке шақырады.
«Азамат»,  «Терме» жинақтарында  халқын азаттыққа,  оқуға, 
гылымға тарту, еңбекке баулу  идеясы көтеріледі.
1910  жылы  Қазанда  басылган  «Бакытсыз  Жамал»  романы 
мен  «Балқия» пьесасында қазақ қызының тагдыры суреттеледі.
жанындагы -  при,  возле 
талап -  требование
дарын - талант 
отаР "  колоиия
дамыған -  развивался 
езг1 “  гнет
мақала -  статья 
РУХ _ ДУХ
кеңінен -  широко 
намыс -  честь
209

Бақытсыз Жамал
Жамал  -   сағынып  көрген  баланьщ  алды  болған  соң,  ата  -  
анасы қолдан келгенше әлпештеп өсіріп,  жасы тоғызға жетті.
Жамалды  еркек балаша  киіндіріп  жүрген  соң,  білмеген  кісі 
қыз  деп  ойламаушы  еді.  Қыз  деп  айтқан  адамдарға  ашуланып  та 
қалған күндері болды.
Бір күні Сәрсенбай әйелдерімен ақылдасты.
-  Ахметжанның  молдасынан  оқытуға  екі  шақырым  жерге
Жамал  барып  -   келіп  жүре  алмайды.  Онан  да  бір  молда  жалдап
алсақ  қайтеді? Жамалдың  себебімен  ауылдың  балалары да  оқыр,
өзіміз малдың зекетін береміз,  ақысын  ауылмен  бірдей көрерміз, -
деді.  Бүған әйелдері  де,  ауылы да разы  болды.  Бір -  екі айдан соң
жазғытұрым  уақыт  еді,  бір  күні  ауылға  шэкірт  келіпті,
молдалыққа  тұрады  екен  дегенді  естіп,  Сәрсенбай  онымен 
сөйлесті.
Уфа  медреселерінің  бірінен  оқыған  шәкірт  екен.  Қазақ
ішінде  демалып,  күзгі  оқуга  қаражат  жинап 
алу  үшін,
мұғалімдікке  шьгққан  Ғазиз  есімді  ноғай  жігіт,  жасы  жиырма
екілерде -  ашық пікірлі, үсыл тағлымынан жақсы ғана хабары бар 
еді.
Біраз  сөйлескеннен  кейін,  Сәрсенбай  шэкіртпен  келісіп, 
үйіне  алып  қайтты.  Уәделері  бойынша  мұғалім  Сәрсенбайдың 
үйінде түратын болды.
Бұрынғы  оқымаған  балалардың  ішінде  ең  зейіндісі  Жамал 
болып  шықты.  Бір  ай  өткен  соң,  мүғалім  Ж амалдың  зейініне 
қызығып, Ш олпанға айтгы:
-  Жамалды  жадидке  оқыта  бастасам,  аз  уақытта  хат  жазып 
кетер еді,  бірақ бай үнатиайды ғой, - деді.  Ш олпан тұрып:
Молдеке,  біздің  отағасының  сөзін  не  қыласыз,  ақырын
оңашада  хат  жаздырып,  үйрете  беріңіз,  -  деді.  Мұғалім  бүл
жауапқа  қуанып,  шәкірттер  тарап  кеткен  соң,  Жамалға  хат
жаздырып,  үйрететін  болды.  Үш  жарым  айда  Ж амал  мүғалімнің
ыждағаты,  өзінің  еткір  зейіні  арқасында  хат  жазарлықтай  болды.
Бес  аи  оқығанда  Жамал  түрлі  кітаптарды  оқитын  болды.
Қыркүйектің  аяғында  мүғалім  Уфага  қайтып,  Ж амал  да  оқуын 
тоқтатты.
Жамалдың  ғұмырындағы  оқуы  осы  бес  айлық  қана  болып, 
хат жазарлықтан эрі аспай тоқтады. Ж амал  қисса оқиды,  атасы да 
тындаудан  жалықпайды.  Осы  қиссалардан  Ж амал  өлеңдер
210

жаттап,  ойынға бара қалса:  «Жамал  өлең айт» дегенде, тартынбай 
айтып  салушы  еді.  Қиссаларды  оқумен  һәм  ел  ішіндегі  қыз  -  
бозбалалардың  айтып  жүрген  өлеңдерін жазып  алумен,  молдадан 
оқып  жүрмесе  де,  жазуын  күннен  -   күнге  дұрыстап  бара  жатты. 
Жамалдың  осындай  зеректігі  ауызга  ілініп,  он  жасына  жеткенде 
әркімдер:  «Сәрсенбай  үйінде  бір  жақсы  бала  бар»  -  деп, 
айттыруға  қызыга  бастап  жэне  де  Жамалдың  анасы  ақылды  әйел 
болганға,  «Анасын  көріп  қызын  ал,  аяғын  көріп  асын  іш»  деген 
мақалды да еске тұтып сөйлеуші еді.

жүктеу/скачать 6,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: