Тілі орыс бөлімдері студенттеріне арналған

М езгіл  б а ғ ы н ы ң қ ы л ы   сабақтас 
құрмалас  сөйлем  - 
бағыныңқы сьщары басыңқыдағы  іс-эрекеттің уақытын білдіретін 
сабақтас  құрмалас  сөйлемнің  түрі 
(придаточные  времени 
указывают на время действия,  выраженного сказуемым главного 
предложения).
12.
Себеп 
бағыныңқылы 
сабақтас
Мезгіл 
бағыныңқылы 
сабақтас
Неге?
Неліктен?
Не
себепті?
Қашан?
Қай  кезде? 
Қашанға 
дейін? 
Қашан  нан 
бері?
•  есімшенің  -   ган  жұрнагы  мен  - 
дық, 
-  дік,  -  тыц,  -  тік 
жұрнақгарынан 
кейін 
шыгыс 
септік 
жалғауы 
жалғануы 
арқылы.  Мысалы:  Биыл жаңбыр 
көп  жаугандыктан.  Павлодар 
облысында астьщ бітік иіықты.
•   Есімшенің  -  ган  жүрнағы  мен 
себепті, 
соң 
септеулік 
шылаулары  арқылы.  Мысалы:
Сабақ 
аякталган_____ соц,
студенттер кітапханага барды. 
Денсаулыгы 
нашар 
болган
■
  ■
 
V- 
---------
т
 
■
■
 —
себепті. Дәурен курортқа кетті.
_ 
г-> 
» 
*
»Есімиіенің  -   ган  жұрнағы  мен 
жатыс 
септігі 
арқылы. 
Мьгсалы: 
Олар 
станцияга 
жакындаганда. 
поезд 
жүріп 
кетті.
•  Көсемшенің  -   ганша,  -  генше 
жұрнақтары  арқылы.  Мысалы: 
Лекция  басталганша,  Оралбек 
лабораторияда отырды.
•Көсемшенің  -   галы,  -  гелі,  - 
қалы,  - келі жұрнақтары арқылы. 
Мысалы: Жақып  қалага кеткелі, 
біз одан екі хат алдыц.
•4 .  Есімшенің — ган  жұрнағы мен 
соң,  шейін  септеулік  шылаулар 
арқылы. 
Мысалы: 
Жиналыс 
біткен 
спң. 
студенттер 
жатақханага кетті.
212

III деңгей
Сөйлемдерді  оқып,  сабақтас  құрмалас  сөйлемдердің  түрін 
ажыратыңыз.
Көзі  ауырған  соң,  Юра  таңертең  дэрігерге  кетті.  Мұкан
12  жасқа  келгенде,  экесі  оны  окуга  берді.  Лекция  біткен  сон, 
бэріміз  киноға  бардық.  Қар  еріп,  жол  бүзылған  себепті, 
машинамыз  жолда  түрып  калды.  Мен  кітапханадан  қайтқанша, 
сендер  осында  отырыңдар.  Бала  кітапты  алмаған  соң,  мүғалім 
оны шкафқа қойды.
II деңгей
Мына сөздерді  қатыстырыл мезгіл бағыныңқылы сабақтас 
құрмалас сөйлем  қүрастырыңыздар.
1. Келгенде.  2.  Біткен соң. 3. Кеткелі. 4. Қайтқанша. 5. Барғалы.
6. Аяқталған соң.  7.  Келе жатқанда.  8. Отырғанда.
I деңгей
Сабақтас  қүрмалас  сөйлемнің  турін  анықтап,  бағыныңкы 
сыңарын  көрсетіңіздер.
Жүмыстың  ең  ауыры  осында  болғандықтан,  Ермек  мүнда 
әдейі  тіленіп  келді  (Ғ.Мұст.).  Қауменовтің  інісі  қашқын  болып 
кеткелі,  жылдан  асты  (М.Ә.).  Қарағанды  көмірін  тапқалы,  жүзге 
жуық  жылдар  өтіп  барады  (Ғ.М.).  Абай  Семейге  келгенде, 
Михайлов 
оған  орыс  классиктерінің  еңбектерін  көрсетті  (М.Ә.). 
Ар -  ұят,  намыс,  кек -  бэрі ортақ болған соң,  әскер достығы терең 
бір магына табады (Ғ.М.).
Ж .А йм ауы тов
(18 8 9-  1931)
Ж үсіпбек  Аймауытұлы  Павлодар  облысының  Баянауыл 
ауданында дуниеге  келген.  Әкесі  Аймауыт,  атасы  Дәндебай  орта 
шаруалы  адамдар  екен.  Өзі  ескіше  сауатты,  жан  -   жақты  өнер 
иесі  болған.  Керекудегі  екі  сыныпты  орыс  -   қазақ  мектебінде, 
Семейдегі 
мүгалімдер семинариясында оқыган.
Ж үсіпбек  қогамдық,  үлттық  мэселелерге  белсене  араласып, 
1917 -   1919 жылдары  «Алаш» партиясының мүшесі болды.
Ж.Аймауытов  шыгармашылығы  эр  алуандығымен  назар 
аудартады.  «Сарыарқаның  сэлемі»,  «Әскер  өлеңі»,  «¥ран» 
сияқты  өлеңдері  мен  «Нүр  күйі»  поэмасы  ұлттық  сипатымен
213

жэне  керкемдік  өрнектерімен  ерекшеленеді.  «Әнші»,  «Елес», 
«Жол үстінде» эңгім елері,  «Қартқожа»,  «Ақбілек» 
романдарында 
қазақ халқының өмірі мен салт -  дәстүрі, тарихы  мен адамдардың 
қилы тағдыры  көркем,  қызықты баяндалады.
Жүсіпбек  -   аударма  өнеріне  де  үлкен  үлес  қоскан  атакты 
жазушы.  Оның  шығармашылығынан  өмір  -   түрмыс  сырлары, 
адам еңбегі, ұлт пен үрпақ болашагы  кең  келемде көрініс табады.
мәселе -  проблема 
өрнек -  колорит
мүше -  член 
баяндалады -  повествует
эр апуан -  разнообразный 
үлес -  вклад
назар -  внимание 
тұрмыс -  быт 
ұлт -  нация
көркем -  художественный
Әнші
С 7Н Ш І
Ж 
“Г * *  
Казақ  ^ ^ ф т т е р і   сауық  жасауға  даярландык- 
Cavt,irk  14  ӨНСрі’  талабы>  жігері  байқалатын  жер  -  сауық. 
салгктчйГ^^  СарЫ  Шіа  ^олсын  деп,  Әмірқанды  шақырып  эн 
кісі жібердік511^ 1,1^ 
релдеР'м 'ЗДІ  Даярлап  алған  соң  Әмірқанға
к е л у ге у эд е Х а д д ы қ ° 
”  
ӘНІ“   тыңдаган  со « ’  са-уық  КҮНІ
Са*нага  шь,гь,сымен  ш апалақ  шартылдады.  Өзге
ерекше 
Мірқанның  киімі  де,  түрі  де,  жүріс  -  тұрысы да
ерекше, қазақтың еркіндігін еске түсіруші  еді.
да,  айқайгаТасть!!  КүИЛеП’  еКШндетіп  біР  ~  екі  сарындатып  алды 
Зал тым -  тырыс болды...
Бұрынғы  дТуысьГастао  б о ?   Әруақтань,п’  кетеРіліп  кетеді  екен. 
кетті. 
Р  болмаи  калды.  Зал  жаңғырып,  күңгірлеп
о т ы р ^ РЭНш ^ Нр-^арап’  эркш   ж Үрегімен  сырласқандай  болып 
бола  каллы  пя 
т1Ргенін 
сезбей  де  қалды.  Кенет  тым  -   тырыс
e
p
i i S
^ T
11^
соғылды- Қалғьіп  кетіп 
кісідей
Әмір®аад™шймелеіейГомСаЛа  aJШa,1ДЬ,'  “
білесін.  Ән  гяпгэ  л 
Әмірқан  эн  салса,  сонда  кім  екенін
>  ОЛ  өзін-өзі  ұмытады,  эн  жүрегінен  шығады.
214

Ол  әннің  эр  нақысын  ұғады,  әнді  гана  сүйеді.  Көзі  де,  аузы  да, 
денесі де,  қолы да бірге салады.  Әмірқан кісі емес,  энге айналады.
Бірақ  Әмірқан  үнемі  олай  айта  бермейді,  әнін  ұғушы, 
тыңдаушы болса ғана шабыттанып  айтады.  Тьщдамай, жыбырлап 
сөйлесе бастаса,  Әмірқан тұрып кетеді,  айтпайды.
III деңгей
Мына  сөз  тіркестерін  мәтіннен  тауып  оқып,  орыс  тіліне 
аударыңыз.
Орта шаруалы,  ескіше сауатты,  өнер  иесі,  белсене араласып, 
назар  аудартады,  ултгық  сипатымен,  көркемдік  өрнектерімен, 
қазақ  халқының  өмірі,  қилы  тагдыры,  ұрпақ  болашағы,  көрініс 
табады.
II деңгей
1 -  тапсырма
«Әнші» мэтініне жоспар құрыңыздар.
Үлгі:  1.  Наурызга әзірлік.
2.  Әмірқан  энші.
3 .
...
4 ....
I деңгей
Ж.Аймауытовтың  «Әнші»  әңгімесін  мазмұндагі  айтып, 
Әмірқанды сипаттап беріңіздер.
* 
«Қазақтың дүлдүл әншісі -  Әміре Қашаубаев» тақырыбына 
реферат жазыңыздар.
Амал және мақсат бағыныңқылы сабақтас 
құрмалас  сөйлем
(придаточные образа действия  и цели)
Амал 
бағыныңқылы 
сабақтас 
құрмалас 
сөйлем 
бағыныңқы  сыңары  басыңқыдагы  іс-әрекеттің  орындалу  амалын, 
тәсілін 
білдіретін 
сабақтас 
құрмалас 
сөйлемнің 
түрі 
{придаточные  образа  действия  и  степени  показывают,  как 
происходит действие в главном  предложении).
215

Мақсат  бағыныцкылы  сабақтас  құрмалас  сөйлем  - 
бағыныңкы 
сыңары 
басыңқыдағы 
іс-эрекеттің 
мақсатын 
білдіретін  сабақтас  қүрмалас  сөйлемнің  түрі  (придаточные  цели 
указывают  на  цель  того, 
о 
чем 
говорится 
в  главном 
предложении).
1. Амал
бағыныңқылы
сабақтас
Қалай? 
Қайтіп? 
Не етіп?
•   Бағыныңқы 
сыңардың 
баяндауышы  көсемшенің -   «, 
-е,  -й,  -  ып,  -  in,
 
- 
п
жұрнақтарына 
аяқталады. 
Мысалы: 
Тыңдаушылар 
сүйсінетіндей  етіп,  Магира 
эн салды.
•   Бағыныңқы 
сыңардың 
баяндауышы  -  
дай,
 
- 
дей,
 
- 
тай,  -  тей
 
жұрнақтарына 
аяқталады.  М ысалы: 
Біреу 
әдейі 
ж у ы п  
койгандай,  еден 
жылтырап жатыр.
2. Мақсат
бағыныңқылы
сабақтас
Неге?
Не 
үшін?
Қандай
мақсатпен?
•
  Тұйық  етістік
 
пен  үшін
септеулік  шылауы  арқылы. 
М ысалы: 
Сабақты  жақсы 
оку  vuiin.  талмай  еңбектену 
керек.
•
 
1,Н,Н1  жақ  бұйрық рай
 
мен 
деп
 
көмекші  етістігі 
арқылы. 
Мысалы:  Өзі  үйрепсін__деп,
М ұса 
ұлын 
зауытца 
жұмысца орналастырды.
Ш  деңгей
бағыныңқылы 
сабақтас 
құрмалас 
сөйлемнін 
оаяндауышына сұрақ қойыңыздар.
М я н и і Г ! ™   У^'нен  тез  киініп  шьгғып,  автобусқа келіп  отырды. 
кенет  апіі°Ш 
аРияммен коштаспай,  ауылға кетіп қалды. Терезе 
Бізлін  р т \ ЛЫП  Кетш’  Үстел  үстіндегі  қағаздар  шашылып  қалды. 
сонлай ж ик.!ЗДІ4  таВДаулы  адамдары  еңбек  еткендей,  бәріміз  де 
сондаи жұмыс істеуге тиіспіз.
216

II деңгей
Мақсат  багыныцқылы  сабақтас  құрмалас  сөйлемдерді  орыс 
тіліне аударып, бағыныңқы сыңарын көрсетіңіздер.
Қымыз  ішіп  демалсын  деп,  Айдар  кіші  баласын  жайлауға 
жіберді.  Марат  жайлауға  тез  жету  үшін,  тау  арқылы  атпен  кетті. 
Дүкеннен кітап сатып  ал деп,  Сәлима қызына екі  жүз  теңге берді. 
«Қыз  Жібек»  операсын  тыңдайық  деп,  біз  бүгін  театрға  бардық. 
Театрға ерте бару үшін, біз үйден  сағат жетіде шықтық.
I деңгей
Мына  сөйлемдер  сабақтас  қүрмапастың  қай  түрі  екенін 
ажыратыңыздар. 
Қазақшаға 
аударыңыз, 
қандай 
ерекшелік 
байқадыңыз.
Валя  читала  письмо  так,  что  ясно  слышалось  каждое  слово. 
Пишите  так,  чтобы  мысли  были  понятны.  Я  хочу  трудиться  так, 
чтобы  родители  мной  гордились.  Певица  пела  так,  что  все 
слушали затаив дыхание.  Стало так тихо,  что  с балкона я  слышал 
голоса детей.  Сделай так,  чтобы  Родина гордилась тобой.
М. Жүмабаев
(1893-  1938)
Магжан  Солтүстік  Қазақстан  облысы  Булаев  ауданы 
«Молодежный»  (қазіргі  М.Жұмабаев  атындагы)  кеңшарда  туган. 
Алгашқы 
білімді 
ауыл 
молдасынан 
алып, 
Қызылжардагы 
мектепте  оқиды.  Содан  кейін  Уфадагы  «Ғалия»  медресесінде 
оқыган.  Омбыдагы  мұғалімдер семинариясын,  Мэскеудің эдеби -  
көркем  институтын  бітіріп,  Ташкентте,  Қызылжарда  ұстаздық 
қызмет атқарган.
М агжанның  шыгармашылық  жолы  ақындықтан  басталады. 
Ол  халық,  жер  туралы  жырлайды.  Ақынның  «Жазгы  таң», 
«Қазагым»,  «Өнер  -   білім  қайтсе  табылар»  атгы  өлеңдерінде 
жастарды  білімге  шақыру,  азаттык  жолға  түсу,  надандықпен 
күресу  кең  орын  алган.  Ш ыгармаларында  өмір  мен  табигатқа 
деген қүштарлыгы терең танылады.
М ағжан  бала  өмірін,  қиял  қанатын  терең  түсінген.  Оларга 
арналган шыгармаларын жеңіл жэне тартымды баяндаган.
Ақынның  «Батыр  Баян»,  «Ертегі»,  «Қорқыт»,  «Жүсіпхан» 
поэмаларында халықтың  тарихы,  тагдыры  мен  жеке тұлгалардың 
іс -әрекеттері суреттеледі.
217

кеңшар -  поселок
алғашқы -  начальный
шығармашылық -
творчество
надан -  неграмотный
күрес -  борьба
құштарлық -  любовь 
қиял -  мечта 
тартымды -  интересный 
тағдыр -  судьба 
тұлга -  личность
Суйемін
Күлдей күңгірт шашы бар, 
Тоқсан бесте жасы бар 
Көз дегенің -  сұп-сүр көр. 
Таспиқ санап бүгіліп, 
Жерге қарап үңіліп 
Көрсе, ауыр күрсінер, 
Менің бір қарт анам бар. 
Неге екенін білмеймін,- 
Сол анамды сүйемін! 
Көзінде көк нұры жоқ, 
Аузында жүмақ жыры жоқ, 
Жалынсыз, усыз құшағы 
Иірілмейді жыландай,
Сөзі де жоқ кұрандай 
Білгені қазан -  ошағы 
Жабайы гана жарым бар. 
Неге екенін білмеймін,- 
Сол жарымды сүйемін!
¥ й қ ы  басқан  кабагын, 
Бастыра киген тымагын, 
Ж алқаулықты жар көрген. 
Жүрген  ескі заңымен, 
Алдындагы малымен 
Бірге жусап, бірге өрген, 
Алаш  деген елім бар.
Неге екенін білмеймін,- 
Сол  елімді  сүйемін! 
Сагымы сайран  құрады, 
Бораны үлып  гұрады,
Қыс - а қ  кебін, жаз -  сары. 
Орманы жок,  шуы жоқ, 
Тауы д а жоқ, суы жоқ, 
Мәңгі өлік сахарасы, 
Сарыарқа деген жерім бар. 
Неге екенін білмеймін,- 
Сол Арқамды сүйемін!
IIIдеңгей
1 ~ тапсырма
e j T ™
  °PblS  тілі"е  аУдарыңьвдар.  «Магжан  Жұмабаев 
кш 
°"™ ?»  " " “ Рыбы™ диалог кдащыздар.
2 -  тапсырма
тіліне^ауд^ыңьпдар611  ° КЫП’  °ӨЗДеР  МСН  °ӨЗ  тіРкестеРін  орьЮ
өлік  ^ л а т * *  
ЖЫРЫ> ескі заңымен, елімді сүйемін, мэңгі
эдеби -  көркем ЯЛ  ҚаНатЫ’  халь,Қтьщ  тарихы,  .үстаздык  қызмет,
218

I I деңгей
Өлеңцегі 
Апаш, 
Сарыарқа, 
таспщ, 
сагым, 
жумаң 
сөздерінің мағынасын өз сөздеріңізбен түсіндіріңіздер.
Iдеңгей
Өлеңнің 
неге 
«Сүйемін» 
аталатынын 
өз 
сөзіңізбен 
түсіндіріңіздер. Өлецці жаттап алыңыздар.
Аралас құрмалас сөйлем
(сложное  предложение с разными типами 
синтаксической связи)
Құрамындағы  сыңарлары  салаласып  та,  сабактасып  та 
байланысатын  қүрмалас 
сөйлемнің  түрін 
а р ал ас  қүрм алас 
сөйлем   деп  атайды  (сложное  предложение  с  разными  типами 
синтаксической  связи.  Если  в  составе  сложного  предложения 
присутствуют  и  ССП  и  СПП,  то  они  называются  сложные 
предложения 
смешанной 
конструкции, 
т.е. 
сложное 
предложение  с  сочинением  и  подчинением).  Мысалы:  Менің 
бөлмеме  келіпсің,  бірак  уақытың  аз  болғандықтан,  мені  көп 
тоспай,  қагаз  қалдырып  кетіпсің.  Баспалдақпен  көтерілуге  ерініп 
эрі тез  жетейін деп,  лифтіге  жүгіріп барып  едім, жұмыс  істемейді 
екен.
III деңгей
Үй  жиназдарьі,  көне  дәуірден,  көіипенділер  мәдениеті, 
өрнектеліп 
сырылган 
төсеніги, 
кенеппен 
астарлаган 
сөз 
тіркестерін еске сақтап, жатқа жазыңыз.
II деңгей
М этіннің 
сандық  туралы  айтылган  бөлімінен  қүрмалас 
сөйлемдерді  тауып, түрін  ажыратыңыздар.
Iдеңгей
Мына  жай  сөйлемдерді  пайдаланып,  аралас  қүрмалас 
сөйлем жасаңыздар.
Ол  оянды.  Терезе  жабық.  Үй  іші  қаракөлеңке  екен.  Жабай 
шығып  кетті.  Игілік  жігіттерді  сөзге  айналдырып  бөгей  түрмақ 
болды.  Бірақ  оның  реті  келмей  қалды.  Ойланып  қарады.  Зәңгі 
(негр),  үндіс,  араб,  қытай  халықтары  жайында  көп  нәрселерді 
біледі  екен.  Қазақ халқы  жайында ешнәрсе  оқымаған  да білмеген 
екен.
219

Қ олөнер б ұ й ы м д ар ы
Қазақ  халқы  ертеде  киіз  үйде  тұрған.  Сондықтан  қазақтың 
үй  мүліктері  мен  жиһаздары  ұлггы қ  қолөнер  дэстүрі  бойынша 
көшпелі  тұрмысқа  лайықталып  жасалган.  Оларда  халықтың  сан 
гасьірлық бай тәжірибелері көрініс тапқан.  Киіз үй  бітіміне сай үй 
жи  аздары  көп  орын  алмайтын  және  көші  -   қонда  алып  жүруге 
қолайлы болып  келген.
Жиһаздар  қатарында  сэндік,  әсемдік  жағынан  кілемніц 
орны  ерекше  саналады.  Кілем  негізінен  Сыр  өңірі  мен  оңтүстік 
өлкелерде  тоқылып,  жасалған  жерінің  атымен  атала  береді.
оқылу  ерекшеліктеріне  қарай  қ а л ы   к іл ем   (түкті),  т а қ ы р  кілем 
(түксіз) деп бөлінсе, ою -  бедерлерінің жергілікті улгілеріне сай -  
адаи кілем, қоңырат кілем, керей  кілем т.б.  түрлері бар.
Тоқыма бүйымдарының бірі -  а л а ш а .  Арнайы аспап арқылы 
асқұр  тэрізді  жалпақ  етіліп  тоқылып,  бірнешеуінің  арасын 
оіріктіріп, терме алаша жасайды.
Үй  жиһаздарының  ішінде  -   с ы р м а қ   көне  дәуірден  келе 
атқан 
көшпенділердің 
материалдық 
мэдениетінің 
озық 
®'Р*-  Сырмақ  (сыру  деген  сөзден  шыққан)  -   ою 
Ту„т;,,РЬ,П  Н6МрСе  жиекпен  өрнектеліп  сырылып  жасалған  түрлі -  
o
L
l
  ТӨСеніш'  Биязы жүннен басылған жүка  киіздің бетіне оюлар 
баккян>ІП' Кенеппен астаРлап сырмақ жасайды.  Ол  -  негізінен  мал 
бұйым  ҚЭЗаҚ’  ҚЫРГЬ,3>  моңғол  сияқты  көшпелі  халықтарға  тэн
жағьінан ки'3  үйге тұтастай  төсеуге болатын төсеніш 
киіздщ  бір  TVD
1  -   тіч-рмйі  Гі„ 
•
болып келеді 
и л   көлемі  жагынан  сырмақтан  үлкен
біпі -  ся 
ы^ын Д а  тұтыну  мен  сэндік  мэні  зор  бұйымдардың 
салып  r a f ЫҚ 
Л  КИШ ~ кешек> мата ~ пұл сияқты  бағалы заттар 
күймя  , , ТаУга  аРналған-  Сандықтың  бетін  былғарымен  қаптап, 
жағлан 
эшеке^лейді.  Түгел  былғарымен  қапталғанды
жұка 
мыр
  v  адаН  "  чемодан)  деп  атайды.  Сандықтың  бет  жағын 
тараган.  Ә р б і Г ^ й л е ^   *аңЫЛТЫРшалаРмен  әшекейлеу  де  кен
бұйымдары  мен  ьщыс 
!   СаНДЫҚ  б ° ЛаДЫ'  Сандыкть,ц  үй 
әбдіпе 
м,, 
аяқтарды  сақтайтын  кебеж е,  асадал,
Үйге  оаННкУҒа аРналган  ж ү к а я қ  деген түрлері де бар. 
төсек 
еРетш ’  т¥тыныс  бұйымдарының  бірі  -   ағаін
екі  басы  кяй 
ТӨСект,ң  негізгі  Үш  түрі  сақталған.  Біріншісі  -  
басы  қаиқылау  келген  сүйеніш  тақтайы  бар  терт  сирақты.
220

Екіншісі  -  екі  басы  қайқылау  келетін  алты,  сегіз  сирақты. 
Соңғысы  -   екі  тік  басы  бар  төрт  сирақты  кереует  төсек.  Төсек 
бастарының  қайқы  болуы  -   жатқан  адамның  аяғы  мен  басы 
денесінен  сәл  биік  келіп,  демалғанда  қан  айналысы  жақсы 
болатынын  қазақтар баяғы заманда -  ақ ескерген.  Ол  сондай -  ақ, 
ажыратылып  жэне  құрастырылатындықтан  көшкенде  түйеге 
артуға өте қолайлы.
кілем -  ковер 
алаша -  дорожка 
сырмақ -  узорный  войлок 
сандық -  сундук 
жағлан -  чемодан
III деңгей
1  -  тапсырма
Мәтінді  пайдалана отырып, ол бойынша сұрақтар әзірлеціз.
2 -  тапсырма
Мәтіннің  сырмақ  туралы  айтылған  бөлімін  орыс  тіліне 
аударыңыздар.
II деңгей
Мына сөйлемдердегі ойды пайдаланып, диалог құраңыздар.
Қазақтың  үй  мүліктері  мен  жиһаздары  ұлттық  қолөнер 
дәстүрі  бойынша  көшпелі  тұрмысқа  лайықталып  жасалған.  Үй 
жиһаздары  коп  орын  алмайтын  жэне  көші  -   қонда  алып  жүруге 
қолайлы  болып  келген.  Жиһаздар  қатарында  кілем  ерекше  орын 
алады.  Ою  -   бедерлерінің  жергілікті  үлгілеріне  сай 
бірнеше 
түрлері  бар.  Сандық  киім  -   кешек,  мата  -   пұл  сияқты  бағалы 
заттарды  сақтауға  арналган.  Сандықтың  бетін  жүқа  мыс, 
қаңылтыр, жез  қаңылтыршалармен  әшекейлеу  кен тараған.
I деңгей
Мына  үй  жиһаздары  жайлы  (кебеже,  асадач,  әбдіре, 
окүкаяц)  айтып беріңіз,  оларды  не  үшін  пайдаланады  жэне неден 
жасайды?
былғары -  кожа 
қаптау -  обшивать 
қаңылтыр -  пластина 
қайқы -  изогнутый 
ою -  орнамент, узор
221

Бөгде  сөз
(чужая реч ь)
Бөгде  сөз  белгілі  мақсагқа,  жағдайға  байланысты  автордан 
(жазушы  немесе  әңгімелеуші)  баскалардың  жазбаш а  немесе 
ауызша жеткізілген  сөзі  (чужая речь  -  эт о  высказывания  других 
лиц,  которые  включаются  в  слова  говорящего  (автора)).  Бегде 
сөздің мынандай  түрлері бар: 
төл сөз жэне төлеу сөз.
Сөйлеуші  сөзінің  ешқандай  өзгеріске  ұш ырамай  берілген 
түрі 
төл 
сөз 
деп 
аталады 
(это 
чужая 
речь 
точно 
воспроизведенная  и  переданная  от  лица  того,  кто  ее  произнес 
или  написал).  «Арманым  -   устаз  болу»,  -  деді  Сабыр  шын 
көңілден деген мысалда «Арманым -  уст аз болу» тел  сөз де,  дедг 
Сабыр шын көңілден  автор сөзі.
Төл  сөз  автор  сөзінен  интонация  арқылы  бөлініп  айтылады. 
Орын  тәртібі  еркін:  автор  сөзінен  бүрын  да,  кейін  де,  оның 
арасында  жэне автор сезінің екі жағынан да орналаса береді.
Сөйлеуші  сөзінің  өзгеріске  үшырап  тек  мазмүны  сақталган 
түрі 

жүктеу/скачать 6,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: