Т†лен …бдiк?Лы парасат майданы таЎдамалы Алматы «Раритет» 2012

– 473 –
кен, айдаладаЈы бiр ш„кiртiнiЎ баЈуында †лмешiнiЎ кҐнiн
к†рiп отырЈан шалмын десем, жґрт сенер ме екен маЈан?
…кенi осындай жаЈдайЈа јалдыруды да мен Ґйреттiм бе?
Мен тiптi мґны да кешiрер едiм, бiрај сенiЎ шешеЎе жаса-
Јан јиянатыЎды кешiруге шамам жој. АнаЎды кiсi Јґрлы
к†рмедiЎ, сыйламадыЎ. …йелiЎдi жајтап, жҐз жыртысып,
б†лiнiп кеттiЎдер. ШешеЎ сенiЎ уайымыЎнан †лдi. С†йтiп
жҐрiп, ренжiген кезде назарым тиiп кете ме деп: «Алла таЈа-
ла, жалЈызымды сајтай г†р! Ѕайтып алдым ренiшiмдi», –
деп јґдайЈа жалбарынумен кеттi. (Даусы бґзылып, јалта-
сынан орамалын алып, к†зiн сҐртедi).
? р ы (?лЈа јарап, басын шайјап). Апырмай, шыраЈым-
ай, ґят болЈан екен.
ОныЎ с†зiне Ардагер де, ?лы да м„н бермейдi.
А р д а г е р (с†зiн жалЈап). АдамЈа шарасыздыј не
iстетпейдi. СенiЎ бойыЎдаЈы жат мiнезге амалы таусыл-
Јан шешеЎ „лдебiр к†рiпкел кемпiрге бал аштырды.
Кемпiр сенi бiреулер дуалаЈан деп тапты. Содан кейiн
дуаны кетiрем деп бiр ай бойы „лгi кемпiрдiЎ соЎында
жҐрдi. Кемпiр дуаны жойдым дедi, бiрај одан ештеЎе
†згерген жој. ШешеЎ д„рiгер адам, бајсы-балгерге
сенбейтiн. Бiрај јолдан ештеЎе келмеген соЎ, „йтеуiр
бiрдеЎеге сену јажет болды. Мiнеки, шыраЈым, сырт к†зге
кiсi јызыјјандай, мейманасы тасјан шаЎырај секiлдi
к†рiнген шыЈармыз, бiрај шын м„нiнде берекесi кеткен,
iргесi шайјалЈан отбасы болдыј. Сыртымыз бҐтiн, iшiмiз
тҐтiн едi...
…Ўгiме тыЈырыјја тiрелгендей Ардагер де, ?лы да, тiптi
ґры да т†мен јарап отырып јалады.
Осы кезде б†лмеге к†леЎкедей сырЈи жылжып јара
жамылЈан „йел – шешесiнiЎ аруаЈы кiредi.
Ѕ а р а ж а м ы л Ј а н „ й е л (аса жајындамай).
?лым, менiЎ саЈан деген †кпемнiЎ јара јазандай болЈа-
ны рас. Бiрај јанша ренжiтсеЎ де, сенен безе алмадым.
‡йткенi сенен безу – †зiмнен-†зiм безу екенi белгiлi. Сен
менiЎ „рi кҐйiнiшiм, „рi сҐйенiшiм болдыЎ. КҐйiнiш бо-
латыныЎ, сен салЈан уайымнан мен ешјашанда јґтыла
алмайтынмын, жазылмайтын дерт секiлдi; сҐйенiш бола-
тыныЎ – јалай болЈанда да, сен менiЎ †мiрiмнiЎ маЈына-
сы едiЎ. Сенсiз мен Ґшiн †мiрдiЎ ешјандай јґны жој. У

– 474 –
мен балды кезек ґрттап, осылай †мiр сҐрдiм. Осылай
†мiрден оздым. ‡кiнiшiм де, †кпем де жој. ‡кпе мен ренiш
пендеге Јана т„н. Ал мен аруајпын. СендердiЎ амандыј-
тарыЎды Алладан тiлеп, желеп-жебеп жҐремiн. Не iстесеЎ
де, †з еркiЎмен iсте. Тек таза жҐр, кҐн„Ја батпа. КҐн„Ја
батсаЎ, тiлегiЎдi тiлеуiм јиын болады.
ОтырЈандар, айтылЈан с†з †здерiне јатысы жојтай,
т†мен јараЈан кҐйлерi тым-тырыс.
Ѕ а р а ж а м ы л Ј а н „ й е л (Ардагерге бґрылып).
Менi ренжiтпедiм деп сен де айта алмассыЎ. Сiр„,
тiршiлiкте ж„бiрлену Ґшiн жаралЈан жан болармын. Бiрај
к†ЎiлiЎнiЎ риясыз екенiн бiлемiн. Ендi менiЎ јорЈансыз
кҐйiм †зiЎе к†шкен секiлдi. ‡мiрден мезi болсаЎ, †зiме
кел.
А р д а г е р (шошына, бiрај т†мен јараЈан кҐйi †зiмен-†зi
с†йлескендей). МґныЎ не, б„йбiшем-ау!? Неге шајырып
тґрсыЎ? …лде татар д„мiмнiЎ шынымен таусылЈаны ма?
Ѕ а р а ж а м ы л Ј а н „ й е л. ЕштеЎе де айта
алмаймын. БајытсыздыјтыЎ к†бi †мiрге уајытында кел-
мегеннен немесе одан уајытында кете алмаЈаннан да бо-
лады. ?лыЎмен ашыј „Ўгiмеге кеткен екенсiЎ. Айтыспа-
сја амалыЎ да жој. Ѕазiр сен оЈан бар сырды ајтарып,
†зiЎдi де, менi де ыЎЈайсыз жаЈдайда јалдырарсыЎ. Тегi,
сол да дґрыс болар. Тек менi уайым јылмаЎдар. МенiЎ
жаЈдайым сендерден жајсы.
…йел сырЈи жылжып шыЈып кетедi.
А р д а г е р (есiн жиЈандай басын к†терiп). И„, шыра-
Јым, бауыр етiмiзден жаралып, ортамызда јаЈу к†рмей
†сiп, јалайша жат болып кеткенiЎе шешеЎ де, мен де
тҐсiне алмай-ај јойдыј. (ТереЎ кҐрсiне дем алады).
? л ы. М„селе менiЎ жалЈыз јара басымда емес. БҐкiл
бiр ґрпај осылай †стiк. Сендер, баЈып-јајјандарыЎ бол-
маса, бiзге рухани Ґлгi болдыЎдар деп айта алмас едiм.
К†шеге к†бiрек жҐгiргенiмiз рас, †йткенi Ґйден алатын
ештеЎе болЈан жој. ¦рей мен јґлшылыјтан к†з ашпай
отырЈан отбасында јандай т„рбие болуы мҐмкiн? БiздiЎ
бойымызда „лi де †зiмiз тҐсiнiп болмаЈан бiр наразы-
лыјтыЎ ґшјыны болды. Сол наразылыј айтјанды тыЎ-
дамаудан басталды. Ѕолымыздан келетiн басја ештеЎе
де жој едi.

– 475 –
А р д а г е р. ШыраЈым, јалай десеЎ де, „ркiмге †зiнiЎ
туЈан ґясы јымбат. Оны т„рк етiп, ґшпајја жеткен
ешкiмдi к†ргенiм жој.
? л ы. Жазушы Льюис СинклердiЎ „йгiлi с†зi бар: «Я
люблю Америку, но она мне не нравится» деген. Сол с†з
бiзге де јатысты. …лгiнде Јана сґхбат бергенде iспен Ґлгi
болу керек деп жатырсыЎ. Ал †здерiЎ бiзге iспен Ґлгi
болдыЎдар ма? ЕлiЎдi сҐй, жерiЎдi сҐй, бiлiм ал, адам
бол деген жаттанды ајыл кiмге керек? ‡здерiЎнен басја
ешкiм соны бiлмейдi деп ойлайсыздар ма? ЖаЈымпаз
отырып алады да, †згелерге жаЈымпаз болмаЎдар дейдi.
Немесе ґры тґрып, «ґрлыј јылмаЎдар» дейдi. Оны кiм
орындайды? Ж„не оны талап етуге „лгiлердiЎ јандай
хајысы бар?
А р д а г е р. ЖаЈымпаз да, ґры да барлыј уајытта
болЈан ж„не бола да бередi. К†ргiсi келген адамЈа сол
уајытта да жајсы жандар болЈан. К†ргiсi келмеген адам-
Ја јашанда б„рi жаман.
? л ы. БiздiЎ к†ргенiмiз – сендер. Айтјанды асыра
орындап, шаш ал десе бас алу арјылы мансап жасап,
мґратја жеттiЎдер. ‡зiЎ жамандап отырЈан саясаттыЎ
сойылын сојтыЎдар. СендердiЎ бiр кезде жајсы дегендерiЎ
јазiр жаман болып шыјты, керiсiнше жаман дегендерiЎ
жајсы болып жатыр. СендердiЎ сол с†здерiЎе сенгенде,
бiз бҐгiн тiптi далада јалЈандай екенбiз. Ѕайта соныЎ
б„рiне сенiмсiздiкпен јарауЈа „сер еткен к†шеге рајмет.
А р д а г е р. СендердiЎ к†ргендерiЎнен бiздiЎ к†ргенiмiз
жајсы болып па? БiздiЎ де алдымызда – заманнан жеЎiлген
ґрпај тґрды. ЖеЎiлсе, жамандыЈынан емес, заман †зiнен
мыјты болЈан соЎ, жеЎiлдi. ОЈан не iстей аласыЎ? Со-
Јыста да шегiнетiн кезде iлгерi ґмтылудыЎ јажетi жој.
Наразылыјты Ґнсiздiкпен де бiлдiретiн кез болады. Егер
сендер бҐгiн к†п затты ашыј айта бастасаЎдар, ол еЎ ал-
дымен заманныЎ жґмсарЈаны.
? л ы. Бiрај сол заманда да †зiнiЎ мансабы мен атај-
д„режесiн саналы тҐрде јґрбан етiп, наразылыЈын ашыј
бiлдiрген некен-саяј адамдар болды Јой. Адам †зi кҐрес-
песе, заман јалай тҐзеледi? ‡зiнен-†зi тҐзеле ме?
А р д а г е р. Некен-саяј болды. Ол тек ерлiк деген
ґЈымныЎ бiржола ґмытылып кетпей, санада сајталуы

– 476 –
Ґшiн јажет болды. Одан ешјандай н„тиже шыјпайты-
нын соны жасаЈан адамныЎ †зi де бiлетiн. Ал н„тиже
бермейтiн iстi жаппай јайталай бергеннен еш маЈына
жој.
? л ы. МаЈына жој дегенше, шамамыз келмедi, јорыј-
тыј демейсiЎдер ме?
А р д а г е р. И„, јорыјтыј. Ѕорыјпайтын пенде бар
ма? КеЎес †кiметi кезiндегi јуЈын-сҐргiннiЎ не екенiн
бiлмей тґрып, тарихја т†релiк айтјыларыЎ келедi. 1937
жыл мен 38 жылдыЎ аралыЈында Совет одаЈында 360
мыЎдай адам атылЈан екен. ЯЈни бiр жыл бойына кҐнiне
мыЎ адамнан атылЈан. Осындай кезде жан сајтаудан бас-
ја јандай „рекет болуы мҐмкiн?
? л ы. Мен д„л сол кезде неге ерлiк жасамадыЎ деп
отырЈам жој. М„селе – †мiрлiк позицияда. Бiресе сол
заманнан бас тарта алмаймын дейсiЎ, бiресе сынаЈан бо-
ласыЎ – јай с†здерiЎе сенуге болады. Определитесь, ради
Бога. Если хотите идеализировать революцию, оставай-
тесь с революцией. Только не вводите в заблуждение дру-
гих своими запутанными позициями.
А р д а г е р. ЅараЈым-ау, жґрттыЎ басын јатырып
жҐрген бiз бе, „лде кiм боларын „лi бiлмей жҐрген †здерiЎ
бе? Жґртты революциямен јорјытудыЎ јажетi жој.
Т†Ўкерiстi жасайтын халыјтыЎ ашу-ызасы. Тґтас бiр
ґлттыЎ ашу-ызасы мґхиттыЎ дауылы секiлдi, игеруi јиын
дҐлей кҐш. Сондыјтан дҐкендердi сындырып, машина-
ларды †ртеп, шын м„нiнде, „леуметтiк м„селенi к†терген
саяси демонстрацияларды јылмысты „рекеттерге ґластыр-
тын жат пиЈылды кҐштер секiлдi саяси радикалистер мен
алаяјтар да революцияны †з мҐдделерiне пайдаланатыны
аныј.
? л ы. Ѕалай десеЎ де, революция – јант†гiс. Сол
јантт†гiстi мґрат тґтјан тґтас бiр ґрпај дҐниеге келдi.
Олар да јант†гiссiз отыра алмайтын едi. Сондыјтан бiрiн-
бiрi јґртуЈа кiрiстi.
А р д а г е р. РеволюцияЈа кiн„лi олар емес, олар јајты-
ЈыстыЎ јґрбандары. Ал јанды к†терiлiске еЎ бiрiншi
кiн„лi адам – сол елдiЎ басшысы Јана. БiреудiЎ с†зi бар,
аты есiмде жој: «Революция бiр топтыЎ ајылыныЎ ар-
тыјтыЈынан емес, екiншi топтыЎ бҐлдiрген iсiнiЎ шама-

– 477 –
дан тыс к†птiгiнен болады» деген. Сондыјтан, мен айтар
едiм, екiншi жајтыЎ бҐлдiргенi азаймай тґрЈанда, рево-
люцияныЎ †зектiлiгi „лi де жойылмај емес. ‡з мҐддесi
Ґшiн кҐресе алмайтын халыј жҐндеуге жајсы.
БилеушiлердiЎ жґртты јорјытып, революциядан
јґбыжыј жасайтыны да содан.
? л ы. Билеушiлерде менiЎ шаруам жој. ОлардыЎ јай
кезде де бiр-бiрiнен айырмашылыЈы шамалы. …Ўгiме
†здерiн халыјтыЎ жанашырымыз деп сендiретiн зиялы-
лар туралы. Они всегда предавали, не только свои жиз-
ненные принципы, но и интересы нации. Это можно до-
казать в любое время. А мы по старой привычке цепляем-
ся за их призраки. Все хороши – и те, кто плясал под
большевистскую дудку, и те, кто лизоблюдничал тирану,
и те, кто боролся против режима. Вот такая всеядность.
БасымыздыЎ iшi толЈан – јойыртпај. Сол јойыртпајты
жасап берген – сендер.
А р д а г е р. БiздiЎ санамыз јойыртпај болса, заманы-
мыз сондай болды. Ал т„уелсiзбiз деп жҐрген сендерге не
жој? Сол јойыртпајтан арылма деп сендердi бiреу зор-
лады ма?
? л ы. МенiЎ †з басымда ол јойыртпајтыЎ жој екенi
белгiлi. Мен сендерден бiзге жеткен мґраны айтып отыр-
мын. ЅоЈамдыј санадаЈы бҐгiнгi кемшiлiк к†ктен тҐскен
жој. Б„рiне кiн„лi – †здерiЎсiЎдер.
А р д а г е р. БiздiЎ кезiмiзде †мiр сҐрсеЎдер,
сендердiЎ јалай сайраЈандарыЎды к†рер едiм. Белгiлi
бiр јоЈамда јызмет јылЈаннан кейiн, сол јоЈамныЎ
тегерiшi болмай жҐре алмайсыЎ. Мiнберге шыЈып алып
сайрайтын јызыл с†здiЎ керегi не? Бiз де сол жҐйеде
жҐрген соЎ, тапсырманы орындауЈа м„жбҐр болдыј. Ол
тапсырмалар, бiз орындамасај та, б„рiбiр орындалатын
едi.
? л ы. Адам †лтiрiп жатјан жендет те тапсырманы орын-
дап тґрмын деп ајталуы мҐмкiн.
А р д а г е р. Мен жендет емеспiн.
? л ы. Ендеше тапсырманы орындадым деп ајталма.
¦стемдiгi зор билiк тґсында неше тҐрлi тапсырмалар бо-
луы мҐмкiн. СоныЎ б„рiн орындай берген адам кiм бо-
лып шыЈады?

– 478 –
А р д а г е р. ‡зiЎ ойлашы, мына заманда м„мiлесiз
†мiр сҐру мҐмкiн бе? Тiптi †зiЎнiЎ отбасыЎда да м„мiлесiз
†мiр сҐре алмайсыЎ. Мен орындасам, †зiмнiЎ јоЈамдыј
јызметiме сай iс жасадым. Оны јай кезде болса да жасар
едiм. (Ойланып). АдамныЎ јоЈам алдындаЈы борышы
белгiлi бiр кезеЎдерге байланысты. Ел таЈдыры бiр адам-
ныЎ сол с„ттегi „рекетiне тiрелiп тґрЈан болса, естi адам
†зiнiЎ тарихи миссиясын сезiнiп, јалыптан тыс јайрат-
пен јґрбандыјја баруы мҐмкiн. ‡йткенi ол, еЎ алды-
мен, осы с„ттi т„Ўiрi †зiнiЎ алдына „дейi тосып тґрЈанын
аЎЈарады. Егер ол „рекетке бармаса, †зiне жҐктелген та-
рихи миссияныЎ алдында сатјандыј болатынын да сезедi.
ЕрлiктiЎ себеп-салдарын осылай да тҐсiндiруге болады.
Бiрај бґл идеямен басја кҐндерi †мiр сҐру мҐмкiн емес.
Онда †з †мiрiЎдi †зiЎ кҐйретуiЎ мҐмкiн. ‡йткенi сенiЎ
„рекетiЎдi ајтайтын тарихи аманат жој. Н„тиже бермейтiн,
†зiн †зi ајтамайтын „рекет – таЈы да айтамын, маЈына-
сыздыјја „келедi.
? л ы. Опять-таки самооправдание. Любой обыватель,
живущий только своими семейными интересами, может
сказать подобную тираду.
А р д а г е р. ОтбасыныЎ жауапкершiлiгiн тек
пендешiлiктiЎ еншiсi деп кiм айтты саЈан? Ѕґдай сенi
жарыј дҐниеге †мiр сҐрсiн, †сiп-†нсiн деп жаратты. ‡сiп-
†ну Ґшiн ґрпаЈыЎды жеткiзуiЎ керек. Ендеше, бала-ша-
ЈаЎды баЈып-јаЈу, жеткiзу – т„ЎiрiнiЎ тапсырмасын орын-
дау болып табылады. (Пауза). Сол кезде †зiмнен басјаны
ойламай, атајјґмарлыјја басып, пайдасы жој болса да,
т„уекел деп, кҐреске шыЈып, к†зiмдi јґртсам, кiм бiледi,
тҐк бiтiрмесем де, бҐгiнгi кҐнде ауызЈа iлiгiп, к†п
дҐрмектiЎ iшiнде жҐруiм де мҐмкiн едi. Бiрај †мiрде атај-
тан да јымбат н„рселер бар.
? л ы. Если ты действительно боролся с несправедли-
востью и пожертвовал своей жизнью, я бы тобой искрен-
но гордился.
А р д а г е р. Немене менiЎ †лгенiм керек пе едi?
? л ы. (Пауза). Не знаю...
? р ы (шошына). ШыраЈым-ау, мґныЎ не? Мына дҐние-
де тiрi „кеге не жетушi едi? ‡лгенi несi? Ѕґдай сајта-
сын...

– 479 –
Ардагер тґнжырап ойланып отырып јалады. ?ры оныЎ
бетiне ҐЎiле јарап, јиналып отырЈанын сезгендей, д„рi-
д„рмектер тґрЈан Ґстелге жҐгiрiп барып, „лдебiр сґйыј
д„рiнi стајанЈа тамшылатып јґя бастайды. Одан кейiн
Ґстiне болмашы су јґйып, Ардагерге алып келедi.
? р ы. Ајсајал, мынау жай валокордин Јой, „Ўгi-
мелерiЎiз ауырлау болып тґр, iшiп жiберiЎiзшi. (С†йлемей

жүктеу/скачать 1,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: