Түркі халықтары тіршілігі мен мәдениетінің көне (V-VIII ғ.) дәуірінен кейінгі ортағасырлық кезеңінде, оның ішінде X-XII ғасырларда қараханидтер мемлекеті өмір сүрді
жүктеу/скачать 78,11 Kb.
|
Жақсыбекова Арайлым БӨЖ
| «Қутадғу білік» – 13 мың жолдан тұратын дидактикалық дастан. Авторы – Жүсіп, кейін әміршісінен Хас-Хаджиб («құпия министр») атағын алған, ғылыми әдебиетте көбінесе Жүсіп Баласағұн (Юсуф Баласағуни) деген атпен танымал ақын. Бірі – ұйғыр жазуымен 1439 жылы, екіншісі – араб жазуымен XIV ғасырдың II жартысында, үшіншісі – араб жазуымен XVII ғасырдың аяғында көшіріліп, хатқа түскен үш нұсқасы бар. Зерттеушілер (А.Вамбери, В.Радлов, И.Березин, В.Томсен, Р.Арат т.б.) тарихта теңдесі жоқ бұл ескерткіштің әдеби мұра ретіндегі мәні мен орнын зерттеп танытты және мәтінін түпнұсқа бойынша да, транскрипциялап та жариялау, өзге тілдерге аудару (мысалы, неміс тіліне) жұмыстарын жүргізіп келді.
Дастан – түркі жазба әдеби тілінде жазылған тұңғыш көркем шығарма. Бұл жерде «түркі тілі» деп отырғанымыз – жалпы атау, ал бұл атаумен нақты қай түркі тілін, дәлірек айтсақ, қай тобын меңзейміз десек, бұл орайда әрқилы пікірлер айтылып келеді. Бірқатар зерттеушілер оны көне ұйғыр тілі деп таныса (С.Е.Малов), енді бірқатары қарлұқ-ұйғыр тілінде (Ә.Нәжіп), қарлұқ тілінде (А.М.Щербак), қарлұқ-қыпшақ тілінде (Г.Ф.Бла- гова), қараханидтер тілінде (А.Валидов) деп таныса, қазақ зерттеушілері: «Жүсіп Баласағұн өз дастанын сол кезде Қаш- ғардан бастап, сонау Амударияға дейінгі ұлан-ғайыр өлкелер мен уәлаяттарды өзіне қаратқан Қарахан мемлекетінде өмір сүрген түркі тайпаларының бәріне бірдей түсінікті ортақ, әдеби тілде жазылғаны даусыз», – деп санайды. Ал бұл ескерткіш тілінің қазақ тіліне, оның әдеби-көркемдік дәс- түріне қатысы жайында арнайы зерттеулер жоқ, оның қазақ әдебиетінің дамуына тигізген идеялық-көркемдік әсері жайында зерттеуші А.Егеубаев: «Құтадғу білік» қазақ жазба әдебиетінің тарихынан үлкен, белесті орын алатын ұлттық мұрамыз екені күмән-күдіксіз», – деген пікір айтады. Сонымен қатар «Құтадғу білікті» ол – қазақ тіліне тұңғыш аударушы әрі әдебиеттанушы ретінде зерттеуші. А.Егеубаев «қазіргі қазақ тіліне тән, етене жақын сөзді, сөз орамдарын, атаулар мен терминдерді, антропонимдерді тауып зерттеуді ғалым- дар мен тілшілер үлесіне қалдырып», қанатты сөз тіркесте- рінің, мақал-мәтелдердің қазақ тіліндегі аналогтерімен салыс- тырып, әдебиетіміздің бастау-арналарының көне ескерткіш- термен тамырластығын аңғарту мақсатын көздеп, біраз құнды ойларын ұсынады. жүктеу/скачать 78,11 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|