Түркі мәдениеті мен өркениеті және олардың Ұлы Жібек жолы

Түркі мәдениеті мен өркениеті 
және олардың Ұлы Жібек жолы 
халықтарының мәдениеті 
дамуындағы мәдени-өркениеттік 
рөлін айқындау
Орындаған:Адилбеков А.
Тексерген:Мұханбек А.

Түркі әлемі жер тарихының бүкіл кезеңінде 
бірегей орын – ең алғашқы және ең қуатты 
Мәдениеттер мен өркениеттердің отаны 
болды, олар кейіннен әлемдік тарихтың 
бүкіл барысына шешуші әсер етті. Бұл 
жағдай негізгі себептерден туындайды: 
түріктер Шығыс пен Батыс арасындағы 
байланыстырушы көпір болды. Осылайша, 
түркі мәдениетінің ерекшелігі-ол сөзсіз 
Шығыс пен Батыстың әлемдік мәдениетінің 
барлық жақсылықтарын біріктірді, бірақ 
осы құндылықтарды біріктіре отырып, ол 
өзінің ерекше және ерекше мәдениетін 
сақтай алды.

Белгілі ғалым С.Б. Бөлекбаев өзінің "әлемдік мәдениет пен өркениетке түркі 
үлесі" монографиясында атап өткендей, "Түркі әлемі адамзат тарихында 
маңызды рөл атқарды, әлемдік тарих пен әлемдік саясаттың даму бағытын 
және бағытын бірнеше рет өзгертті, өзінің тарихи әрекеттері мен жаулап 
алуларымен әлемдік мәдениетке үлкен үлес қосты" [1]. 
Әлемдегі ең алғашқы мемлекеттік рәміздер мен билік белгілері, сондай-ақ саяси 
терминдер далада алғаш рет пайда болды, бұл далаларда болған дамыған 
мемлекеттік құрылымды көрсетеді, содан кейін олар бүкіл Еуразияға таралды. 
Осыған байланысты белгілі Қазақ Кеңестік ақыны және түркітанушы Олжас 
Сүлейменовтің (кезінде оның "Аз и Я" кітабы түркітанудағы төңкеріс деген нағыз 
сезім тудырды) ежелгі грек сөзі "Басилей (василевс)" 
этимологиясы туралы мәлімдемесі өте қызықты болып көрінеді, ол Ежелгі 
Грецияда шағын елді мекеннің билеушісі, тайпа көсемі деп белгіленген, 
Спартада, содан кейін бірқатар ежелгі грек мемлекеттерінде тұқым қуалайтын 
патша осылай аталды, эллиндік дәуірде – эллиндік мемлекеттердің монархы, 
орта ғасырларда – бұл Византия императорының ресми атауы. Міне 
Сүлейменов бұл сөздің шығу тегі грек емес, Рим емес, үнді-еуропалық емес 
және семиттік емес екенін көрсетеді. Бұл bas – il – i – "ел басшысы"пратотүрік 
біліміне ұқсас. 
Грек тілінде де, латын тілінде де ысқырықтар болған жоқ, бірақ қарызға алынған 
сөздерде олар ысқырықпен берілді [2, 257 б.].
Түркі тілдеріндегі бұл сөз бүгінгі күнге дейін сақталып келеді.
Қазақстанда "президент" сөзі қазақ тілінде "El-basj" – сөзбе-сөз "ел басшысы" 
(Елбасы) терминімен қайталанады.

Ұлы Жібек жолы Шығыс пен Батыс мәдениеттерінің 
өзара кірігуі, Дала мен қала мәдениетін синтездеу 
үшін үлкен маңызға ие болды. Автор дала 
өркениетінің сіңірген еңбегін зердің өзіне тән түрі 
ретінде түркілер байырғы мекендеген Еуразияның 
далалары мен орманды далаларында қалыптасып, 
кеңінен таралған аң стилінің бай өнерін 
жасағандығынан көреді. Профессор С.Б. Бөлекбаев 
келтірген белгілі тарихшы А. К. Нарымбаеваның 
пікірінше, ғұндар Еуропаны жаулап алып, "өзінің 
жоғары мәдениеті мен дінін"әкелген. Түркі 
халықтары адамзатқа көптеген ұлы тұлғаларды, 
соның ішінде көптеген жазушылар мен ақындарды 
берді. Өкінішке орай, әлемдік әдебиетке, сондай-
ақ мәдениеттің басқа салаларына қосқан бұл үлес 
бағаланбайды және ішінара төмендейді. Түрколог 
ғалым Вагиф Сұлтанлы ХХ ғасырдың басында Жер 
бетінде екі нәрсе ашылмаған деп жазған әйгілі 
француз шығыстанушысы Альберт Сорелдің сөзін 
келтіреді:географияда бұл полюстер, ал тарихта 
түріктер.

•
Тарих көптеген түркі империяларын және басқа да ірі мемлекеттік 
құрылымдарды біледі және олардың бәріне жаулап алынған халықтарға 
деген адалдық, оның жалпыға бірдей танылған мағынасында отарлық 
саясаттың жоқтығы тән болды. Өкінішке орай, осы уақытқа дейін ғылымда 
тарихқа еуропоцентрлік көзқарас бар, оған сәйкес түркі халықтары әлемдік 
өркениетке үлес қоса алмады, өйткені олар көшпелі халық болған, олар 
бастапқыда ештеңе болмаған, тек отырықшы халықтар жасаған жемістерді 
пайдаланған. XIX ғасырда атақты қазақ ғалымы Ш. Уәлиханов: "Еуропада әлі 
күнге дейін көшпелі тайпаларды сұрапыл ордалар мен аяусыз жанкештілер 
түрінде білдіретін жалған ұғым үстемдік етеді; көшпелі ... қырғыз (қазақ) 
туралы ұғым дөрекі және Мал тектес варвар идеясымен тығыз байланысты. 
Сонымен бірге, бұл варварлардың көпшілігінде өз әдебиеттері мен сөздері 
бар, жазбаша немесе ауызша " . Осы ойды жалғастыра отырып, көрнекті 
ғалым Лев Николаевич Гумилев өзінің "ежелгі түріктер" кітабында: "тарихшы 
басқа халықтың мәдениетінен бізге елеулі болып көрінетін ерекшеліктерді 
іздеуге тырысатын өте қауіпті әдіснамалық аберрациядан аулақ болу керек 
және болмаған жағдайда бұл халықты қарабайыр деп санауы керек

•
Ұлы Жібек жолы халықаралық қатынастардың даму 
тарихында ерекше орын алады. Бұл әлемдік сауда 
артериясы ғана емес, сонымен қатар әртүрлі елдер 
арасындағы мәдениаралық коммуникативті диалогты 
қамтамасыз ететін дипломатиялық қатынастардың 
этикасы (арнасы) болды. II ғасырдың аяғында сауда 
және дипломатиялық әдептілік ретінде пайда болған 
Ұлы Жібек жолы белгілі болды және мәдени 
байланыстар жолы ретінде үлкен маңызға ие болды. 
Қолданбалы өнерде, архитектурада, қабырға 
кескіндемесінде тауарлар, мәдени үлгілер мен 
эталондардың таралуымен қатар, музыка мен би өнері, 
ойын-сауық қойылымдары Шығыс пен батыс елдеріне 
таралды.