Түркі тілдеріндегі сан есім көне ескерткіштерден келе жатқан сөз таптарының бірі

Атап айтсақ, болжалдық сан есімнің жұрнақтары –даған, -деген, -лаған, -леген, -таған, -теген, -дап, -деп, -лап, -леп, -тап, -теп; –дай, -дей, -тай, -тей қазақ, татар, башқұрт, ноғай тілдерінде (ондаған, йөзләгән, меңләгән, уьшевлеген, алтавлаган, онавлаган); –ча, -чә, -ча, -че қырғыз, хақас, якут, түрік, татар, өзбек, әзербайжан (отысча, он писче, йүзләрчә); –лап/-ләп башқұрт тілінде (унлап, утызлап, йөзлап); –тача, -ларча, -лаб өзбек тілінде (мингларча, унлаб, юзлаб) болып келеді.

Қазіргі түркі тілдерінде бөлшектік  сан есімнің жұрнақтары бірінші сыңары шығыс септікте, екінші сыңары атау түрінде қолданылу қазақ, башқұрт, татар, қырғыз тілдеріне (өчтән ике (2/3); йөздән биш (5/100)) және бірінші сыңары жатыс септікте, екінші сыңары атау түрінде қолданылу түрік, әзербайжан, құмық тілдеріне (үчдә ике (2/3); йүздә беш (5/100)) тән болса, изафет түріндегі қолданыс тува, шор, құмық, хақас тілдеріне (үштүң ийизи (2/3), дөрттүң үжү (3/4); четтининь алтызы (6/7)), баяндау түріндегі қолданыс құмық, алтай, тува, шор тілдеріне (еттини эки боьлуьп бир пай (3 ½), бирни етти ярып, бир пай (1/7), дөрт боьлуьп бир пайын алдым (1/4)) тән екендігі көрінді.

Сонымен, қазіргі түркі тілдеріндегі сан есімнің қысқаша сипатын тарихи-салыстырмалы, диахрондық, синхрондық әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, төмендегідей қорытынды жасауға болады:

1. Қазіргі түркі тілдерінде сан есімнің мағыналық топтарына қатысты ерекшеліктер де, ұқсастық пен айырмашылықтар да бар. Мысалы, бүкіл түркі тілдерінің ішінде өзбек тіліндегі есептік сан есімдер -та жұрнағы арқылы да жасалады. Яғни, басқа түркі тілдеріндегідей жұрнақсыз да, -та жұрнағы арқылы да қолданылу бар: бир-битта, уч-учта, турт-туртта, беш-бешта.

2. Қазақ тілінен ерекшелік ретінде ұйғыр-оғыз тобындағы кей тілдердегі 20, 30, 40, 50 сандарын білдіретін сөздер 2, 3, 4, 5 сан атауларының негізінде пайда болғандығын айтуға болады: Ійгон (20), үжон (30), тортон (40) т.б.

3. Реттік сан есімге қатысты ерекшелікті чуваш, тува, тофалар тілдерімен байланысты айтуға болады, себебі аталған сан есімнің жасалуына барлық түркі тілдерінде –нч (варианттарымен) жұрнағы қызмет етсе, чуваш тілінде бұл тұлға –меш жұрнағы, ал тува, тофалар тілінде –қы жұрнағы арқылы беріледі.

4. Топтық сан есімдер түркі тілдерінің бәрінде бірдей қолданыла қоймайды. Сан есімнің бұл түрі қазақ, қарақалпақ, өзбек, ұйғыр, башқұрт, құмық, ноғай, татар, хақас, чуваш, якут сияқты тілдерде ғана кездеседі.

5. Бөлшектік сан есімдерге қатысты ерекшелік олардың сыңарларына (яғни, бірінші немесе екінші компонентіне) қатысты болып келеді. қазақ тіліндегі сөздердің бірінші сыңары шығыс септікте, екінші сыңары атау түрінде қолданылып, бөлшектік сан жасаса, бұл башқұрт, татар, қырғыз, ұйғыр тілдеріне де тән болып келеді.

6. Ал түрік, әзербайжан, құмық т.б. тілдерде сөздің бірінші сыңарындағы сөз жатыс септігі болып келеді. бұл тілдің тарихына байланысты құбылыс, яғни жатыс септігнің шығыс септік орнына жүру кезеңіне сәйкес келеді.