Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Иә, басына қауіп төніп, шынымен де құмығып жүргені, алас ұру мен үрей қатар билеген, түрмеден жүрегі шайлыққан, абыройлы жасында абұйырлы өткен өмірінің қапаста аяқталатынына алаңдаған шерлі көңілдің қамығулы күйі аңғарылады. Сәбит Мұқановты шығармашылық жарысқа шақырған көтеріңкі екпіні басылған. Бальзактың шегірен былғарысы сияқты көнек өмірдің көні кеуіп, шындап қусырыла бастағаны аңғарылады.

Бұл деректі академик Шафик Шокиннің мына естелігі растайды:

«Осыдан бұрын Сәтбаев пен Әуезовті Республикадан қудалап шығарған оқиғаның орын алғаны әркімнің есінде шығар. Ол елден кеткеннен кейін біраз уақыттан соң мен Қаныш Имантайұлымен Мәскеуде кезіктім.

... Одан да сәл кейінірек Мұхтар Әуезовпен де Мәскеуде кезіктім. Күні бойы Ленин кітапханасында отырдым да сергу үшін «Метрополь» кинотеатрына дейін жаяу келдім. Қалың нөпір адамның арасында Мұхтар Омарханұлы екеуміз бетпе-бет келіп қалдық. Сондағы оның түрін көрсеңіз! Өңі қабара қарайып кеткен, костюмі мыж-мыж. Мен шошып кетіп: «Сізге не болған, Мұқа?»,– деп сұрадым жазушыдан. Үнсіз, баяу жымиып, екі қолын жайды. Екеуіміз ең бірінші кезіккен ресторанға кірдік те бос орынға отырдық. Бір-бір рюмке коньяк ішкен соң, әңгіме басталды. Оның Мәскеуге келген беті де сол екен. Қазір мәдениет жөніндегі Мемлекеттік комитеттен келе жатқан беті екен. Костюмінің ішкі қалтасынан екі бүктелген қағазды алып шықты. Бұл – Әуезовті ММУ-нің профессоры етіп тағайындау туралы Комитет төрағасының бұйрығы екен. Психологиялық өзгеріске бейімделе қоймағаны бірден білініп тұрды. Сонымен қатар, өзінің профессорлық қызметке ауысуының қаншалықты орынды болғанына күмәндана қарайтынын да аңғардым. Шындығына көшкенде бұдан басқа оның барар жері қалыппа еді?

Сөйтіп, Кенесары мен Шәмілдің айналасындағы науқан Сәтбаев пен Әуезов үшін осындай сергелдеңге ұласты. Олардың халық алдындағы сіңірген еңбегі бір демде жоққа шығарылды. Әрине, олардың әлеумет арасындағы орыны сәл төмен болғанда ғой, олардың күні қараң болар еді. Себебі, атағы олардан сәл қалыңқы тарихшы Бекмахановтың тағдырының тас-талқаны шығып, талқыға түсіп, түрмеге қамалды».

Бұл жолдар түсінікті қажет етпесе керек. Адамның дауысын жұтып қойған тылсым заманның тылсым тағдыр иесі туралы жарылып не айтуға болады?

2.

Ең қауіпті, ең ауыр, ең шындыққа жақын айыптаулардан аман құтылған Мұхтар Әуезов эпос туралы пікір талқысы тұсында неге сонша мазасызданып, қамығып, өзін өзі ерікті қуғынға түсіріп, Мәскеуге барып шағынады? Эпос туралы пікірлерінің кеңес өкіметіне қарсы қастандық әсері соншама күшті ме еді? Әлде М.Ғабдуллиннің, Н.С.Смирнованың, С.Нұрышевтің шығарған үкімі сондай пәрменді ме еді?

Соншама апшысын қуырған қандай жағдай? Мұны С.Нұрышевтің мақаласының кіріспесіндегі:

Нұрышевтің мақсаты Абайды «тазарту» емес – тонау екенін түсіндіріп жатудың өзі артық. Оның көздеген қарауылы Абай емес, Әуезов болатын. Маркс пен Лениннің, Сталин мен партияның атын «жамылып, оны бетіне перде етіп ұстап» М.Әуезовтің көзін жоюға ұмтылды және мақаланың мәтініне жіті назар салсақ, оның өзге аудиторияға, яғни, Мәскеуге лайықталып жазылғанын аңғару қиын емес.

Демек, бұл арада тағы да «Правданың» сұғанақ қолы шығып тұр деген сөз. Мұны білген М.Әуезов сол Мәскеудің өзінен сауға іздейді:

«Қосымша құжаттың біріншісі – СССР мәдениет министрі жолд. Пономаревке арналған менің өтінішім, екіншісі – таяуда Алматыда өткен қазақ эпосы туралы талқыдағы менің сөйлеген сөзім. Мені дәл қазіргі сәтте тығырыққа әкеп тіреп отырған қысым мен жағдай туралы осы екі материалдан толық мағлұмат алуға болады және бұл жағдай аса маңызды тақырыпты игеру барысында, қазір пьеса түрінде, ал келешекте жаңа кеңестік романда бейнеленетін қазақ кеңес әйелінің образын сомдау үстінде (ауданнның хатшылығына көтерілген бұрынғы батырақ қыз, ғылым кандидаты, Социалистік еңбек ері) туып отыр»,– деп түсіндірме берді.

Хаттағы пікірге М.Ғабдуллин мен Н.С.Смирнованың баяндамаларын және С.Нұрышевтің «Абайдың шығармашылығын зерттеудегі буржуазиялық-ұлтшыл бұрмалаушылықтың тамырын соңына дейін жояйық» атты «Қазақ ССР Ғылым Академиясы «Жаршысының» 1953 жылғы №4 санында жарияланған мақаласын «айғақ ретінде» пайдаланды. Шындығында да, бұл М.Әуезовтің «ең соңғы тамырына балта шабу» үшін жасаған басылымның бас редакторы Н.Сауранбаев пен С.Нұрышевтің әрекеті еді.

«Ашық хаттың» алғашқы нұсқасы Сталиннің өлімінен бұрын, «Правда» газетіндегі «Сынау орынына мадақтау» атты мақала шыққан кезде дайындалғанын ескерсек, олардың «ең соңғы» деген сөзді бекер қолданбағандығын аңғарамыз. Өйткені абайтанудың тірі жүрген «соңғы тамыры» Мұхтар Әуезов болатын. Сол тамырды «балтамен шабуды» міндетіне алған «абайтанудың балташысы» оның себептерін былай түсіндіреді:

С. Нұрышев: «Абайтануы ілімі бір орынында қалып қойған жоқ, біздің қоғамдық өмірімізбен бірге ол да дамыды. Оған 1951 жылы өткен абайтану мәселелері жөніндегі дискуссия дәлел. Дискуссияда көптеген мәселелер бірінші рет биік талап деңгейіне көтерілді».

Демек, абайтануды бұл биікке көтерген, оның ақындық мектебін талқандап, балаларымен қосып шәкірттерінен айырған, яғни, абайтанудың бұтақтарын отаған сол кездегі бостандықта жүрген жалғыз адам – оның өзі ғой! Жоқ, Нұрышев жалғыз емес екен. Оған Сталиннің өзі «көмектесіпті». Сенбесеңіз оқыңыз:

С. Нұрышев: «... Абайтануы саласындағы осы дикуссия мен содан кейін жүзеге асырылған кейбір шаралар – Сталин жолдастың тілтану мәселесі жөніндегі еңбегінің ... әсерінің тікелей игілікті нәтижесі болып табылады».

Біз бұл арадағы көп нүктенің орынындағы БК(б)П және Қазақстан К(б)П Орталық комитеттерінің идеология мәселесі жөніндегі шешімдері» деген «басы артық сөзді» алып қалып отырмыз.

С.Нұрышев (жалғасы): «М.Әуезовтің «Абайдың әдеби мектебі-міс делінген зиянды «тұжырымы» айыпталып, талқандалған дикуссиядан соң ғана абайтану саласында белгіленген шаралардың нәтижесінде маңызды бетбұрыс жасалды, абайтануды ұлтшылдық қателер мен бұрмалаулардан азат етуге бағытталған шаралар қабылданды...».

Алайда С.Нұрышев бұл шараға да қанаттанбайды. Оған – «кәнігі кенесарышылар» Е.Бекмаханов пен Е.Исмаиыловтың және Кенесарыға қарсы науқанның қозғаушы тетігінің бірі» Б.Сүлейменовтің, сондай-ақ «Абайдың жалған ақындық мектебін насихаттаушының бірі» Қ.Мұхамедханов пен оның «ұлтшылдық-буржуазиялық зиянды, панисламистік, пантүркистік, орысқа қарсы бағыт» екенін әшкерелеген Қ.Жұмалиевтің барлық ғылыми атақтары мен дәрежелерінен айырылып, «халық жауы» ретінде жиырма бес жылға сотталып кеткені аз көрініп отыр.

Енді «әшкерелеуші», «соңғы балташы» – Нұрышевпен, «әшкереленуші», «соңғы тамыр» – Әуезов қана бостандықта жүрген болатын. (Тағы да қателесіппіз, екеуінің де үстінен сақшы академик Сақтаған Бәйішев жымысқылана қарап тұрды. Ол өзінің бұрынғы мақаласындағы пікірлердің әр қайсысын жеке-жеке бапқа айналдырып, орысша кеңейтіп жаздырып, «балташыға» ұстатты. Ал балта мен тамырдың қатар өмір сүрмейтіні белгілі.

С.Нұрышев (жалғасы): «Бәрінен бұрын ескерте айтарымыз, дикуссияда басталған көзқарастар күресі жалғасын тапқан жоқ. Абайтануды ұлтшылдықтан тазалау науқаны Абайдың «мектебі туралы тұжырымды» әшкерелеуден арыға барған жоқ. Абайтанудағы кейбір мәселелердің дұрыс шешілуі бізден алдағы уақытта да маркстік ұстанымды негізге ала отырып, әшкереленген қайшылықтар мен қателерді үтіктеп қана қоймай, оның тамырын тауып, себебін анықтап, шұғыл түрде оның көзін жоюды талап етеді. Кейбір абайтанушылар бұл бағытта талапқа сай табандылық көрсете алмады. Соның кесірінен дикуссиядан кейін де ондағы әшкереленген «зиянды тұжырымдарды» қайта тірілтуге ұмтылып отыр. Мысалы, М. Әуезовтің Абайдың «ақындық мектебі» туралы тұжырымды насихаттайтын «Ақын аға» атты ұлтшыл романы сол күйінше әшкереленбей қалды. Барлық көзқарастар жүйесі осындай және басқадай да «жат тұжырымдармен» тікелей байланысып жатқан, өзінің қателігін осы уақытқа дейін шын ниетімен мойындамай келген М.Әуезов ұзақ уақыттан бері университетте абайтанудан дәріс беріп келеді.

Бұл – Абайдың шығармашылығын бұрмалаудың басты себепкері болып отырған М.Әуезовтің көзқарастарын қатаң және барынша терең әшкерелей айыптамай, абайтануды буржуазиялық ұлтшылдықтан арылту мүмкін емес».

Ал мұндай «әділетсіздікке» Нұрышев төзбейтін. Нұрышев төзсе де Бәйішев көнбейтін. Өйткені «Дәрігерлер ісінің» беті бері қарап, ақталуға бет алған соң, енді ол өзінің Лысенкомен қоса «жалған ғалым» ретінде әшкереленуі мүмкін екенінен үрейленіп, жанталаса жанықты. Нұрышев болса өзінің мықты қолдың күшімен соңғы рет сермеліп тұрғанын сезді. Ал үрей билеген адамның жүйке-тамырында сабыр болмайтыны белгілі. Нұрышевтің балтасын оңды-солды сермеуі сондықтан. Ал ол балтаның иесі – БК(б)П мен Қазақстан К(б)П Орталық комитеттерінің идеология бөлімі және бұл екеуінің «жауынгері» «Правда» мен «Казахстансая правда» екені тура осы жолдардағы:

Мақаладағы айтылған осы ұсыныстар бірінен кейін бірі жүзеге асырыла бастады. «Ақын аға» романындағы ұлтшылдықты әшкерелеген мақала «Казправдада» жарияланды. Енді оның соңғы талабы «М.Әуезовтің көзқарастарын қатаң айыптап, абайтануды буржуазиялық ұлтшылдықтан арылту» ғана қалды.

Бұл дегеніңіз, осындағы өте ойланып қолданылған «айып» (осуждение) деген сөзге сай ресми айып тағылып, түрмеге қамап, сотқа тарту деген сөз. М.Әуезов істің беті теріс бұрылып бара жатқанын білді. Сондықтан да «суға кетпес үшін тал қармап» Федеевтің өзіне:

«Міне, сіздердің ара түсулеріңізді табанды түрде өтінуімнің себебі, тым болмағанда, менің дұрыс тұстарымды көрсетіп, белгіленген ар сызығынан аттаған, жолдастық сынның талаптарын бұзған, төзіп болмайтын мазақ жолына түскен адамдардан қорғауларыңызды сұрауымның себебі, осында. Мұхтар Әуезов. Алматы қ., Абай, 157 үй, тел.82-60. 2 апрель 1953 ж.»,– деген өтініш білдірді.

Қандай үмітті, қандай жалынышты, қандай қасіретті ауыр тілек десеңізші!

«Төзіп болмайтын мазақ жолына түскен» С.Нұрышевтің мақаласынан Мұхтар Әузовтің соншама секем алуының тағы бір себебі, «халық жауы» ретінде «әшкереленіп» түрмеде жатқан Қ.Жұмалиевтің тергеушілерге беруге тиісті айғақтары сияқты. Ал Нұрышевтің мына «арандатуы» оған Қ.Жұмалиев үшін кек алу сияқты болып көрінгенін замандастары растайды. Өйткені тергеу ісіндегі жауаптың – айыптау үкіміне алып келетінін ол бәрінен жақсы білетін.

С. Нұрышев (жалғасы): «Өзінің өткендегі әдебиет және әдебиеттану саласындағы еңбектерінде М.Әуезов өрескел ұлтшылдық қателер жібергені жұртшылығымызға белгілі, ол оны тіпті түзетуге де тырысқан жоқ. Оның өткендегі қателері кейінгі қателіктерінің қайнар көзі болып табылады, себебі ол соңғы уақытқа дейін: ескіліктің алдында, феодал-байлардың алдында көпе-көрінеу бас июін тоқтатпады, буржуазиялық-ұлтшыл идеологиядан арылмады.

Бір адамның екінші адамды осыншама жек көруі және оны осыншама жек көрінішті етуге тырысуы, сондай-ақ оның өліміне осыншама құныға құштар болуы тек жүйкесі тозған жанқиярға (маниакқа) ғана тән шалық болса керек. Сондықтан да М.Әуезовтің:

Оның үстіне осы сәтте Берияға қатысты «жаза найзағайы ойқастап» тұрды. Берияға қатысты тылсым да белгісіз майданның беталысынан сескенген М.Әуезов қана емес, Саяси бюро мүшелерінің де төбе құйқалары шымырлай сескенді. Сол үшін де ол да, Нұрышев та аянып қалмады, жанталаса қарманды:

С. Нұрышев (жалғасы): «Қазақ әдебиетінің тарихымен айналысқан Әуезов, орыс халқына қарсы өшпенділікті қоздыру үшін және кеңестік Қазақстанның өміріндегі революциялық өзгерістердің бәріне жеккөрініштілікті туғызу үшін қазақтар мен орыстардың арасындағы байланысқа қарсы шыққан кейбір реакциялық ақындардың шығармашылығын насихаттау жолына түсті, сонымен қатар қазақ эпосы мен Абайдың шығармашылығын жалған түсіндіруге көшті. Тура осы кезеңде Әуезов өзінің атшулы Абайдың «ақындық мектебі» мен контрреволюциялық «зар заман» ағымы жөніндегі «тұжырымын» ұсынды. Бұл «тұжырымға» сәйкес, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы реакциялық ақындардың шығармалары – орыстардың қоныстануына байланысты туған халықтың «зарын» жеткізген қазақтың халықтық әдебиетінің қатарына жатқызылды.

1932 жылы Әуезов республикалық баспасөз арқылы контрреволюциялық ұлтшылдықтан бас тартатынын және кеңес өкіметіне қызмет ететінін жариялады. Алайда өзінің мәлімдемесінен кейін іле-шала контрреволюциялық «Хан Кене» пьесасын сахнаға шығарып, қазақ пен орыс халқының қарғысы атқан жауы Кенесары ханның даңқын әспеттеді, оны халық батыры етіп көрсетті. Әуезовтің берген уәдесі орындалмады. Ол өзінің ескілікті қателерінен бас тартудың, оны түзетудің орынына, керісінше, шиеленістіре түсті. Бұған оның «Әдебиет майданы» журналының 1934 жылғы №11-12 сандарында жарияланған мақаласы дәлел. Бұл мақалада ол Абайдың шығармашылығы жөніндегі өзінің ертеректегі айтылған барлық пікірлерін «бір жүйеге» түсіруге тырысқан. Соның ішінде, ақынның тек қана мұсылмандық шығыстың реакциялық дәстүріне еліктеген-міс делінетін алғашқы кезеңді – «Абай шығармашылығының бірінші кезеңі» деген жалған кезеңге бөлді және оны негіздеуге ұмтылды. Өзінің «жаңалығын» дәлелдеу үшін Әуезовтің өзі тауып алған-мыс делініп, үш қысқа өлеңді Абайға тели талдайды».

Сөйтіп, М.Әуезовтің өзінің айтуынша Нұрышев осы мақаласында: