Байланысты: Ануар - диссертация откорректированная
2.2 Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау, мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттаудың құқықтық және экономикалық жақтары
Қазақстан Республикасы Призидентінің 2007 жылғы қаңтарда қабылданған «Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту жөніндегі шаралар туралы» Жарлығында мыналар:
мемлекеттік басқару, сондай-ақ мемлекеттік қызметтер көрсету процестері мен рәсімдерін сапалы жетілдіру;
мемлекеттік аппараттың кәсібилілігін, қызметінің тиімділігін арттыру және үйлестіру мемлекеттік басқару жүйесін реформалаудың негізгі басымдықтары болады деп айқындалған.
Осының негізінде, мемлекет алдында тұрған мемлекеттік қызметтер көрсету саласындағы негізгі міндеттердің бірі мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасы мен қол жетімділігін арттыру болып табылады.
Қойылған міндетті мемлекеттік қызметтер көрсету процестерін жетілдіру арқылы, яғни мемлекеттік қызметтер көрсетуді құқықтық және экономикалық қағидаттарға негізделген стандарттау арқылы іске асыру қажет.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын енгізу алдында мемлекеттік қызметтер көрсетудің халықаралық тәжірибесін зерделеу жүргізілді.
Мәселен, 2007 жылғы маусым айында Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттік пен Мемлекеттік қызметшілерді оқытудың Еуразиялық орталығының бастамашылығы бойынша Еуропа Кеңесінің «Мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын әзірлеуге жәрдемдесу» деген жобасының шеңберінде облыс әкімдіктерінің өкілдері үшін шетелдік жаттықтырушы-оқытушылардың қатысуымен оқу өткізілді. Аталған жобаның мақсаты Мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарының көрсеткіштерін айқындау жөніндегі үлгілік (модельдік) ұсыныстарды қарау болған еді. «Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау. Жалпы талаптар» Мемлекеттік стандартымен [44] бірге бұл құжат мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын қалыптастырудың теориялық негізін құрады.
Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау объектілері болып мемлекеттік қызметтер көрсетуге байланысты процестер мен рәсімдер, сондай-ақ уәкілетті органдар мен олардың бөлімшелерінің функциялары, жекелеген лауазымды тұлғалардың іс-әрекеттері айқындалды, олар үшін тиісті талаптар, нормалар, қағидалар, сипаттамалар мен параметрлер әзірленуде.
Қызмет түріне және басқа да сыныптамалық белгілерге байланыссыз, мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау объектілеріне мыналар жатады:
сыныптама және терминология;
мемлекеттік қызметтер көрсету тізбесі;
мемлекеттік қызметтер көрсетудің әрбір түрінің қол жетімділігі мен сапасының нақты көрсеткіштеріне қойылатын талаптар;
мемлекеттік қызметтер көрсетуді тұтынушыларға қойылатын талаптар;
мемлекеттік қызметтер көрсету рәсімі;
лауазымды тұлғалардың іс-рекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағымдану тәртібі мен мерзімі;
әлеуетті қызмет тұтынушыларға ақпарат беру нысандары мен әдістері;
тұтынушылармен жұмыс істейтін лауазымды тұлғалардың құзыреті, жауапкершілігі және бағыныштылығы;
мемлекеттік қызметтер көрсету орнындағы жағдайлар;
тұтынушылармен жалпы жұмыс істеу қағидалары.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандартына сәйкес мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау мақсаты – Қазақстан Республикасының аумағында тұратын және қызметін жүзеге асырып жатқан жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ететін, мемлекеттік билік пен қоғамның (халықтың) өзара қатынастарын реттеудің оңтайлы деңгейіне қол жеткізу болып табылады.
Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттаудың негізгі міндеттері мемлекеттік қызметтер көрсету процесін нормативтік қамтамасыз ету болып табылады, атап айтқанда, оларға мыналар жатады:
мемлекеттік қызметтер көрсету сыныптамасы;
мемлекеттік қызметтер көрсету мен олардың құрамдас бөліктерін стандарттау объектілерін айқындау;
стандарттау объектілері мен оларды сипаттайтын параметрлерге қойылатын негізгі талаптарды айқындау;
мемлекеттік қызметтер көрсетуді ұйымдастыру мен оның технологиясын анықтайтын құжаттардың құрамы мен мазмұнын сәйкестендіру;
атқарушы органдардың қызметін ұйымдастыруға сапа менеджментінің жүйесін енгізу;
әкімшілік кедергілерді жою.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттаудың негізгі қағидаттары (принциптері) ретінде мына қағидаттар (принциптер) белгіленген:
1. Мемлекеттік қызметтер көрсету процесін клиент ретіндегі тұтынушыға бейімдеу қағидаты. Мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын әзірлеу кезінде осы қағидатты іске асыру тұтынушылардың қажеттіліктері мен үміттерін зерделеуді, соның ішінде, ең алдымен, мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасын, оларды көрсету тәтібі мен мерзімін, бағасын және кейбір басқа да сипаттамаларын зерделеуді, сондай-ақ мемлекеттік қызметтер көрсету сапасының объективті бағалануын қамтамасыз ететін тұрақты кері байланыс белгілеуді көздейді.
2. Мемлекеттік қызметтер көрсетілуін тұтынушылардың ақпарат алып отыру қағидаты. Бұл үшін мемлекеттік қызметтер көрсетілуін тұтынушыларды тұрақты ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін құру, осы ретте оларға әртүрлі дереккөздерді, соның ішінде бұқаралық ақпарат құралдарын, компьютерлік жүйелерді және т.б. пайдалануға мүмкіндік жасау.
3. Орындаушының мүдделілік қағидаты. Бұл қағидат мемлекеттік қызметшілер мен мемлекеттік қызметтер көрсететін басқа да ұйымдардың қызметкерлерінің жұмысын орындау кезінде орындаушының мемлекеттік қызметтің тиісті түрін сапалы және дер кезінде көрсетуге өз басының мүдделі болуын көздейді.
4. Стандарттардың жүйелілік және ұтымдылық қағидаты. Осы қағидатқа сәйкес жаңадан әзірленіп жатқан стандарт қарапайым және тұтынушылар үшін түсінікті болуы тиіс, ол сондай-ақ қызмет түрін жеткізушілердің мемлекеттік қызмет тұтынушылармен қатынастарын реттейтін басқа нормативтік құқықтық актілермен қайшылықтары жоқтығына тексерілуі керек. Қызмет көрсететін мемлекеттік органдар мемлекеттік қызметті тұтынушыға қойылатын шарттар мен талаптарды мейлінше азайтуға тырысуы қажет.
5. Ғылыми тәсіл мен инновацияларды пайдалану қағидаты. Бұл қағидатты іске асыру мемлекеттік қызметтер көрсетілуін тұтынушылардың қажеттілік-терін зерттеу жұмыстарын жүргізуді, мемлекеттік қызметтер көрсетудің әлемдік тәжірибесі мен практикасына талдау жасауды, мемлекеттік қызметтер көрсету процесіне инновациялық тетіктер енгізілуін көздейді.
6. Жауапкершілік қағидаты. Бұл қағидат мемлекеттік қызметтер көрсету сапасының белгіленген деңгейін қамтамасыз ету бойынша лауазымды тұлғалардың баламалылық жауапкершілігінің болуын талап етеді.
7. Қызмет көрсету сапасына қосарланған бақылау жасау қағидаты. Бұл қағидат мемлекеттік қызмет көрсету түрлерін жеткізушілердің қызметіне сыртқы және ішкі бақылау жасаудың тиімді және пәрменді жүйесін орнатуды талап етеді.
8. «Бір терезе» қағидаты. Бұл қағидат мемлекеттік қызметтер көрсетілуін тұтыну үшін тұтынушының жалғыз ғана орындаушыға жүгінуін көздейді. Сонымен бірге оның орындалуы мемлекеттік қызметтер көрсету саласындағы өзара байланыстағы органдардың мемлекеттік қызметтің көрсетілу уақытын қысқартуға қатысты өз іс-әрекеттерін барынша үйлестіруін қажет етеді.
Мемлекеттік қызметтер көрсету саласындағы стандарттау объектісінің ерекшелігіне байланысты мемлекеттік стандарттардың мынадай түрлері әзірленеді:
1. Жалпы ұйымдық-әдістемелік ережелердің негізін қалаушы, терминологияны, қағидаттарды, талаптар мен қағидаларды белгілейтін стандарттар. Осы ретте мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын әзірлеу мен енгізудің жалпы тәртібі регламенттеледі.
2. Көрсетілетін қызметтің нақты түріне немесе қызметтер тобына талаптар қоятын мемлекеттік қызметтер көрсетуге арналған стандарттар. Осы ретте біртектес қызмет топтарына қойылатын жекелеген талаптар мен шарттарға стандарттар әзірлеуге, мәселен қызметтер көрсету сыныптамасына, нысандары мен әдістеріне стандарттар әзірлеуге жол беріледі.
3. Қызметтер көрсету процесінің әртүрлі кезеңінде жүзеге асырылатын нақты жұмыс (рәсім) түрлеріне қойылатын талаптарды белгілейтін процестерге арналған стандарттар. Әртүрлі мемлекеттік қызметтер көрсетудің (олардың барлық орындалу кезеңдеріндегі – жобалау, маркетинг, ақпарат беру және т.б.) технологиясына (әдістеріне, тәсілдеріне, амалдарына, режимдеріне, нормаларына) қойылатын негізгі талаптарды регламенттейтін процестерге арналған стандарттар.
Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау қағидаттарын анықтауға осындай көзқарас қолдану дамыған елдердің халықаралық практикасына сай келеді.
Бүгінгі таңда Қазақстанда мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын әзірлеу мен енгізу процесін регламенттейтін нормативтік құқықтық база жасалды деп айтуға болады.
Мұнда Мемлекеттік қызмет көрсетудің үлгілік (типтік) стандартының жаңа жобасы әзірленуде. Бұл бір жағынан, «Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау. Жалпы талаптар. ҚР СТ 1.13-2005» Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандартын алғашқы тексеру мерзімі жақындап қалды. Сонымен бірге, егер стандарт елеулі өзгерістерге ұшыраса, бұл түбінде мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау жұмысын қиындатып жіберуі, жалпы стандарттау процесін баяулатуы және соның салдарынан белгілі бір мерзімге көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің сапасын төмендетіп тастауы мүмкін.
Қазіргі кезде Мемлекеттік қызметтер көрсету тізілімін кеңейту мәселесі қаралуда. Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің тапсырмасы бойынша мемлекеттік қызметтер көрсету тізбесін 700 бірлікке көбейту жөнінде дайындық жұмыстары жүргізілуде. Мұның өзі қызмет көрсету сапасына жағымсыз әсерін тигізуі мүмкін.
Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттаудың әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай, тұтынушыларға көрсетілетін мемлекеттік қызметтер тізілімін кеңейтуді бірте-бірте жүзеге асыру қажет. Бұл тізілімге бірінші кезекте неғұрлым бұқаралық сұранысы көп, әлеуметтік маңызы зор және сыбайлас жемқорлық тұрғысынан (коррупциогендік) қауіпті қызмет көрсету түрлерін енгізген жөн.
Сонымен бірге, мемлекеттік қызметтер көрсетудің сан жағынан мөлшері ауқымды болған жағдайда, оларды әзірлеу кезінде келісуге уақыттың көп кетететіндігі және мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарының әзірлігіне мониторингтің үстіртін жүргізілуі ықтимал болуы әлеуетті қиындықтарға әкелуі мүмкін.
Бұған қоса, «мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасы мен қол жетімділік көрсеткіштерінің мағынасын дұрыс белгілеу, сондай-ақ осының негізінде мониторинг және бақылау жүйесін ұйымдастыру» қосымша қиындықтар туындатады [44, 53].
И.Н. Даурановтың пікірінше, ағымдағы мағынаны, стандартты және нысаналы деңгейді анықтау кезеңі аса күрделі және көп еңбек сіңіруді керек қылатын кезең болып табылады. Ғалымның мұндай қауіптенуі негізсіз емес. Қазіргі уақытта көптеген мемлекеттік органдардың, әсіресе олардың өңірлік деңгейдегілерінің, тұтынушылармен сауалнама жүргізуге жеткілікті қаржылай қаражаттары жоқ. Бұл проблеманы шешу үшін И.Н. Дауранов Қазақстан Республикасы Үкіметінің деңгейінде мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасы мен қол жетімділік көрсеткіштерінің нормативтік мағыналарын бекітуді ұсынады. Біздегі мемлекеттік басқару жүйесінің унитарлық құрылысы мен мемлекеттік басқарудың қолданыстағы үлгілік құрылымы ұсынылған нұсқаның пайдасына жұмыс істей алады.
Сонымен бірге, халыққа мемлекеттік қызметтер көрсететін мемлекеттік басқару органдары өз жұмыстарын жоспарлауға көзқарасын өзгертуі тиіс. Олардың міндеті – мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарының нысаналы көрсеткіштерінің мағынасы мен мемлекеттік қызметтерді сапалы көрсетуге қажетті бюджеттік қаражаттың көлемін негіздеп анықтау.
И.Н. Дауранов айтып кеткендей, мониторинг пен бақылаудың маңыздылығын А.А. Жолдыбаев та қолдайды. Ғалымның «Мемлекеттік басқару жүйесіндегі стратегиялық жоспарлауды жетілдіру» атты Академиялық сипозиумда сөйлеген сөзінде айтып көрсеткеніндей, стандарттарға қойылатын негізгі талаптардың бірі – бұл сапаның өлшемді көрсеткіштерінің болуы, солардың көмегімен пәрменді мониторинг жүйесі құрылады. «Осы ретте бақылау субъектілерінің барлығы жүргізген бағалаулардың тең мағыналылығы, субъектілер берген бағалардың бір бірінен тәуелсіздігі; бақылаудың кез келген түрі үшін бағалау индикаторларының баламалы жүйесін жасау арқылы аталған субъектілер берген бағалардың салыстырмалылығы қамтамасыз етілуі тиіс» [44, 72].
Сонымен бірге мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттары мен мемлекеттік органдар арасында өзара байланыс болуы көзделуі тиіс.
Мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын стратегиялық жоспарларға енгізу оларды бақылау жөніндегі жұмыстарды жүйеге келтіруге және тұтастай алғанда мемлекеттік орган қызметінің сапасы мен тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік қызмет көрсетудің үлгілік стандарты жобасының 2009 жылғы 1 маусымдағы редакциялық нұсқасына Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 30 шілдедегі № 558 қаулысымен бекітілген қолданыстағы Мемлекеттік қызмет көрсетудің үлгілік стандартымен салыстырмалық тұрғыдан жасалған талдау көрсеткендей, Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі ұсынған Үлгілік стандартының жобасында түбегейлілік тұрғыдан жаңа ережелер қамтылмаған.
Үлгілік стандарт жобасының 49 тармағының 32-сінде шамалы ғана өзгертілген түрде қолданыстағы Үлгілік стандарттан көшіріп алынған мәліметтер қамтылған.
2.1.2. Ұсынылып отырған Үлгілік стандарттың жобасында мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау объектілеріне жатпайтын талаптар қамтылған. Мәселен:
20-тармақта – «Қызмет көрсету орнымен қатар қолындағы қоғамдық көлігі (автобустар немесе электричкалар) көрсетілсін»;
21-тармақта – «Қызмет көрсету орнымен қатар автомобильдер қоюға арналған қолданыстағы алаңы көрсетілсін»;
26-тармақта – «Мемлекеттік қызмет көрсетуге қатысушы қызметкерлердің саны көрсетілсін (мәселен, сынып жетекшісі-оқытушы немесе тәжірибе алып жүрген дәрігер, дәрігерлер және медбикелер топтары және т.б.), сондай-ақ ағымдағы және нысаналы көрсеткіштер көрсетілсін»;
27-тармақта – «Мемлекеттік қызмет көрсететін қызметкерлердің біліктілігін арттыру мерзімділігі көрсетілсін (мәселен, біліктілік арттыруға арналған күндердің тиісті жылдағы саны және т.б.)» деп жазылған.
Әрине, келтірілген мәліметтер әлеуетті мемлекеттік қызмет тұтынушылардың қызығушылығын туындатуы мүмкін, бірақ олардың мемлекеттік қызметтер көрсету процесіне тікелей қатысы жоқ.
2009 жылғы Үлгілік стандарттың келесі маңызды кемшілігі – құжатта уәкілетті органдар мен мекемелердің қызметін өлшеуге, ескеруге және бағалауға мүмкіндік беретін мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасы мен қол жетімділік көрсеткіштері қамтылмаған. Бұл мемлекеттік басқарудың теориясы мен практикасының негізгі ережелеріне, сондай-ақ практикалық сыннан өткен озық шетелдік тәжірибеге қайшы келеді.
Қызмет көрсету нәтижелерін өлшеуге және ескеруге мүмкіндік беретін көрсеткіштердің болмауы мемлекеттік қызметтер көрсетудің мониторинг жүйесін құруға және оған пәрменді бақылау жасауға септігін тигізбейді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, осындай реформалар жүргізген бірқатар елдерде қойылған мақсаттардың көпшілігіне қол жеткізілген жоқ. Мұның басты себептерінің бірі – көптеген елдерде қызмет көрсету процесіне тиімді мониторинг жүйесінің қалыптаспауында. Тиісті есеп пен есептіліктің болмауы көрсетілетін қызметтердің сапасына бақылау жасауға мүмкіндік бермеді. Бұл, сайып келгенде, мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын енгізуге тырысудан бас тартуға мәжбүрледі.
Қазіргі уақытта Бюджет кодексінің талаптарына сәйкес мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын әзірлеу мен енгізуді регламенттейтін қолданыстағы институционалдық-құқықтық база жаңғыртылды. Үлгілік стандарттың мазмұны 26 тармаққа дейін жеткізілді. Оған бірқатар маңызды толықтырулар енгізілді, олар бір жағынан – мемлекеттік органдарға қойылатын талаптарды қатаңдатады, екінші жағынан – мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарының әлеуетті тұтынушыларға бейімделуін күшейте түседі. Бірінші кезекте, электрондық көмек көрсету нысанын көздейтін стандарттарды Қазақстан Республикасының Байланыс және ақпарат министрлігімен міндетті келісу туралы толықтыру енгізілген. Барлық әзірлеушілерге міндетті мемлекеттік қызмет көрсету стандартын әзірлеу, келісу және бекітудің екі айлық мерзімі белгіленген. Сонымен бірге мемлекеттік қызметтің сапалы көрсетілмеуіне байланысты тұтынушылардың сотқа жүгіну құқығы сақталған.
Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау мәселелері бойынша нормативтік құқықтық құжаттарды зерделеу растағандай, олардың мазмұны, тұтастай алғанда, Қазақстанда жүргізіліп отырған әкімшілік реформаның мақсаттары мен міндеттеріне, сондай-ақ практикалық сыннан өткен шетелдік тәжірибеге сай келеді.
Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау аспектілері «қазіргі уақытта бекітілген мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттары, мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттар негізінде бюджеттеу тетігінің жоқтығынан, мемлекеттік функцияларды, өкілеттіктер мен олардан туындайтын мемлекеттік қызметтер көрсетуді жүзеге асыруға бағытталған бюджеттік бағдарламаны анықтау кезінде пайдаланылмауына» байланысты болып отыр.
Мемлекеттік қызмет көрсету стандарты, бір жағынан – мемлекеттік қызмет көрсету процесінің құқықтық мазмұнын, екінші жағынан – оның қаржылық жағынан қамтамсыз етілуін анықтай отырып, бірегей құрал ретінде қолданылуы тиіс. «Стандарттың мазмұнын қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындардың нормативтерін анықтау кезіндегі шығыстар мен оларды есептеу тетіктерінің жиынтығымен» үйлестіруге ерекше мән беріліп отыр. «Стандартта егжей-тегжейлі позициялар неғұрлым көп көрсетілсе, нормативтің анықтамасы соғұрлым дәлірек болады» [45].
Мемлекеттік қызметтер көрсетуді ойдағыдай стандарттау тиімді бюджеттік процесін қалыптастыруға мүмкіндік жасайды. Экономикалық зерттеу институтының ғылыми қызметкерлерінің пікірі бойынша, бюджеттік процестің құрамдас бөліктеріне мыналар: «қызметтер көрсету тізбесін әрбір бағыт бойынша анықтау, қызметтер көрсету сапасының стандарттарын әзірлеу, қызмет көрсетілу қажеттігінің есебі, бюджеттік қызмет көрсетудің (тапсырманың) құнын бағалау, қызмет көрсету тәсілін анықтау, бюджеттік қызмет көрсетуге тапсырыс жасау және орналастыру, қызмет көрсету мониторингісін ұйымдастыру» жатады [46,75]. Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызметтер көрсетуді тиімді стандарттау қажеттілігі мен нәтижеге бағдарланған бюджеттеуді іске асыру арасындағы өзара байланыс жасау айқын көрініс тапты.
Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау және әзірленген стандарттар негізінде сапалы мемлекетік қызметтер көрсету мемлекеттік органдар мен мемлекеттік қызметшілердің қызметінің тиімділігіне бағалау жүргізуге байланысты көкейтестіндірілді.
Мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттары мемлекеттік органдардың ашықтығы мен айқындығын қамтамасыз етуге, қабылданатын шешімдердің тиімділігін арттыруға және қоғам мен билік арасында кері байланыс тетігін құруға мүмкіндік беретін мемлекеттік органдардың жұмыс сапасын арттыру құралы ретінде қарастырылуы тиіс. Бұл – әлемнің барлық дамыған демократиялық мемлекеттерінің алға жылжып бара жатқан жолы. Халықаралық сарапшылардың пікірі бойынша, мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын енгізу Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттің қатарына қосылуына мүмкіндік береді.
С. Қапаров жазғандай, стандарттар жүйесі тиісті нормативтік-құқықтық базаға негізделеді, ол өзіне нұсқаулық-әдістемелік және нормативтік құжаттардың мынадай түрлерін қамтуы тиіс:
стандарттар әзірлеудің жалпысалалық басшылық ретіндегі әдістемелік қағидалар;
номативтік актімен бекітілетін қызмет көрсету стандарттары.
Салалық тиесілілігіне байланыссыз, мемлекеттік қызметтер көрсетудің тәртібі мен сапасын регламенттейтін әрбір стандарт қызмет жеткізушілердің қызмет тұтынушылармен өзара қатынасын анықтайтын мынадай аспектілерді:
көрсетілетін қызметтің құрамы мен мазмұнының дәл және айқын тұжырымдамасын;
қызмет көрсетудің түпкілікті нәтижесін немесе нысанын;
қызмет көрсетудің белгіленген тәртібін (рәсімін), соның ішінде қызмет тұтынушы орындауы тиіс (немесе сәйкес болуы тиіс) шарттарды;
ақылы қызметтер көрсету үшін - құнын;
қызмет көрсету мерзімдерін;
тиісті органның және жекелеген лауазымды тұлғалардың қызметінің тиімділігінің мониторингін жүргізуге мүмкіндік беретін көрсетілетін қызмет сапасын бағалау индикаторларын;
шағымдану тәртібін, мерзімдері мен тетігін;
мемлекеттік қызмет көрсету процесіндегі заңсыз іс-әрекеттері үшін белгіленген лауазымды тұлғалардың құқықтарын, міндеттері мен жауапкершілігін көрсетуі тиіс [47].
Г. Щедровицкийдің пікірі бойынша, мемлекеттік органдарда енгізіліп отырған мемлекеттік қызметтер көрсету сапасы тұжырымдамасының ең жоғарғы тиімділігін қамтамасыз ету үшін оның басшылығы мынадай тұжырымдамалық қағидаттарды ұстануы тиіс:
Нәтижеге бағдарлану – мүдделі тараптардың мүдделерін қанағаттандыру кезінде нәтижелерге қол жеткізу.
Тұтынушыға бағдарлану – тұтынушы үшін тұрақты құндылық құру.
Басшылардың көшбасшылығы және мақсатқа берілгендігі – көрнекі және рухтандырушы көшбасшылық пен алға қойылған мақсатқа берілгендіктің жиынтығы.
Процестер мен фактілердің менеджменті – ұйымды өзара байланыстағы жүйелерді, процестер мен фактілерді пайдалана отырып басқару.
Персоналдың дамуы және қатысуы– персоналдың дамуы және қатысуы арқылы нәтижелілігін оңтайландыру.
Үздіксіз оқыту, жаңашылдық және жақсарту – бұл оқыту, инновациялар енгізу және жақсарту арқылы ұйымның мәртебесін арттыру.
Өзара серіктестік қатынастарды дамыту – бұл сапалы серіктестік қатынастарды дамыту және қолдау.
Корпоративтік, әлеуметтік жауапкершілік – бұл ұйымның тек өз бизнес ортасында ғана жұмыс істеуі емес, сонымен бірге, қоғамды тұтастай қоса алғандағы, барлық мүдделі тараптардың үміттерін түсінуге және қанағаттандыруға тырысып бағуы.
Соңғыларын жеткілікті түсінбеу ұйымның жұмыс істеуінің тиімділік және нәтижелілік деңгейін едәуір төмендетеді.
Тізбеленген қағидаттарда қайсыбір қатаң дәйектілік орын алмаған, сондықтан жоғарыда келтірілген тізбе тамамдалған болып есептелмейді. Ұйымды жетілдірген және жақсартқан сайын олар да өзгеріп отыруы мүмкін.
Мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасы мен қол жетімділігін қалыптастыру және іске асыру жөнінде сөз болған жағдайда, жоғарыда тізбеленген тұжырымдамалық қағидаттардың барлығын есепке алу, әдеттегідей, синергетикалық нәтиже береді [48, 24-бет].
Мемлекеттік қызметтер көрсетуді мемлекеттік органдар, мекемелер және өзге де ұйымдар Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес өз құзыреті мен функционалдық міндеттері және нақты қызмет түрлерінің стандарттары бөлігінде жүзеге асырады.
Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттау мақсаты – Қазақстан Республикасының аумағында тұратын және қызметін жүзеге асырып жатқан жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ететін, мемлекеттік билік пен қоғамның (халықтың) өзара қатынастарын реттеудің оңтайлы деңгейіне қол жеткізу болып табылады.
Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттаудың негізгі міндеттері мемлекеттік қызметтер көрсету процесін нормативтік қамтамасыз ету болып табылады, атап айтқанда, оларға мыналар жатады:
мемлекеттік қызметтер көрсету сыныптамасы;
мемлекеттік қызметтер көрсету мен олардың құрамдас бөліктерін стандарттау объектілерін айқындау;
стандарттау объектілері мен оларды сипаттайтын параметрлерге қойылатын негізгі талаптарды айқындау;
мемлекеттік қызметтер көрсетуді ұйымдастыру мен оның технологиясын анықтайтын құжаттардың құрамы мен мазмұнын сәйкестендіру;
атқарушы органдардың қызметін ұйымдастыруға сапа менеджментінің жүйесін енгізу;
әкімшілік кедергілерді жою [49].
Мемлекеттік қызметтер көрсетуді стандарттаудың негізгі қағидаттары (принциптері) ретінде мына қағидаттар (принциптер) белгіленген:
1) мемлекеттік қызметтер көрсету процесін клиент ретіндегі тұтынушыға бейімдеу қағидаты;
2) мемлекеттік қызметтер көрсетілуін тұтынушылардың ақпарат алып отыру қағидаты;
3) мемлекеттік қызмет көрсету стандарттарының жүйелілік және ұтымдылық қағидаты;
4) ғылыми тәсілді және инновацияны пайдалану қағидаты;
5) «бір терезе» қағидаты;
6) жауапкершілік қағидаты;
7) қызмет көрсету сапасына қосарланған бақылау жасау қағидаты;
8) орындаушының мүдделілік қағидаты.
Осы ретте мемлекеттік қызметтер көрсету процесін клиент ретіндегі тұтынушыға бейімдеу қағидаты тұтынушылардың қажеттіліктері мен үміттерін зерделеуді, соның ішінде, ең алдымен, мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасын, оларды көрсету тәтібі мен мерзімін, бағасын және кейбір басқа да сипаттамаларын зерделеуді, сондай-ақ мемлекеттік қызметтер көрсету сапасының объективті бағалануын қамтамасыз ететін тұрақты кері байланыс белгілеуді көздейді.
Мемлекеттік қызметтер көрсетілуін тұтынушылардың ақпарат алып отыру қағидаты мемлекеттік қызметтер көрсетілуін тұтынушыларды тұрақты ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін құруды, осы ретте оларға әртүрлі дереккөздерді, соның ішінде бұқаралық ақпарат құралдарын, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды және т.б. пайдалануға мүмкіндік жасауды қажет етеді.
Стандарттардың жүйелілік және ұтымдылық қағидаты әзірленіп жатқан стандарттардың тұтынушылар үшін қарапайым және түсінікті болуын, сондай-ақ мемлекеттік қызмет көрсету түрлерін жеткізушілер мен тұтынушылардың қатынастарын реттейтін басқа да нормативтік құқықтық актілермен қайшылықтары болмауын қажет етеді.
Ғылыми тәсіл мен инновацияларды пайдалану қағидаты мемлекеттік қызметтер көрсетудің әлемдік тәжірибесі мен қолданыстағы практикасына жасалған талдау негізінде мемлекеттік қызметтер көрсету процесіне инновациялық тетіктер енгізілуін талап етеді.
«Бір терезе» қағидаты мемлекеттік қызметтер көрсетілуін тұтыну үшін тұтынушының лауазымды тұлғалардың шағын тобына немесе жалғыз ғана орындаушыға жүгінуін көздейді.
Жауапкершілік қағидаты мемлекеттік қызметтер көрсету сапасының белгіленген деңгейін қамтамасыз ету бойынша лауазымды тұлғалардың баламалылық жауапкершілігінің болуын талап етеді.
Қызмет көрсету сапасына қосарланған бақылау жасау қағидаты мемлекеттік қызмет көрсету түрлерін жеткізушілердің қызметіне сыртқы және ішкі бақылау жасаудың тиімді және пәрменді жүйесін орнатуды талап етеді.
Орындаушының мүдделілік қағидаты орындаушының мемлекеттік қызметтің тиісті түрін сапалы және дер кезінде көрсетуге өз басының мүдделі болуын көздейді [50].
Мәселен, осыдан үш жыл бұрын «Мемлекеттік қызмет көрсетудің Үлгілік стандартын бекіту туралы» ҚР Үкіметінің қаулысы қабылданды. Соның негізінде мемлекеттік органдарға өз құзыретіне кіретін әрбір мемлекеттік қызмет көрсету бойынша жекелеген мемлекеттік қызмет көрсету стандарттарын бекіту туралы берілген нұсқауға сәйкес министрліктер мен әкімдіктер бойынша тиісті актілер қабылданды. Сонымен бірге, осы шешімдерді іске асыру практикасы көрсеткендей, шыққан тегі әртүрлі мемлекеттік қызметтер көрсету үшін типтік көзқарас жағымды бола бермейді, сол себептен аталған шешімдердің күші жойылды. Қазіргі кезде ҚР Үкіметінің 2009 жылғы 15 желтоқсандағы «Мемлекеттік қызмет көрсету стандарттарын бекіту туралы» № 2121 қаулысымен белгіленген жеке стандарттар тобы ғана қолданылады [51].
Үлгілік регламент қабылдау бойынша да осыған ұқсас жағдай қалыптасты. Мұнда ұзақ уақыт ҚР Үкіметінің 2007 жылғы «Мемлекетік қызмет көрсетудің Үлгілік регламентін бекіту туралы» № 559 қаулысы қолданылды [48], оның тек 2010 жылдың екінші жартысында ғана ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 3 тамыздағы № 777 қаулысымен күші жойылды.
Кейін 2010 жылғы 20 тамызда ғана ҚР Үкіметінің «Жеке және заңды тұлғаларға көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің тізілімін бекіту туралы» №745 қаулысы қабылданды [52], сол қаулымен 206 мемлекеттік қызметтен тұратын тізілім бекітілді, осы қызметтер бойынша стандарттар әзірлеу көзделіп отыр.
Бұл ретте ҚР Экономикалық даму және сауда министрлігі ҚР Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттігімен бірлесіп, мемлекеттік қызметтердің осы тізілімін жүйелі түрде кеңейту бойынша мемлекеттік органдармен жұмыс жүргізуде.
Көріп отырғанымыздай, мемлекеттік қызметтерді стандарттау жөніндегі жұмыс іс жүзінде бастапқы сатысында тұр. Тиісінше, осы күнге дейін мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасы мен қол жетімділігінің нысаналы көрсеткіштерін белгілеу жөніндегі әдістемелік әзірленімдер де болмай отыр.