Туризм географиясы

Қазіргі шақта рекреациялық іс-әрекет маңызды әлеуметтік экономикалық факторлардың біреуіне айналып отыр. Халық шаруашылығының жаңа саласы қалыптасуда. Бұл саланың дамуы ресурстарға, қызметкерлеріне сүйенеді, басқа салалармен байла ныстарын ұлғайтады және ойдағыдай әлеуметтік-экономикалық нәтижелерге жетіп отыр.

Рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру кешенді түрде жүргізілу. қажет, өйткені рекреациялық жүйе қандай түрде болмасын, өзараәрекеттесуде болады: демалушылар тобы, табиғи кешендер техникалық инфрақұрылым, қызмет көрсету сферасы, өндіріс сферасы, еңбек ресурстары, орналастыру жүйелері және басқалары. Жердің географиялық ортасының сипаттарына байланысты ғылыми зерттеулерді дамыту кезінде, рекреацияның мәселелері және оның географиялық сипаты пайда болады. Рекреациялық мәселелерді қазіргі өмір талабында зерттеу, ғылыми жетістіктердің сөз жүзінен іске асырылуы - міне, осылардың барлыгының жинағы қоғамдық географияның жаңа саласы болатын рекреациялықгеографияны туғызды. Бұрынғы КСРО-да география саласында рекреациялықмәселелерін зерттеу жұмыстарымен КСРО FA академигі И.П. Ге­расимов басқарған География институты айналысатын. Бүндай жұмыстармен негізінен B.C. Преображенский басқарған физикалық география бөлімі және А.А. Минц басқарған экономикалық геогра­фия бөлімі айналысқан.

Рекреациялықжүйені объективті жәнеәлеуметтік құрылым ретінде түңғыш рет ұсынған B.C. Преображенский болды. B.C. Преображенскийдің ұсынысы кеңестік рекреациялық геогра-фияның аяғына түру жолында ең алғашқы ірі қадам болып санала-ды. B.C. Преображенскийдің пікірінше, рекреациялықжүйе дегеніміз функционалдық мәні бойынша объективті жәнеәлеуметтік күрьілым, басқа материалдық (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік) және материалдық емес (тұрмыстақызмет көрсету, қоғамдықтамақтандыру, денсаулық сақтау) салаларымен теңдес халық шаруашылық жүйесі (саласы) болып табылады. Рекреациялыққызметтерді өндіруге және халықтың рекреациялыққажеттіліктерін қанағаттандыруға мамандан-дырылған аумақтық-шаруашылық құрылымның географиялық си­паты пайда болды. Зерттеу практикасында жиналған мәліметтер геожүйенің ерекше концепциясын - территориялық рекреациялықжүйесін (ТРЖ) жасады, ол рекреациялық географияның жаца оку пәні болмақ [6].

«Территориялық рекреациялықжүйе» - бұл әлеуметтік географиялық жүйе. ТРЖ-де белгіленген қоғамдық функциялар жиналған, оньщ ішінде адамның (рекреанттың) денсаулығы мен еңбек қабілеті, физикалық және психоэмоциялық күш-қуатын калпына келтіру ең бастысы болып табылады. Қүрьілымы жағынан ТРЖ бір-бірімен байла­нысты әлементтерден (шағын жүйелерден) тұрады: табиғи жәнемәденикешендер (ТК), техникалық құрылыс (ТК), қызмет көрсету (ҚК), басқару органы (БО) және демалушылар тобы (ДТ) - рекреанттар (7-сурет).

«Демалушылартобы» аттышағынжүйе- еңнегізгісі, олтуристердіңәлеуметтік-демографиялық, жергіліктіжәнеұлттықерекшеліктерінебайланысты, ТРЖ-ніңбасқадаәлементтерінеқойылатынталаптардыанықтайды. Бұлжүйерекреациялыққажеттіліктіңқұрылымыменмөлшерін, туристіксұраныстыңгеографиясыментаңдауын, туристікағымдардыңәртүрлілігіменмаусымдықсипатынанықтапотырады.

«Табиғижәнетарихи-мәденикешендер» шағынжүйесіресурсретіндеқарастырылып, ТРЖкұрылуыныңжергіліктібазисіболыптабылады. Табиғижәнетарихи-мәденикешендердіңбелгілібірсыйымдылығы, сенімділігі, комфорттылығы, тұрақтылығыжәнеатграктивтілігі (тартымдылығы) болады. Оларпайдалануқорыныңкөлемі, тараумөлшері, пайдаланукезеңдеріарқылысипатталынадыжәнедемалушыларғақызметкөрсетупроцесіндебірнешеретқолданылады.

«Техникалыққұрылыстар» шағынжүйесі- демалушыларменқызметкөрсетушілердіңтіршілікәрекеттерін (орналастыру, тамақтандыру, көлікқызметтері), соныменқатарарнайырекреациялыққажеттіліктерінде (емдеу, сауықтыруқызметі; экскурсиялық, мәденижәнетұрмысқызметтері) қамтамасызетеді. Рекреациялықжәнеқызметкөрсетукәсіпорындарыныңкешенірекреациялықинфрақұрылымдықұрайды. Оларсыйымдылық, әртүрлілік, ком-форттылық, экологиялық, технологиялық (пайдалануғадайындық) көрсеткіштеріменсипатталады.

«Қызметкөрсетушілер» шағынжүйесідемалушыларғарекреа-циялыққызметкөрсетуфункциясынатқарадыжәнерекреациялықмекемелердіңөндірістік-технологиялықжабдықталуынқамтамасызетеді. Бұлшағынжүйемамандандырылғанмекемелердерекреациялыққызметкөрсетушілердіңсанымен, туристікмамандардыңкәсіптікжәнебілімдеңгейіменсипатталады.

«Басқаруорганы» шағынжүйесіТРЖәлементтерініңөзараәрекеттерінреттепотырадыжәнебарлықжүйелерініңбүтіндей жерліжұмысістеуінқамтамасызетеді. ҚазіргіуақытқажәнеолашаққажоспарлауменбасқаружүйесіарқылыТРЖжелілерінің әртүрлісалаларымендеңгейлерініңкешендітүрдедамуынжүзегеасырады, рекреациялыққажеттіліктердіболжамдайды, рекреациялықресурстарғабалансжасайды, рекреациялықіс-әрекеттердіңақпаәлеуметтікзерттеулержәнет.б. әдістер), медициналық-биологиялықжәнебасқағылымдардақалыптасқанәдістердіқолданады.

Зерттеунысанының (ТРЖменрекреациялықаудандар) кешендіксипатына; кеңауқымдыішкі, салааралықжәнеаудан-аралықбайланыстарына; қоғамдықфункцияларының, дамуфакторларыменшарттарыныңәртүрлілігіне; рекреациялықіс-әрекетұйымдастырылуыныңаумақтықформаларынабайланыстырекреациялықгеографиядажүйеліктетікпенжүйелікталдауәдістерікеңқолданылады. Жүйеліәдістердіңқолданылуыарқа-сындарекреациялықжүйетұжырымдамасын, базистікжәнежекефункционалдықмодельдержиынтығынжасау, пәнаралықзерттеулербағдарламасынәзірлеполардыңүшдеңгейін:

1) зерттеу нысанын іздестіру мен модельдеу деңгейі;

2) бастапқы ақпаратты жинақтау мен талдау, әлеуметтік-экономикалық критерийлерді, нормативтер мен шектеулер жүйесін анықтау деңгейі;

3) мәселені шепгу алгоритмін табу, алдың ала берілген мақсат етілген функцияларына сәйкес ТРЖ-ның тиімді құрылымын анықтау деңгейі - белгілеу мүмкіншілігі пай-да болды. Жүйелі тетік жүйелердің қалыптасуы, динамикасы мен дамуының компоненттік, функционалдық және тарихи аспектілерін үйлесімді түрде талдауға бағытталған.

ТРЖ мен рекреациялық аудандардың жүйелі зерттеулерінің компоненттік аспектісі екі өзара байланысты мәселелерден тұрады:

1) қалалық, қала маңы мен сырттағы демалыстың ТРЖ-сі қандай эле-менттерден (шағын жүйелерден) түратынын анықтау (компоненттік талдау); 2) осы әлементтердің (шағын жүйелердің) бір-бірімен қандай байланыста түрғанын анықтау (құрылымдық талдау). Осындай талдау арқылы жүйенің біртүтас болуын (жүйе қасиеттері тек оның әлементтерінің сипаттамаларымен шектелмей, жүйе компоненттерінің өзара әрекеттесуімен анықталатын жағдайда) ескере тұра, күрделілігін анықтауға, әлементтерінің өзара әрекеттесуінің заңдылықтарын білуге, осы жүйені басқа жүйелермен салыстыруға болады.

ТРЖ жүйелі талдауының функционалды аспектісі оның қү-растырушы әлементтерінің өзара әрекеттесу үрдісінде және қоршаған орта әсерндегі жағдайда функцияларын орындау тетігін зерттеуге бағытталған. ТРЖ-ның ішкі өзара әрекеттесуін талдау арқасында объектке және субъектке көзделген ТРЖ моделі жасалған (Ю.А. Ведераттық, нормативтік-құқықтық және материалдық-техникалық жағы-нан камтамасыз етілуін жүзеге асырады.

Рекреациялық география ТРЖ-ні бүтін бір жүйе ретінде зерттеп, оның қалыптасуын, динамикалық дамуын, әртүрлілігін, ТРЖ-нің басқа да географиялық жүйелерімен өзара әсерлерін және өзара байланысының заңдылықтарын анықтайды.

Басқа ғылымдармен бірігіп, рекреациялық география

а) жүйелердің оңтайлы түрде жұмыс істеуі бойынша;

б) алдың ала қажет етілген шарттарымен сипатталатын жүйелерді жоспарлау: рекреациялық қажеттіліктерді анықтау; жүйелердің іске қосылу салдарларын болжау; аумақтар бойынша жасалған нормаларды тағайындау; ТРЖ зерт­теу мен жобалау әдістемелерін анықтау бойынша ұсыныстар жасайды. Сонымен қатар, рекреациялық география жұртқа ТРЖ жергілікті ерекшеліктері жөніндегі ақпарат береді.

Демек, рекреациялық география - бұл халықтың рекреациялықіс-әрекетін ұйымдастыруын зерттеп түсіндіретін интегралдық-синтетикалық ғылым. Мұндай жағдайда территориялық қоғамдық жүйенің рекреациялық шағын жүйесі (ТҚЖ немесе ойкумена) зерттеу объектісі болып қарастырылады, ал зерделеу пәні ретінде территориялық рекреациялық жүйе алынады. «Рекреациялық іс-әрекетті территориялық тұрғыдан ұйымдастыру» термині қоғамдық географиядағы «қоғамның территориялық ұйымдастырылуы» ұғымына сәйкес келеді.

Жалпы айтқанда, қоғамның территориялық ұйымдастырылуы түсінігі еңбектің территориялық бөлінісін, өндіріс күштерінің орналасуын, өндірістік қатынастардағы аймақтық айырмашылықтарын, халықты орналастыру, қоғам мен табиғаттың өзара қатынастарын, аймақтық әлеуметтік-экономикалық саясат мәселелерін және т.б.қамтиды. Бұлардың барлығы адамның рекреациялық іс-әрекет түжырымдамасына сәйкескеледі.

Рекреациялық география тарихи, салыстырмалы, картографиялық, аналитикалық, статистикалық, математикалық модельдеу, баланс әдістерін, социологиялық зерттеулерді кең түрде қолданады.

ТРЖ-ні зерттеу барысында осы әдістерді кешенді түрде пайдала-ну қажет, яғни басқаша айтсақ рекреациялық география жүйелі талдау әдістерін қолданады. Зерттеу тақырыбының әлеуметтік сипатына орай рекреациялық география басқа қоғамдық ғылымдарда (баланстық,нин, 1982), ал сыртқы байланыстарын және қоршаған ортамен өзара әрекеттесуін анықтау арқылы рекреациялықаудан тұжырымдамасы \пайда болды.

Жүйелі зерттеулердің тарихи әдісі де екі бағытта жүргізіледі:

1) генетикалық талдау - ТРЖ-нің пайда болуын, оның қалыптасу мен даму кезеңдерін карастырады;

2)   болжам әдісі - болашақта болатын рекреациялыққызмет көрсету мен оның территориялық ұйымдастыру түрлерін анықтайды.

Экспедициялық зерттеулер әдісі әдеттегі географиялық әдісбола тұра, рекреациялық географияда рекреациялық шаруашылықтың қалыптасуы, дамуы мен аумақтық ұйымдастырылуы жөніндегі мәліметтерді жинақтау үшін кең қолданылады. Кейбір жағдайларда (өзіндік, ұйымдастырылмаған демалысты, қала маңындағы рекреа­циялықағымдарды, табиғи кешендердің тұрақтылығын зерттеуде) экспедициялық зерттеулер әдісі шынайы ақпаратты жинаудың, талдаудың басқа әдістері (картографиялық, математикалық, баланстық) үшін мәліметтер банкін қалыптастырудың жалгыз әдісі болып табылады.

Картографиялық әдіс рекреациялық географияда кең қолданылады. Картада рекреациялық ресурстардың орналасуын, туристік ағымдардың қозғалысын, туристік инфрақұрылымды көрсетуге болады. Сонымен қатар осы әдіс картадан жаңа мәліметтер алу үшін және олардың функционалдық заңдылығын анықтау үшін қолданылады.

Математикалық талдау мен модельдеу әдісі жиналған мәліметтерді тез өңдеу үшін колданылады. Есеп машиналарын қолдану арқылы статистикалық өрістер, әлеуеттер және т. б. карталарды жасауға болады. Рекреациялық географияда рекреациялықтаңдау, корреляциялықжәне регрессиялық талдау жасау үшін статистикалық сұраптау әдістері кең қолданылады.

Сонымен қатар, рекреациялықтаңдаудың жасырын құрылымын талдау үшін, рекреациялық, ортаны бағалау, қызмет көрсету сапасын анықтау үшін, ТРЖ динамикасын, бүтіндігін, жайлылығын білу үшін латенттік-құрылымдықжәне факторлық талдау әдістері қолданылады. Социологиялық зерттеулерде негізгі пайдаланатын әдістер - сауалнама әдісі, интервью әдісі, қүжаттарды оқып-зерттеу тәсілі (мысалға, туристік жолдамаға тапсырыс журналдары, ұсыныстар кітабы).

Баланс әдісі рекреациялыққажеттіліктерді, рекреациялық ресур-старды, материалдық-техникалық базаның сыйымдылығын ескеріп, ТРЖ-нің дамуын жоспарлау мен болжамдау және талдау жасау үшін қолданатын есептеу әдістерінің жинағы. Бұләдісжұрттың табысы мен демалысқа жұмсалатын шығынын жоспарлау үшін, еңбек ресурстарымен қамтамасыздандыру үшін, қажеттіліктер көлемін ескере түра, қажетті рекреациялықаумақтар көлемін анықтау үшін, ауданаралық туристік ағымдарды (сұраныс көлемі мен қоддағы ресурстарды еске­ре түра) реттеу үшін қолданылады.

Жоғарыда айтылған әдістермен қатар рекреациялық геогра­фияда экономикалық, медициналық-биологиялық әдістер жәнерекреациялық, қызмет көрсетудің экономикалық әсерлігін анықтау үшін, туристік сұраныс пен ұсыныстарды болжамдау үшін сараптау әдісі қолданылады.