Туризм географиясы

Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар:

1) адамның күшін қалпына келтіру функциясы;

2) физикалық және рухани даму функциясы. Қалпына келтіру (психофизиологиялық) функциясына тамақтану, үйқы, қозғалыс жатады. Даму (рухани-интеллектуалды) функциясы­на сауықтыру, танымдық, қатынас жасау жатады (В.М. Кривошеев, 1978).

Жоғарыда айтылғанға сүйеніп «рекреациялық іс-әрекет» анықтамасын беруге болады. Рекреациялық іс-әрекет- бұл адамның бос уақытында пайда болатын физикалық және психикалық күшін қалпына келтіру және өз-өзін жан-жақты дамыту мақсатында орындалатын іс-әрекет.

Рекреациялық іс-әрекет адамның қолы бос уақытында өтеледі. Қолы бос уақыт екі бөліктен тұрады: 1) бос уақыт немесе демалуға арналған уақытжәне2) бұдан гөрі күрделі жоғары дәрежелі іс-әрекеттерге арналған уақыт.

Пайдалану сипатына қарай бос уақыт күнделікті, апталық және жыл сайынғы бос уақыт болып бөлінеді. Бос уақыттың осылай бөлінуі демалыс құрылымын зерттеу кезіндегі әдістемелік негізі болып табылады. Сондықтан бос уақыт рекреациялық іс-әрекетті мерзімділік және территориялық белгісі бойынша қарастыруға мүмкіндік береді. Күнделікті бос уақытты пайдалану немесе күнделікті рекреация қала ішіндегі күнделікті демалыспен байланысады. Апталық ре­креация қала маңындағы рекреациялық объектілердің орналасуына байланысты болады. Ал жыл сайынғы рекреация негізінен курортгық рекреациялық объектілерімен байланысады. Сондықтан, бос уақыттың бөлінуі бойынша рекреацияның келесі түрлерін айырамыз: қала ішіндегі рекреация; демалыс күндеріндегі (уикэнд), қала маңында іске асатын апталықрекреация немесе жергілікті рекреация; демалыс немесе каникул кездерінде болатын жыл сайынгы рекреация.

Тұрмыста, ғылымда бір-біріне жақын екі ұғым- демалыс пен бос уақыт ұғымдары қолданылады. Олардың мағынасы жақын болса да, дегенмен, айырмашылықтары да бар.

Демалыс деген «тәуелді» ұғым: оның мағынасы тек «еңбек» ұғымымен бірге қостасканда түсінікті болады.

Әдебиетте қарама-қарсы категориялар - «еңбек» пен «демалыс» диалектикалық біртүтастықта қарастырылады. Демалыссыз еңбек те, еңбексіз демалыс та болмайды. Осындай формула «еңбек-демалыс» адамның әлеуметтік-биологиялық мәніне негізделеді. Биологиялық энергияны толықтырғызбайтын «абсолюттық» еңбек ағзаның азуына және өлімге апарып соғады. Бүған жаратылыс табиғи тосқауыл қойған: оның аты - шаршау, ал шаршаған адам белсенді болсын, пассивті бол сын, демалыс арқылы қалпына келу әдісі бар. Белгілі со­циолог А.С. Орловтың айтуынша, демалыс дегеніміз - ол «ең жоғары деңгейдегі еңбек қабілетін сактау әдісі» болып табылады [4].

Шектен шыққан «абсолюттық демалыс» та зиянды. Жүк түспеген ағза ақырында босап кетеді, төзімділігінен айырылады, адамның еңсесі түсіп қалады. Бұның бәрі шаршаудың салдары, бұл жолы еңбектен емес, демалыстан шаршау. Ағзаның тонусын дұрыс көтермелеу үшін ерекше бір жаттығу, яғни еңбек қажет.Осындай «еңбек-демалыс» қос категориясын қолдансақ, демалысты адамның биологиялық тіршілігінің формасы ретінде түсінуімізгеболады.

Демалыс адамның жұмыс істеу қабілетін қалпына келтіреді, жүйке жүйесіне және психологиясына тиетін қысымды бәсеңдетеді, ал ауыр жұмыспен айналысатын адамдардың физикалық қысымын да азайтады. Н.С. Мироненко мен И.Т. Твердохлебовтың айтуынша (1981), демалыс - бұл күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-әрекеті. Демалыс халықтың қоғамдық өмірінің бір бөлігі, сондықтан ол әлеуметтік кате­гория болып табылады. Демалыс кезіндегі адамның іс-әрекеттерініңжіктелуі мынадай:

1. Белгілі бір физикалық ауырлықпен байланысты іс-әрекет (серуендеу, спортпен шұғылдану).

2. Әуесқойлық әрекеттермен шүғылдану - аңшылық, балық аулау, саңырауқұлақ пен жеміс-жидек жинау және т. б..

3.   Өнер әлеміне бейімделу (театрға, концертке, мұражайларға бару), өнер саласындағы шығармашылық (көркем өнер, ағашты зер-делеу және т. б.).

4.  Интеллектуалдық іс-әрекет (көркем әдебиет, газет, журналдар-

ды оқу, теледидарды көру).

5.  Еркін тақырыпта әңгімелесу, сұхбаттасу, өз таңдауына байла­нысты сөз табысу.

6.  Белсенді (ойнау, билеу) немесе пассивті түрде көңіл көтеріп,сергу.

7. Көңіл көтеру үшін саяхат жасау [5].

Аталған факторлар, әсіресе саяхат кезінде, өзара күрделі қатынастарда тұрады.

Демалыс түсінігімен қатар, география, социология мен қала құрылысы аяларындағы ғылыми жұмыстарында рекреация, рекреациялық іс-әрекет, рекреациялық үрдіс түсініктері де жиі қолданылады, себебі еңбек етудің және бос уақытты пайдалану түрлерінің өзгеруі демалысқа да қатты әсерн тигізеді. Жақсы демалыс - бұл жай жатып, тынығу емес, ол - адамның іс-әрекет түрлерінің ауысып тұруы. Шынында да, адам өзінің бос уақытын сауықтыру немесе спорттық, мәдени, танымдық мақсат үшін жұмсайды. Мысалы, санаторийлерде, демалыс үйлерінде, пансионаттар мен демалыс базаларында болған кезде адам жиі белсенді жорыққа және экскурсияларға шығып түрғаны жөн. Осындай саяхаттар адамның тұрғылықты жерінен тыс жерде арнайы аумақтарда іске асады, яғни рекреация арқылы адам өзінің физикалық және рухани күшін қалпына келтіреді.

Рекреация дегеніміз этимологиялық мәндердің жинағы: recreatio(латынша) - қайта қалпына келу, recreation(французша) - демалыс, көңіл көтеру, іс-әрекеттің өзгеруі.

Рекреация ұғымының казіргі мағынасының әлеуметтік мәні басым болып келе жатыр.«Рекреациялық іс-әрекет дегеніміз адамның бос уақытында физикалық және психикалық күптін қалпына келтіру, оның жан-жақты дамуы мақсатында өткізілетін іс-әрекеті. Адам іс-әрекетінің баскд бағыттарына қарағанда рекреациялық іс-әрекет адам жасайтын істерінің әртүрлілігімен және үрдістің өзіндік құндылыгымен сипатталады» [6].

Осы анықтамада рекреациялық іс-әрекеттің әлеуметтік сипаты ерекше көрсетіліп, оның ең маңызды ерекшеліктері орьш табады. Біріншіден, уақыттың бос уақытымен байланысы, екіншіден өзіндік құндылығы, яғни мүлда адам үшін мақсатқа жетуде іс-әрекет үрдісінің озі де маңызды.

Сөйтіп бос уақытта көңіл көтеру мен рекреация ұғымдарының мағынасы бір-біріне жақындап қалады.

«Рекреация - бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы мамандандырылған аумақтарда тәуліктік, апталық және жылдық өмір циклдеріндегі, адамның бос уақытын пайдалану кезінде іске асатын сауықтыру, танымдық, спорттық жәнемәдени-көңіл көтеруге арналған қатынастар мен құбылыстар жиынтығы» (Н.С. Мироненко, И.Т. Твердохлебов, 1981). Бұл анықтамада миграциямен бірге осыған байланысты барлық құбылыстар мен қатынастар кешені, оның ішінде экономикалық іс-әрекетпен қызмет корсетудің барлық техникалық-экономикалық тетіктері орын табады.

Бос уақыттың күнделікті, апта және жыл сайын болатын демалысқа бөлінуі әдістемелік жағынан өте пайдалы: осының негізінде демалыс құрылымы мен бос уақытты рекреациялық мақсатта пайдалануды зерттеуге болады. Бос уақыттың осындай жіктелуі арқылы рекреациялық іс-әрекетті кезеңдер мен аумақтар бойынша қарастыруга болады. Күнделікті бос уақыт пен күнделікті демалыс адам мекенжайымен, қала ортасымен және оның кеңістіктегі ұйымдастырылуымен байланысты. Апта сайынғы демалыс қала маңының рекреациялық нысандарының орналасуына тәуелді. Жыл сайынғы бос уақытты пайдалану курорттық түрлі рекреациялық нысандардың орналасуымен байланысты. Осындай жіктелуге орай елді мекен ішіндегі рекреацияны (демалысты); апта сайынғы уикэндтегі қала маңындағы рекреацияны (жергілікті рекреация); жүйелі демалыс немесе каникул кезіндегі жыл сайынғы рекреацияны (аудан ішіндегі, жалпымемлекеттік, халықаралық) бөліп атауға бола­ды (2-сурет).

Ұзақтығы жағынан рекреация қысқа жәнеұзақ(1 тәуліктен аса) мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді рекреацияда демалушы өзінің тұрақты жеріне түнеуге қайтып келеді, ал ұзақ мерзімді ре­креация кезінде адамдар өзінің тұрақты жерінен тыс жерде түнейді. Қысқа мерзімді рекреация аумақтың табиғи зоналарымен (бір-екі сағат қаптықтықта) шектелсе, ұзақ мерзімді рекреация тек қана аумақпен шектелмейді, функционалдық зонадан басталып, ғаламдық масштабка дейін қамтылады. Ұзақ мерзімді рекреация өзінің мәні жағынан туризм сияқты терең ұғыммен сәйкес келеді.

Туризм (француз сөзі tourisme - серуендеу, саяхат жасау) - бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерде өткізудің бір түрі. Рекреацияға немесе демалысқа қарағанда, туризм - мағынасы тар түсінік. Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша «туризм» - бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда бо­латын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы. Әрине, егер де бұл тұрақтау ұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе. Сонымен, туризм - бұл тұрақты жерінен тыс жерде 24 сағат немесе одан артық уақыт ішінде болатын рекреацияның барлық түрі. Басқаша айтсақ, туризм ұғымына туризмнің дәл өзі де (маршрут бойынша саяхат жасау, жорықтар, табиғи кедергілерден өту және т. б.), санаторлық-курорттық демалыс та, іссапарлар да жатады.

1 - күнделіктідемалыс; 2 - аптасайынғыдемалыс; 3 - жылсайынғыдемалыс

2-сурет. Босуақытмерзімдеріменрекреациялықкеңістіктердітаңдапалуарасындағыұйқастығы (Н. Кючукова, Т. Крыстев, 1972)

ТуризмніңтұжырымдамалықұғымыншвейцарғалымдарыВ. УнцикерменК. Крапф, кейінтуризмаясындағығылымисарапшыларыныңхалықаралықассоциациясыберген. Бұлұғымжуйелітетіккенегізделеді. Бұлартуризмдеп«адамдардыңөзмекендейтінжерінентысжердетабыстабумақсатыніздемейсаяхатпенқысқауақытболуларынақатынастықұбылыстарменқатынастаржиынтығын» атаған[7].

Арнайыәдебиеттетуризмбелгілібір «ұғымдаршеңберінде» көрсетіледі. Бұлшеңбергеадамныңүйреншіктіжерінентысжердеболғанкезіндегішараларыкіреді- сауығу, болмыстытану, туған-туысқандарыменжолдас-жораларынабару, іскерлікжәнекәсібишаралардақатысу, мінажатету, емделужәнет. б. Әрине, туризмдіжайшаралартізіміменінектеудұрысемес, дегенмен, осындайанықтаматуризмніңшекараларыншамалауғамүмкіндікбереді.

Туризмніңрекреацияның «көлеңкесінен» шығып, өзіндікда-муынабайланысты, туризмменрекреацияныдұрыстапайыруменғылымианықтамаларынтүзетуқажеттілігіпайдаболды. Рекреациясубъектініңерекшебірбиологиялықбелсенділігіболыптабылса (бұлрекреациядаәлеуметтіккомпонентіжоқдегенсөземес, мүлдатекқанаоныңбиологиялықбасымдығыкөрсетіледі), туризмеңалдыменәлеуметтік-экономикалықіс-әрекетсферасыболыпанықталады.

Рекреацияғақарағандатуризмәлеуметтікмағынасыбойын­шабосуақыткатегориясынажақынырақжәнеоныңэкономикалықкомпонентіөтемаңызды, сондықтантуризмдікейде«босуақытиндустриясы» дептеатайды. Бұлжайтекімаңыздынәрсенібөліпкөрсетеді: біріншісі- халықтың (әсіреседамығанелдерде) босуақытытуризмментолтырылады; екіншіден, туризмадамныңқамынойлайтынэкономиканыңжылдамдамыпкележатқантолыққандыса-ласынаайналды[2].

Туризмніңәлеуметтік-экономикалықмағынасы, оныңкеңауқымы, бұқаралығыжәнемаңызыоны«демалыс», «босуақыт», «рекреация», «туризм» ұғымдарыныңқатарындағыорнынбөліпкөрсетеді.

Мағынасымен бірге, туризм мен рекреацияның көлемі де бірдей емес. Рекреация қысқа мерзімді рекреациялық белсенділікті күнделікті өмір шеңберінде қамтиды. Туризм болса осындай әдеттілікті, күнделікті сипатын, қарапайымдықты жоққа шығарады. Осыған орай түрткі жағынан туристік іс-әрекетке ұқсас, бірақ адамдардың үйреншікті ортасында өткізілетін қысқа мерзімді сауықтыру, көңіл көтеру, мәдени-танымдық және т. б. шаралар туризм шеңберіне кірмейді.

Тағы бір айырмашылық: қызмет бабындағы саяхаттар (іссапар өтетін жерде табыс табу мақсаты болмаса) туризмнің бір бөлігі бо­лып табылса, адамның кәсіби іс-әрекеттері рекреацияға жатпайды. Дүниежүзілік туристік ұйым (ЮНВТО) іскерлік туризмге съездерге, жиналыстарға, ғылыми конгрестер мен конференцияларға, жәрмеңкелерге, көрмелерге қатысу мақсатында жасалған қызмет са-парларын жатқызады [2].

ЮНВТО - БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 1975 жылы құрылған. Оған әлемдік туризм индустриясында басты рөл ойнайтын елдер кіреді. Орталығы Испания астанасы Мадридте орналасады. ЮНВТО статистикалық мәліметтердің талдауымен, трендтерді (ұзақ мерзімді тенденцияларды) анықтаумен, мүшелеріне туризмді жоспар-лау мен ұйымдастыруда көмек көрсетумен айналысады (С. Меллик, 1995).

Сөйтіп, туристік іс-әрекетәрқашан рекреациялық, ал рекреациялық іс-әрекет туристік іс-әрекетболмайды. Мұндай көзқарасты көптеген ғалымдар қолдайды, ал кейбіреулері, мысалға, ағылшын географтары С.М.Холл мен С Дж.Пейдж [8] күрделі сүлбаларды кұрастырады. 3-ші суретте еңбектің, бос уақыттың, рекреация мен туризмнің қатынастары көрсетілген: бұл сұлба рекреация ұғымының одан әрі әлеуметтену тенденциясын айқындайды. Штрих сызықтар қарастырылған ұғымдар арасындағы шекараларының анық еместігін көрсетеді. Еңбек бос уақытқа қарама-қарсы қойылады, бірақ еңбек пен бос уақыт әрекеттері ұйқасып кететін екі сфераға бөлінеді. Біріншісі - өндірістік қажетімен жұмыс уақытында орындалатын іскерлік ту­ризм. Басқа туристік сапарлардан бөлек тұрса да, ол бәрі бір туризмге жатады. Екінші сфера - «қомақты», «байыпты», «салмақты» туризм, яғни шығармашылық жұмыстың жалғаса беруі, кәсіби біліктілікті жетілдіру, жұмыстан тыс уақытта қоғамдық іс-әрекеттермен айналасу. 3-сурет рекреация мен туризмнің бір-біріне жанасатын, бір-біріне еніп тұратын салалар екенін анықтайды.

Арнайы батыс әдебиетінде «таза» туризм (іскерлік, білім алу), «таза» рекреация (күнделікті жердегі кысқа мерзімді рекреациялық белсенділік), өтпелі формасын - түйісу облысына жататын рекреа­циялықнемесе емдеу және сауықтыру туризмі және туризмнің шека-ралас түрлері бөлінеді. Олардың ішінде мәдени-танымдық, спорттық, діни туризм «таза» жәнерекреациялық туризмнің арасында, ал дачаға бару сияқтылары рекреациялық туризм мен «таза» рекреация арасын­да орналасады [2].

3-сурет. Бос уақыт, рекреация мен туризм арасындағы катынастар (СМ. Холл, С. Дж. Пейдж, 1999)

Жоғарыда айтылғаннан мынадай қорытынды жасауға болады: «де-малушы» және «рекреант» - кең мағынадағы түсініктер, ал «турист» -тар мағынаны білдіреді. Бос уақытын уйінде жатып, өткізетін адамдар демалушыларға жатса, рекреанттар бос уақытын тұрақты жерінен тыс жерде өткізетін адамдар болып есептеледі. Соңғы айтылғанға түнеуге қалмайтын адамдар да жатады. Ондай рекреанттарды «экскурсанттар» деп атаймыз. Ал «экскурсия» латын тілінен келген сөз - жол жүру, серуендеу, көрікті көз тартарлық объектілерді аралап көру деген мағынаны білдіреді (мәдени ескерткіштер, мұражайлар және т. б.).

«Экскурсия - бұл танымдық, ағартушылық, ғылыми, спорттық не­месе ойын-сауық мақсатты көздейтін, түнеуге тоқтамай 24 сағаттан аспайтын саяхат немесе серуен жасау». «Туризм» және «экскурсия» түсініктері өзара өте тығыз байланыста болады. Экскурсия қызметі барлық маршруттарда туристерге көрсетіледі. Автобус, пойыз немесе кемемен саяхат жасағанда, әрбір аялдамасында туристерді экскурсия жүргізушілері күтіп тұрады. Олар туристерге қызықты жерлер тура-лы толық мәлімет береді, олай болмаған жағдайда саяхат өзінің мәнін жоғалтар еді. Экскурсиялардың тақырыптары қызықты, мазмүнды және алуан түрлі болуы қажет.

Әрбір туристік саяхаттың міндетті бөлігі бола түра, экскурсия оның танымдық мағынасын қамтамасыз етеді. Экскурсиялар туристі кызықтыратын жерлер туралы қажетті ақпарат беріп түрмаса қандай да болсын саяхат не сапар қызықсыз, ішті пыстыратын әрекетке айналар еді. Осындай акдарат беру қасиетімен бірге экскурсия жұртқа мәдени-бұқаралық қызмет көрсетуінің бір турі болып табылады. Экскурсиялар елдің саяси, экономикалық және мәдени өміріндегі оқиғалар жөніндегі мағлұматтарды туристерге жеткізуі тиіс. Олардың тақырыптары кең ауқымды және әртүрлі.

Егер де, жоғарыда айтылғандардың барлығына қорытынды жаса-сақ, мынаны аңғаруға болады: адамның бос уақытындағы әрекет-терінің барлығы да «демалыс» деген кең түсінікке жатады, ал қалғандары соған кіреді. Демалысқа адамның үйде де, үйден тыс жерде де айналысатын барлық рекреациялық іс-әрекеттері кіреді. Төменгі сатыға «рекреация» немесе үйден тыс жердегі демалысты қосуға болады. Оған «туризм» де, «экскурсия» да кіреді. Рекреация туризмнен кеңірек түсінік, өйткені оған экскурсия, саябақтағы де­малыс және басқа да рекреация түрлері енеді. Ал туризм дегеніміз, демалыс пен рекреацияға қарағанда, өте тар мағынадағы түсінік. Ту­ризм - демалыстың да, рекреацияның да бір түрі. Экскурсия демалыстың да, рекреацияның да бір түрі болуы мүмкін (мысалы, туған қаладағы экскурсияны демалысқа, басқа қаладағы экскурсияны рекреацияға жатқызуға болады); соңғы мысалда экскурсияны туризм бөлігі ретінде де қарастыра аламыз. Сөйтіп, рекреацияға туризммен бірге экскурсияны, дачадағы демалысты жәнерекреацияның басқа да түрлерін жатқызуға болады (4-сурет).

«Демалыс», «бос уақыт», «рекреация», «туризм», «экскур­сия» анықтамаларын бір-бірінен айыру туризм географиясының объекті мен пәнін анықтауды жеңілдетеді (ол жөнінде екінші тарауда айтылмақ).