Туризм географиясы

(Ю. А. Веденин, 1975)

Рекреациялық іс-әрекетциклдарын олардың қоғамдық функциялары мен технологиялары бойынша да айыруға болады (Ю.А. Веденин, 1975): емдік, сауықтыру, спорттықжәнетанымдық циклдары.

Күнделікті өмірде рекреациялық шаралар алмасып тұрады. Шара­лар неғүрлым аралас болса, рекреациялық іс-әрекет соғұрлым әсерлі болып, рекреациялық қажеттілік қанағаттанарлықтай бола түседі. Соңғы уақытта көбінесе рекреациялық іс-әрекеттің негізгі үш түрі туралы әңгіме қозғалуда. Оларға емдеу, спорттық-сауықтыру және танымдық рекреациялық іс-әрекет жатады. Рекреациялық-сауықтыру және рекреациялық-спорт шаралары түрлі рекреациялық шаралар тобына кіргенімен, өзінің функциялық бағыты бойынша бір-біріне өте жақын. Өйткені екеуі де негізінен адамнын күш-қуатын сауықтырып дамуына әсерн тигізеді.

Рекреациялық шаралардың әралуандылығы, араластығы және ауысып тұруы рекреациялық аумақтардың касиеттерімен тығыз бай-ланысады. Шаралардың әралуандылығы рекреациялық ресурстардың (табиғи жәнеәлеуметтік-экономикалық ресурстар) әралуандылығына сәйкес келуі керек. Рекреациялық ресурстардың әралуандылығы шаралардың араласып және ауысып тұруына мүмкіндік береді.

Аудандық жоспарлауда рекреациялық аумақтың көп функция-лық сипаты (табиғи кешендерді таңдау мүмкіндігі, инженерлік құры-лыстардың құрылымы мен орналасуы, т. б.) рекреанттың қолындағы уақыт мезгіліне байланысты яғни істейтін шаралар тізімі мен ұзақ-тығына байланысты. Өз еркімен орындалатын рекреациялық іс-І әрекетциклдары әзірше жақсы зерттелмеген.

Рекреациялық циклдардың жаһандық және макроаумақтық ден-і гейдегі әсерлері рекреациялық саланың аумақтық ұйымдастырылу мәселесі ретінде қарастырылады.

Рекреациялық қажеттіліктер құрылымының өзгерістері себепкер болған рекреациялық іс-әрекет эволюциясының екі негізгі тенденцияларын атап шығу қажет. Бірінші тенденция: бір жағынан, сауыктыру-спорттық және танымдық рекреациялық шаралар маңызының артуымен бірге, барлық шаралардың өсуі жағдайындағы емдеу шараларының азаюы. Ең көзге түсетін ерекшелік - табиғи (өзгертілмеген немесе шамалы өзгертілген) ландшафтарды пайдаланатын рекреация түрлерінің тез дамуы. Екінші тенденция - жана,дәлірек айтсақ, бұрын көп айналыспаған рекреациялық шаралардың пайда болуы.

Ғылыми әдебиетте рекреациялық іс-әрекеттің неше түрлі жіктелуі мен топтастырылуы кездеседі. Олардың негізінде ең жиі кездесетін критерийлері мынадай: саяхат мақсаты, оның ұйымдастыру сипаты, құқықтық статусы, саяхаттың ұзақтығы, рекреанттың қозғалыс түрі, оның жас мөлшері, шаралар жиілігі және тағы басқалары - бұлардың барлығы рекреациялық іс-әрекеттің құрылымы деп аталады (2-кесте).

Емдеу рекреациясы негізгі емдік табиғи факторлары бойын­ша бөлінеді: климат, минералды су көздері, емдік балшықтар және тағы басқалар. Осындай ресурстарға байланысты ол үш негізгі топқа бөлінеді: климатпен емдеу, бальнеологиялық емдеу жәнебалшықпен емдеу. Олардың үйлесіп келуіне қарай бальнео-балшықпен емдеу, бальнео-климатпен емдеу, климат-бальнео-балшықпен емдеу топтары болып та бөліне алады. Емдік-курорттық рекреация жайлары медициналық-биологиялық нормаларға мүқият сәйкес болулары қажет. Жұртты емдеуге арналған курорт аумақтары белгілі шарттарға ие болуы керек.

Бұрынғы КСРО-да табиғи ландшафтық зоналарға сәйкес курорттар мынадай типтерге бөлінген:

1) теңіз жағалаулық жазықтық, көбінесе жерортатеңіздік климаты, дала, шел, ылғалды субтропик-тер ормандарының климаты, қоңыржай ендіктерінің орман климаты, шөлейт климаты тән курорттар;

2) жазықтық континенталдық ку-рорттар қоңыржай белдеуінің тайга, орман зоналарында, қоңыржай беддеуінің муссондық ормандар климатының зонасында, дала мен орманды дала, субтропиктік ормандар мен шөлейт зоналарында орналасқан;

3) Тау курорттары тау етегіндегі, аласа таудағы (500-1000 м), орта таулардың төменгі белдеуіндегі (1000-1500 м), орта таулардың жоғарғы белдеуіндегі (1000-1500 м) және биік таулы (2000 м-ден астам) курорттарына бөлінген.

Спорттық-сауықтыру рекреациясы да алуан түрлі. Әлем бойынша кең тараған түрлеріне суға шомылу, жағажайда демалу жатады. Суда немесе су жағасында демалу түрлі рекреациялық шараларды қамтиды: суға түсу, күн ваннасы, жағалау бойымен серуендеу, жағалауда доп ойнау, су шаңғысы және т. б.

Серуендеу жәнекәсіби-серуен демалысына мынадай шаралар кіреді: ашық-таза ауада демалу, көрікті-көз тартатын жерлерді тамашалау, саңырауқұлақ пен жеміс-жидек, теңіз моллюскаларын жәнебасқа да табиғат «сыйлықтарын» теру.

Соңғы жылдары тіпті құнды асыл тастар мен минералдарды, құпия қоймаларды іздестіру сияқты туризм түрі дамуда. Мысалы, «Панаме-рикэн» әуе компаниясы құнды минералдарды іздестіру мақсатында Аустралия мен Жаңа Зеландияға 24 күндік саяхат ұйымдастырады. 3 миллионная астам американдықтар бос уақытында теңіз түбіндегі қүлия қоймаларды іздеумен айналысады.

Танымдық рекреация. Танымдық аспектісі рекреациялық шаралардың едәуір болігіне тән. Бірақ тереңірек тануды қажет ететін рекреациялық шаралар да болады, яғни мәдени-тарихи ескерткіштерді, сәулетгі ансамбльдерді тамашалау, сонымен қатар жаңа аудандармен, елдермен, этнографиямен, фольклормен, табиғи құбылыстарымен және шаруашылық объектілерімен танысу.

Мысалы, Ресейде танымдық туризм объектісі - Камчаткадағы Гейзерлер Алқабы, АҚШ-та - Йеллоустонның табиғи кереметтері, Қазақстанда- Шарын каньоны, Шетен орманы, Тұйықсу мұздықтары және т.с.с. Рекреациялық іс-әрекеттің танымдық түрлерінің бірі - жануарлар өмірін бақылау. Мысалы, теңіз жануарларының отарларын бакылау үгпін коптеген туристер келеді. Қасиетті Павел аралында (АҚЩ) котик жануарының он қонысы бар. Біреуінде туристер үшін кәдімгі галерея мен бақылау мүнарасы салынған.

Рекреацияның коптеген түрлері табиғи және әлеуметтік-экономикалық себептерден маусымдық сипатына ие. Рекреацияның осындай маусымдылығы коптеген әлеуметтік және экономикалық мәселе-лерді тудырады. Ең алдымен рекреациялық инфрақұрылымының пайдалану тиімділігі томендейді, еңбекпен қамтылу мен қызмет көрсету және колік жұмысында «шыңдар» мен «шүңғымалар» пайда болады. Мысалы, теңіз жағалаулық рекреациялық аудандарда қысты күні шілде-тамызга қарағанда еңбекпен қамтылу 3-4 есе төмендейді. Жұрттың кобі жазда, шүрайлы күн козінде демалғысы келеді. Сойтіп, күн көзі маусымдықтың маңызды факторы екені анық.

Сонымен қатар, рекреациядағы маусымдылықтың тағы бір себебі - өнеркәсіп орындары мен мекемелердің жұмыс тәртібі бойынша олар қызметкерлеріне жүйелі демалысты жазды күні беруге тырысады. Білім беру жүйесінің де жұмыс тәртібі осындай.

Рекреацияның кейбір түрлері, әсіресе емдік-курорттық түріне жаалыстамай жаға бойымен одан әрі созылуда. Сөйтіп, ірі сызықтық татын түрлері жыл бойы істейді, дегенмен мұнда да рекреациялықрекреациялық агломерациялар құрылады, мұның теріс салдарлаағымның толқындары болады.

Туристік қозғалыс ырғағын зерттеудің теориялық маңызымев демалыс тиімділігі төмен, табиғи кешендерге ауыртпалық түседі, бірге тәжірибелік қасиеті бар. Туристік ағымның қарқындылығына жергілікті жұрттың әлеуметтік проблемалары үлғаяды және т. б. туристерге қызмет көрсету жүйесі: көлік, қоғамдық тамақтандыру, Жағалау бойымен созылу сүлбасы курорт аумағының функция-материалдық-техникалық қамтамасыздандыру және басқалары лық зоналауын қиындатады. Дегенмен, Гагра маңындағы аумақтың толығымен сәйкес болуы қажет. Және де, маусымдық қүйқылжуларды ішкі жағына тереңдетілген жоба жасалған. Аспалы жол демалушы-азайту үшін туристік ағым карқындылығының маусымдылыгы мен ларды теңіз жағалауынан альпілік зонаға дейін жеткізеді. Бүдан да ба-оған себеп болатын факторлар арасындағы байланыстарын зерттеу тыл жоспарлар Франциядағы теңіз жағалаулық Лангедок-Руссильон қажет.                                                                                                 рекреациялық зонасының құрылысында іске асырылды.

¥зақ мерзімді қаладан тыс жердегі демалыс ареалдарын тауып, Мұнда кейбір туристік құрылыстар теңізден 10-15 км арақа-оған жер бөліп пайдалану мәселелерін шешу барысында үгн тенден- шықтықта орналасқан. Қолайлы көлік байланыстары арқасында күнде ция анықталды: 1) курорттық елді мекендер немесе түтас курорттық күн және теңіз ванналарын алуға болады. Ал оңтайлы функциялықагломерациялар негізінде «урбанданған» рекреациялық аумақтарды зоналау мен жағажай көлемін үнемдеу үшін құрылысты жағалау бой-дамыту;

2) рекреациялық саябақтарды қалыптастыру арқасында  емес, оған перпендикуляр түрінде жүргізеді, мұнда негізгі жаяу креацияны елді мекен аралықтарындағы аумақтарда дамыту;

3) ауыл жол жағалауға перпендикулярлы өтеді, ал жағалауға параллелді тас жерлеріндегі демалыс ареалдарында орналасқан өтпелі рекреациялық жол одан алыс жерде орналаскан. Жағалауға перпендикулярлы үш аумақтарды игеру.      функционалдық зона орналасады:

1) дәл судың жанында –спорттыңБірінші түріне жататын аумақтардың ішінде теңіз жагалаулық де- су түрлері мен ойын-сауық зонасы; 2

) одан кейін жер үстіндегі малые аудандары, емдік-санаторлық бөлек курорттар мен курорттық спорт түрлері мен ойын-сауықтар зонасы;

3) туристерді орналасты-аудандар, тау-шаңғы туристік кешендері жиі кездеседіру орындары (қонақүйлер, кемпингтер, тамақтандыру орындары.

Теңіз жағалаулық рекреациялық аудандар қазіргі рекреациялықпаркингтер және т. б.). Су спорты зонасының ортасында туристік аудандары ішіндегі ең жылдам дамып келе жатқан аудандары. Келіп жүзу құралдарының порты орналасады. Әрбір зонаның көлемі жүрген рекреанттар саны бойынша олар әлем астаналарынан кейінгі белгілі нормалармен шектелмеген. Олар аумақтың ерекшеліктерімен екінші орын алады деп айтсақ қате болмас. Теңіз жағалауларының өте анықталады. Осындай жоспарлау арқылы жағажай аумағын үнемдеуге қарқынды, кейде тым асығыс игерілуі - 50-ші жылдарында басталып, болады, екіншіден, функционалды зоналарды дұрыстап белгілеп, бір-қазір де жалгасып жатқан туристік бум салдары.                                 бірінен бөліп топтастыруға болады.

Теңіз жагалауындағыдемалыс сұранысы, оны қанағаттандыру Теңіз жағалаулық рекреациялық аудандарының аумақтық ұйым-қажеті құрылыстың индустриялық әдістерін қолдануымен түйдей дастырылуының ең маңызды мәселелерінің бірі - рекреациялық құ-кедді. Курорттық аудандарда құрылыстың үйренішті индустриалдық рылыс орнын таңдау болып табылады, ал құрылыс үшін ең үтымды әдістері қолданыла берген, кейде тіпті курорттық кешендердін жерді таңдап алу көптеген қарсылық тугызады. аудандық жоспарлануының жай қалалардан ешқандай айырмашылығы Балтық теңізіндегі демалыс орындарында, арнайы зерттеулер бой-болмаған. Сөйтіп Испания, Франция, Болгария, басқа елдерде ынша, күн ашық болған кезде рекреациялық кентте ешкім отырмайды урбанданған рекреациялық кешендер пайда болды. Әдетте бұлаудан- (мысалы, Палангада пансионаттар, демалыс үйлерде және т.с.с. 6-7% дар жагалау бойымен үзынынан ұзақ созылып, аумаққа терец кірмей демалушылар ғана қалады). Олар құрылыстар ете эдемі жерде орна-дамыған. Және де теңіз жағалаулық кешендер қазір де жагалаудан ласса да, кенттен кетіп қалуға тырысады. Себебі - кенттің өзі емес, оның айналасы демалушыларды нағыз тартатын жері болып табылады. Сондықтан рекреациялық кенттерді ең эдемі де қолайлы жерде орналастыруға тырыспау керек - мүддай жерді өз қалпында сактап қалған жөн. Ғимараттар үшін қарапайым орын да жарай береді.

Теңіз жағалаулық аудандарда рекреациялық шараларының жиын-тығы бойынша көбінесе полифункционалды ррталықтар құрас-тырылады. Сонымен қатар, соңғы жылдары мамандандырылған орта-лықтардың, мысалы, балық аулаушыларға, көңіл көтеруге және т. б. арналған орындардың құрылысы байқалуда.

Сонымен қатар, рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастырудың «урбанданған» формаларына алдың алу және емдеу-қалпына кел-тіру мақсатында географиялық орта факторларын пайдаланатын санаторлық-емдеу курорттары да жатады. Климат, минералды су-лар мен балшықтардың көптеген ауруларға ем болатыны жәнеолар-ды алдың алатыны баяғыдан белгілі. Кең тараған жәнеқұрылымы, қасиеттері, шипалық қасиеті бойынша алуан түрлі минералды сулар мен балшықтар, жайлы климат жағдайлары көптеген курорттық орта-лықтар мен аудандардың пайда болуына себепкер болды.

Соңғы кезде емдік туризм көрсеткіштері, әсіресе дамыған капи-талистік елдерде аздап төмендеуде. Дегенмен санаторлық-емдік ре­креация ішкі де, халықаралық туризмінің де маңызды факторы бо­лып қала береді. Кейбір курорттар туристерді өзіне тарту үшін функ-цияларын өзгертуде. Осындай өзгерістер өте жиі көңіл көтеру мен спорттық-сауықтыру функцияларын кеңейту жолымен өтеді.

Санаторлық-емдік рекреация - бұл туризмнің еуропалық түрі деп те айтуға болады, себебі ол әлемнің басқа жерлерінде Еуропаға қарағанда онша дамымаған. Мысалы, АҚШ-та туризмнің бұл түрі тіпті аз тараған.

Бұрынғы КСРО-да бальнеологиялық емдеуге үлкен назар аударылған, ол кезде 500-ге жуық курорт жұмысын атқарған. Олардың ішінде әлемге әйгілі Солтүстік Кавказ курорттары - Есентуки, Пяти­горск, Железноводск, Грузиядағы Цхалтубо, Қырымдағы Саки мен Феодосия, Карпаттағы Трускавец, Қазақстандағы Сарыағаш пен Ал-маарасан және т. б.

Соңғы жылдарда халықаралық тау шаңғы курорттарының саны жылдам өсуде. Осындай курорттардың дамуы үшін мынадай табиғи алғышарттары: қалыңдығы 50-60 сантиметрден кем емес қардың

үш айдан кем болмай жатуы, жайлы климат жағдайы, беткейлерінің көлбеуі орташа есеппен 17° жететін орташа немесе аз тілімделген жер бедері, кар көшкіні жағынан қауіпсіз болуы қажет.

Елді мекендер аралығындағы қала маңындағы және ұзақ мерзімді каладан тыс жердегі рекреациялық іс-әрекет алдыңғы қатарға шықты. Мұның себептері - демалыс белсенділігінің өсуі, оның центрден тепкіш бағыты мен көшпелі сипаты. Туризм мен демалысқа арналған аумақтарды ұйымдастыру формасының бірі - табиғи рекреациялық саябактарды ұйымдастыру болып табылады.

Табиғи-рекреациялық саябақ арқылы рекреацияны ұйымдастыру мен табиғат қорғау мақсаттары үйлесіп орындалады.

Алғашкы ұлттық саябақ - Йеллоустон саябағы 1872 жылы ұйым-дастырылды. ¥лттық саябақта экологиялық, тарихи және эстетикалық құндылығы бар табиғи кешендер мен объектілер орналасады. Ұлттық саябақта табиғатты қорғау мақсаттары экологиялық білім берумен, туризммен және халықтың демалуымен үйлеседі. Ұлттық саябақтардың негізгімақсаттарымынадай:

1)еңтамашатабиғи(немесеадамәсернен аз өзгерген) ландшафтарды қорғау;

2) табиғи ортада ғылыми зерттеулер базасын ұйымдастыру;

3) танымдық туризм үшін жағдай жасау;

4) табиғат қорғауға арналған тәрбие жұмысын жүргізу Яғни ұлттық саябақ рекреациялық қажеттерді қанағаттандыруға бағытталған.

Ұлттық саябақтардағы рекреациялық іс-әрекет маңызды болса да, ең басты функциясы емес. Сондықтан елді мекен аралығындағы аумақтарда туризм мен демалыс мақсаты ең маңызды болып есептелетін рекреациялық саябақтар ұйымдастырылғаны жөн. Қазіргі орман-саябақтары мен қала маңы ормандарына қарағанда, рекреа-циялық саябақ құрылымы жағынан ұлттық саябаққа, ал рекреациялық функциясы жағынан орман-саябаққа үдсауы керек. Орман-саябақтың екі анықтамасын келтірейік.

1. Орман-саябақ - демалуға арналған орманның бір бөлігі. Ол демалысқа керек құралдарымен жабдықталған орман. Рекреациялық саябақ адамның рекреациялық қажеттілігін толығымен қанағаттандырады. Кесіп сатуға арналған ағаштарды өсіру тек қосымша кәсіп болуы мүмкін.

2.  Орман-саябақ дегеніміз - қысқа мерзімді еркін демалысқа ар-налған және қайта құрылу арқылы белгілі бір ландшафтық жүйеге келтірілген жабдықталған орман. Бұл жағдайда орман-саябақ рекреациялық, сәулеттік-көркем өнерлік, санитарлық-гигиеналық, танымдық және орман шаруашылық функцияларын біріктіріп үйлестіретін кешен болып табылады. Орман-саябақтарда демалыс күнгі ту­ризм, экскурсиялар мен серуендеу, тыныш демалыс, жағажайлар мен су станцияларындағы демалыс, жеміс-жидек пен саңырауқүлак теру, басқа да, саябақтың жергілікті ерекшеліктеріне байланысты рекреациялық шаралардан тұратын еркін демалыс ұйымдастыруға болады.

Елді мекен аралық аумақтардағы рекреациялық саябақтарды пайдаланудың ғылыми негізделген технологиясы мынадай шаралар­дан тұрады:

1) жайлы рекреациялық қасиеттеріне және табиғи да, әлеуметтік-экономикалық та жоғары сапалы рекреациялық ресурстарына ие рекреациялық жер қорын қалыптастыру;

2) рекреациялық жер қорын демалыс пен туризм мақсатында пайдаланатын рекреациялықкәсіпорындарды ұйымдастыру.

Рекреациялық саябақтарындағы рекреациялық кәсіпорындары туристерге қызмет көрсетеді, рекреациялық ресурстарға күтім жасайды, парк бөліктеріндегі оларға түсетін рекреациялықжүктемелерді реттейді. Табиғатты рекреациялықсаябақтарда тиімді пайдалану дегеніміз рекреациялықмамандандырылудың жетекші рөлін сақтаіі түра, жерді басқа да түрлі мақсатта пайдалануды жоққа шығармайды. Ол үшін рекреациялық саябактарда орналастыруға болмайтын, тыйым салынатын өндірістер мен жер пайдаланушылар тізімін жасау керек. Әрине, мұнда жекеменшікті саяжайларды, зиян келтіретін кәсіпорындарды, пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіру кәсіпорындары» орналастыруға болмайды. Сонымен қатар, саябақтарда егіншілік, суі энергетикасын, балық шаруашылығын, ағаш тұқымын өсіру орындаі рын дамытуға болады.

Рекреациялық ресурстарды қорғау мен толыққанды демалысти ұйымдастырудың сайманы - бұл рекреациялық саябақ аумағыныі ғылымға    негізделген    функционалды    зоналау    болып    табылады. Зоналар пайдалану режимі бойынша бөлінеді. Рекреациялыш құлдылығы төмен зоналар рекреанттардың шоғырланатын жерлер» мен оларға қызмет көрсету орындарын (түнеу орындары, паркингтер, спорттық құрылыстар, сауда мен тамақтандыру орындары жәнеГ т. б.) жайғастыруға арналады. Мұндарекреациялық емес функцияларі рекреациялық функциялармен үйлеседі. Нағыз қүнды, эсем жерлеріГ

гіекреациялық іс-әрекеттің өзіне (экскурсиялар, балық аулау, аң ау­лау, таза ауадағы демалыс) бөлініп беріледі. Рекреациялық ресур­старды сақтап қалу үшін жолдар мен соқпақтарды дұрысжоспарлап, жабдықтау қажет.

Едді мекен аралық аумақтарда орналасқан рекреациялық сая-бақтардың функциялары рекреациялық, қажеттіліктерге сәйкес болуы керек.

ТРЖ типологиясын И.В. Зорин, B.C. Преображенский мен Ю.А. Веденин жасаган (1975). Оның негізінде рекреациялықіс-әрекет функцияларының типологиясы жатыр. Осыған орай рекреациялық саябактар 1) сауықтыру;

2) спорттық;

3) танымдық үш негізгі функ­ционалды түріне бөлінеді.

Сауықтыру және спорттық рекреациялықсаябақтар рекреация­лықшаралардың белгілі бір циклының басымдылығы бойынша торт щағын типтерге бөлінеді:

а) серуендеу,

ә) спорттық,

б) аң және балық аулау,

в) екі немесе үш шаралар циклдарының басымдылығы тәнаралас саябақтар.

Танымдық рекреациялықсаябақ адамның рухани дамуы функциясын орындайды. Оларды екі түріне белуге болады:

а) танымдықмәдени саябақтар, оларға сәулеттік-тарихи, этнографиялық жәнебаска да парктері жатады,

ә) танымдық табиғи саябақгары, оларға кайталанбайтын және экзотикалық табиғи құблыстары мен объектілері бар жерлерімен бірге белгілі зона, белдеу, ландшафт тек орыларга тәнүлгілі қасиеттеріне ие кеңістіктер жатады.

Ұзақ демалыс ареалдары түріне ауылдық жерде орналаскан өтпелірекреациялық(урбанданған курорттар мен рекреациялықсаябақтар арасындағы) аумақтар жатады. Осындай ареалдар туроператорлар менфагенттер ұйымдастырған жеке туристердің ауылды жердегі туризм

аксатьшда пайдаланады. Туризмнің бұл түрі ауыл туризмі деп аталады және бүгін арнайы туризмнің бір қалыптасқан тармагын құрады.