Уй жаныбарларын

Уруктандыруу
33
Тема  7.  Уруктандыруу.
Максаттары:
Окуучу:
-  ийгиликтуу  уруктандырууга  таасир  тийгизуучу  факторлор 
менен  таанышат,  аларды  айтып бере  алат.
*  уруктандыруунун  табигый  жана  жасалма  жолдорунун 
езгечелуктерун билет.
-  малды  уруктандыруу  мезгилин  билет,  кууге  келгсн  малды 
аныктай  алат.
7.1 
.Ийгиликтуу уруктандырууга таасир тийгизуучу 
факторлор.
Бардык  тируу  жаныбарлар  толдеенун  негизинде  езунун 
турун  дайыма  сактап  келет.
Телдее  -   бул  биологиялык  процесс.  Малдар  жыныстык 
катнашуу  аркылуу кебейет.  Жыныстык катнашууга эки  мал 
катышат:  бири ургаачы,  экинчиси-эркек.  Экеенун жыныстык 
клеткал ар ы   бар:  ургаачы сы н ы кы -ж ум уртка  клеткасы , 
э р к е г и н и к и   -   эрендиктер.
Ж умуртка  безинен  жумуртка  клеткасы  белунуп  чыгат, 
е н д у р г у ч   м енен  к у у д у р у л г а н д а  
э р е н д и к т и н   бирбв 
жумуртканы  уруктандырып-жатында  кумен  (зигота)  пайда 
болот,  мал бооз  абалга етет.
Ж умуртка  клеткасы  уруктандырылбай  калса  мал  кысыр 
калат.
Ж умуртка  клеткасы.
Эрендиктер
Уруктандырууга  таасир  тийгизуучу  факторлор:
Ф акто р л ор 
Малдын  туру
Жаагы 
Ж ы л   /
Салмагы
/ к г /
Ж ы л   мезгили
У руктандыруу 
убактысы 
(саат)
Бээ
3-4
300-350
Ж  аз ын да
Кууге  келгенден 
16-18  сааттан
Уй
1,5-2
350-370
Ж ы л   бою
кийин.
Кууге  келгенден
Соолук
1-  1,5
40-45
кузундв
6-10
сааттан  кийин
Куунун  аягында
________ ........................
Бардык  уруктандырылган  малдар  сапаттуу  тоют  менен 
тою ттанды ры лы ш ы   керек,  взгече  бооз  мезгилинин  2- 
жарымында.

34
Уруктандыруу
Табигый к ууд ур уу 
Ж асалма  жол менен 
уруктандыруу 
Артык чылыгы 
К ем чилиги
7.2.  Уруктандыруунун  гигиенасы.
Ургаачы  малдардын  жыныстык  органдары  ар  турлуу 
дарт менен  кеп дарттанат,  натыйжада  мал  тукумсуз  калышы 
мумкун.  Ошондуктан  санитардык-гигиенадык  талаптарды 
сактоо  абдан  маанилуу.
Жугуштуу дарттардан сак болуу учун баардык малдарды 
эмде©  керек  жана  жылына  бир  жолу  текш еруу  керек. 
Уруктандыруу  таза  жерде  жургузулушу  керек.
Жасалма  жол  менеи  уруктандыруу ну  колдонгон  жерде 
атайын  халат  болуш  керек  жана  колдонгон  аспаптар  таза 
болуш  керек.  Колдонгон  аспаптарды сода  менен жууш  керек 
же  кайнатыш  керек.  Адистер  колдорун  70%тик  спирт  менен 
жууш  керек.
К а й н а т у у га   ш ар ты   ж ок  ж е р л е р д е   (ж а й л о о д о ) 
колдонулган аспаптарды  96%туу спирт  менен суртууге болот.
У р у к т а н д ы р у у г а   к аты ш к ан   е н д у р г у ч   м ал д а р  
уруктандыруунун алдында ветеринардык текшеруу ден етушу 
керек.
Анткени  бир  ендургуч  бир  эле  убакыттын  ичинде  (бир 
суткада,  бир  жумада)  кеп  ургаачы  малды  уруктандырышы 
м умкун.  Эгерде  ал  кан дай ды р  бир  ж угуш туу  дартка 
чалдыккан  болсо,  уруктандырылган  баардык  мал  дартка 
чалдыгат.
7.3.  Уруктандыруунун  жолдору.
А зы р к ы  
м езги л д е 
м ал 
ч а р б а с ы н д а  
м алды  
уруктандыруунун  эки  жолу  пайда  болду:  табигый  куудуруу 
жана  жасалма  жол  менен  уруктандыруу.
Табигый  куудуруу  -   кебунче  малы  кеп  эмес  болгон 
фермаларда  колдонууга  болот.  Мындай  шартта  бир  бадага 
бир  же  эки  бука  бекитилет,  алар  уругунун  жана  телунун 
сапаты боюнча текшерилген болуш керек.  Бул букалар бадада 
уйлар,  кунаажьшдар  менен  чогуу  журун  кууге  келгендерин 
уруктандырат.  Кой  фермасында  да  ушундай  эле  ыкманы 
колдонууга  болот.
Табигый  куудуруунун  негизги  артыкчылыгы-  атайын 
уруктандыруу пункттарын куруунун кереги жок жана атайын 
адистерди  чакырууга  муктаждык  жок.

Уруктандыруу
35
Бул ыкманын кемчилиги -  телдетуу мезгилин кеземелг© 
алууга  еге  татаал  болот.
Ж асалма  жол  менен  уруктандыруу  мал  чарбасынын 
селекциясын  женилдетет  жана  баданы  (оторду)  генетикалык 
жактан жакшыртууну  ылдамдатат,  ендургуч малдарды туура 
жана рационалдуу пайдаланат.  Бул ыкманы кеп мал топтолгон 
чоц чарбаларда  колдонсо  болот.
Ж асалма  жол  менен  бир  мыкты  ендургучтентен  бир  жылда 
миццеген тукум алууга болот.  Ал эми табигый куудуруу менен 
болгону беш-он тукум алынат.  Экинчиден,  чарбада букаларды 
к ар м о о н у н   к аж ет и   ж о к   б о л о т,  у р у к т а р д ы   атай ы н  
станциялардан сатып  алат.
Ж асалм а  жол  менен  уруктанды руунун  кемчилиги: 
ж а й л о о л о р д о  
у р у к т а н д ы р у у  
п у н к т т а р ы н  
к у р у у , 
уруктандырууну  уюштуруу  (  жайылган  малдын  арасынан 
кууге  келгенин  кармоо  керек,  аны  пунктка  жетелеп  келуу 
керек)  ете  эле  татаал.
Жасалма  жол  менен  уруктандыруунун  артыкчылыгы 
жыныстык  органдар  аркылуу  жугуучу  дарттардын  алдын 
алат  (бруцеллез,  кургак  учук,  вибриоз,  трихомоноз).
О ш о н д у ктан ,  ф ер м ер л и к   ч ар б ал ар д ы н   ж ац ы дан 
жалыптанып  келе  ж атканды гы на  байланы ш туу  Н ары н 
облусунун  шартында  табигый  куудуруу  талапка  ылайык. 
Сапаттуу  тел  алуу  учун  ендургуч  малдар  сапаттуу  болуш 
керек.
Жыныстык жетилуу 
Чарбалык жетилуу
7 .4 . 
Малдын  кууге  келген  мезгилин  аныктоо.
Ж ацы  туулган  малдардын  жыныстык  органдары  начар 
енуккен болот.  Койлордун,  уйлардын  кебейуу органдары  5-8 
айында  ез  функцияларын  аткара  башташат.  Ж ылкылар  15- 
18
 
айында.  Бул мезгил жыныстык жактан жетилуу  деп аталат.
Жыныстык жактан жетилген малды уруктандырууга болбойт, 
шшсени алардын организми жаш,  есуусу абдан жогору.  Эгерде 
*ай жаш мезгилинде уруктандырылып,  бооз болуп калса,
;инин  андан  ары  есуусу  токтойт,  алар  майда  болул  калат, 
гай  малдан  начар  тел  алынат,
Ошондуктан малдын чарбалык жактан жетилуу мезгилин 
керек.  Бул мезгилде ургаачы малдар есуусун токтотуп, 
ттуу  тел  берууге  даяр  болушат.  Кунаажындарды  16-20 
га,  токтуларды  12-18 айында,  байталдарды  3-4 жашында 
шдыруу  сунуш  кылынат.
Уй ж аныбарларынын  жыныстык жана  чарбалык жетилуу м езгилдери.
ьш туру
Жыныстык жети-
Чарбалык жешлуу
Малды пайдалануу
луу мезгили
мезгили
меенету
5-8 ай
16-20 ай
13-16 жыл
15-18 ай
3-4жаш
10-12  жыл
5-8 ай
12-18 ай
6-9 жыл

36
Уруктандыруу
Ургаачы малдардыи  кууге  келиши.  жыиыстык гормондордун 
канча  кошулушунун  натыйжасында  пайда  болот,  ургаачы 
малдын  тел  берууге  даярдыгын  белгилейт.
Кууге  келуу  малдын  тынчсыздануусун,  ендургучтерду 
жакындатуусун,  аны менен кошулууга умгулуусун,  жыныстык 
органдарынан  суюктук  белунушун,  ысышын  пайда  кылат.
Кууге  келуу  бадада ендургуч  бар  болсо даана байкалат, 
езгече  эртец  менен  жана  кечинде,  салкын  мезгилде  жакшы 
байкалат.  Жайдын  ысыгында  кууге  келуу  начар  байкалат 
же  такыр  эле  токтоп  калат.
Уйлардын  кууге  келиши  12-18  саатка  чейин  уланат, 
койлордуку 20-30 саат,  жылкылардыкы 2-10 кун.  Кууге келген 
малдарды  бададан  епдургучтердун  жардамы  менен  табууга 
болот.  М и са л ы ,  кой  ч ар б а сы н д а   б ел д и к   б ай л ан ган  
кочкорлордун жардамы  менен  кууге  келген  соолук  койлорду 
табууга  болот.  Уруктандыруудан  кийин  мал  кайра  кууге 
келбесе,  ал боозуган болуп эсептелет.
Суроолор:
1.  Уруктандыруу  деген  эмне?
2.  Уруктандыруу га  кандай  фактор лор  таасир  этет?
3.  Уруктандыруу да  гигиенанын  мааниси?
4.  Аспаптарды дезинфекциялоонун  жолдору?
5.  Уруктапдыруунун  жолун  айтып  бер?
6.  Алардын  артыкчылыктары  жана кемчиликтери  кайсылар?
7.  Уруктандыруу ну н  табигый  жолун  тандоо  эмне  себепке 
байланыштуу?
8.  Жыныстык  жетилуу  деген  эмне,  ал  кайсы  убакытта  пайда 
болот?
9.  Чарбалык  жетилуу  деген  эмне?
10.  Кууге  келуу  деген  эмне,  аны  кантип  аныктоого  болот?
11.  Кууге  келуу  канча  убакытка  созулат?
Тема
Муга
Ыкм
-  лекц
-  визу
-  суро<
-  салы
Конл
-  В. 
живс
- 
Н. 
живот
-  лице 
женун
-   И Н Ц }
алардг
Бани
байл
-  бул 
байлав 
муунг
I
Тапшырмалар:
-  Бададагы,  отордогу малдарга байкоо жургузуп,  кууге келген 
малдарды аныктагыла.
-  ©ндургуч малдарды кайсы салаты боюнча тандоо керектигин 
аныктагыла.
-  Идиш-аяктарды дезинфекциялоонун  кандай  турлеру  бар?
-  Тиешелуу  адабияттардан  жыныстык  к л е т к а л а р д ы п / 
жумуртка,  эрендиктин  касиеттерин  окуп,  жазып  кел.

Инцухт  жана  метистештируу
37
Тема  8.  Инцухт  жана  метизация 
Мугалимге  эскертмелер 
Ыкмалар:
* лекция ;
- визуализация.;
- суроо  -   жооп;
-  салыштыруу  ж.б.
Кощумча  материалдар:
-  В.  Ф.  К расота.  «Разведение  сельскохозяйствен ны х 
животных».  М.  Агропромизрат.  1983
- 
Н.А.  Кравченко.  «Разведение  сельскохозяйственных 
животных».  Москва  “Колос”  1973г.
-  лицейдеги  мал  чарбачылыкты  енуктуруунун  ыкмалары 
женуиде  китептер,
-  инцухт  жана  метистештируунун  принциптик  схема лары, 
адардын  биологиялык  езгечелуктеру.
Башка  темалар  жана  предметтер  менен 
байланышы:
-  бул  теманын  «Селекция»,  «Тукум  куучулук»  темасына 
байланышы бар.  Сандык жана салаттык белгилердин кийинки 
муунга  етуусу  темасы.
4i
;i

38
Инцухт  жана  метистештируу
Тема  8. 
Инцухт  жана  метизстештируу*
Максаты:
Окуучу:
-  И Н Ц У Х тун   би ологи ялы к  м аанисин  туш унет,  анын 
пайдалуулугун  аныкгайт,  практикада  колдоно  алат.
-  метиздештируунун  мааниси,  анын  артыкчылыгын  жана 
кемчилнктерин  билет,  ез  чарбасында  колдоно  алат.
8.1.  Инцухт,  анын  биологиялык  мааниси
ИНЦУХТ-  немец  тилинеи  чыккан  сез,  зоотехнияда 
колдонгон  Инбридинг  деген  тушунук.
Инбридинг - туугандыгы жагынан жакын малдарды бири- 
бири  менен  катнаштыруу,  (туугандык  катнаштыруу).
Инбридингдин  биологиялык  мааниси,  эн  мыкты  баалуу 
жаныбарлардын касиеттерин кийинки муунга  толук еткеруу 
жана бекемдее.  Эгерде катнаштырыльш жаткан эки мал бири- 
бири менен окшош эле болбостон, туугандыгы да жакын болсо, 
кийинки муунда гендеринин окшоштугу жогорулайт,  ген алып 
журген  касиеттер  кебейвт  жана  бекемдейг.
Алынган  тел  атасынан  бир  хромосома  алса,  энесинен 
бир  хромосома  алса,  атасы-энеси  жакын  тууган  болсо,  ал 
хромосомалардын  окшоштугу жогорулайт.  (2-теманы  кара)
JJ; JJ)
  -*• 
РКШШ гендер 
sfS
 —* 
рм гс  ггндер
Инбридинг-ата-теги  менен  кийинки 
муундагы  тукумунун  генетикалык 
окшоштугун жогорулатат.
РШ&Ш  ГТНДВРДНН  Г&&$ИУШУРУН  С х е м  А С И
Инцухт 
(инбридинги) 
Туугандык 
катнаштыруу 
Гендин окшоштугу 
И нбреддик 
депрессия
Инбридингдин  (Инцухт)  он  таасири  менен  катар,  анын 
терс  таасири  да  бар.
Анын  терс  таасирин  инбреддик  депрессия деп  атайт.
Инбридингке  катышкан  малдардын  туугандыгы  ете  эле 
жакын  болсо,  инбреддик  депрессия  кебурвек  пайда  болушу 
мумкун.  Инбреддик  депрессиянын  кецири  тараган  турлеру:
1.  Твлунун  азайышы,  же  такыр  эле  тукумсуз  калышы:  2. 
вл у м д у н   квбейушу:  3 .Кунардуулугунун  темендошу:  4, 
Свектун  ичкериши:  5.  Дене-тузулушунде 
кемчилиги  бар 
телдун туулушу.
Инбреддик  депрессиянын  негизги 
себеби -окшош гендердин арасында начар 
касиеттуу гендердин бири-бирине дал келип 
калышы.

Инцухт  жана  метистештируу
39
8.2.Инцухтун  пайдалуулугу  жана 
кемчиликтери.
Иицухтун-(инбридинг)  негизги  мал  чарбасына  тийгизген 
жайдасы  бир  топтогу  малдардын  окшоштугу  жогорулап 
(суттуулугу,  жундуулугу,  сьгрткы  келбети  боюнча)  ошол 
топтогу  малдар  бир  калыпта,-  бир  ецчей,  бир  касиетке  ээ 
бол гон  малдын  тобун  тузет  (порода,  линия,  буле).
Бул  топтун  езгечелугу,  мурда  ажырап  кетуучу  касиеттер 
эми  ажырабайт,  ошол  тукумда  беки лет  да,  кийинки  муунга 
туздвн-туз еткерулуп бери лет.
Иицухтун  жардамы менен телдун генотибиндеги  башка 
ата-бабаларынын  начар  касиеттерин  сурууп  чыгарышат, 
ошонун  эсебинен  малдардын  окшоштугу  жогорулайт  .
Инцухту  ете  кылдаттык менен  колдонуу  керек,  себеби 
жаныбарлардын  бардыгы  эле  инцухтка 
ылайык  келбейт. 
Инцухттан  жылкы  менен  чочколор  кебуреек  жабыркайт  . 
Кой менен уйлар жылкы менен  чочколорго  салыштырмалуу 
мнцухттан  азыраак  жабыркайт.  Метистер  таза  тукумдагы 
малдарга  салыштырмалуу  азыраак  жабыркайт
Инцухтка катышкан малдын сапаты эц жогору болгондо 
гана аны колдонуу керек.  Эд мыкты деген малдын бир жеринде 
кемчилиги  6олсо,анда  алынган  тел  начар  болот.
8.3.  Метистештируу*  анын  мааниси.
Метистештируу,  же гибриддештируу  (инбридингке карама- 
каршы  болот)  -Эки  башка  турдегу  малдарды  катнаштыруу 
болуп эсептелет.
Мал чарбасында колго уйретулген  жылкы жапайы жылкы, 
кулан,  зебра,  эшек  менен 
катнаш ты ры лат:  кой лор  -  
муфлондор  менен  катнаштырылат.
М етистеш тирууде  негизги  м аксат,  кийинки  муунда 
касиеттердин  турун  кебейтуу.
Метистерден  алынган тел  ата-энесине  салыштырмалуу  ете 
чьшрак,  тыц,  кунардуулугу  жогору  болот.
Метистештируу,  Гибриддештируу.  Метис  (гибрид),
Метистештируудегу  эн  татаал  маселелер  булар: 
-Метистерди  уруктандыруу  ете  татаал  .
-Метистер  тукумсуз  болушу  мумкун  (эркеги  же  ургаачысы) 
-метистер  начар,  жашоого  жендемсуз  болушу  мумкун.
Генотип 
М алды н тобу 
Инцухтан жабркоо
И РИ Д г
X

Инцухт  жана  метистештируу
З о о т е х н и я д а   20  -   к ы л ы м д а  ген ети к а  и ли м и н и н  
енугупгунун  натыйжасында метистештируу эки башка мааниге 
ээ  болду.  Себеби,  дуйнежузунде  иородаларды  чыгаруу 
метистештируунуя  иегизинде  да  ишке  ашырса  болот  жана 
ошондой  эле  бир  канча  породаларды  катнаш тыруунун 
иегизинде жацы  породаларды чыгаруу га же алардын сапатын 
жогорулатууга  болот.
Ошондуктан,  тур аралык катнаштыруу  (метистештируу, 
аргындаштыруу)  жана  порода  аралык  катнаштыруу  (тукум 
аралык  катнаштыруу)  бир  эле  максатты  кездегену  менен 
катышкан  малдар  эки  башка болгондуктан  метистештирууну 
тукум  аралык  катнаштыруудан  белуп  кароо  керек.
Метистешууге  катышкан  малдан  алынган  телдун  терс 
касиеттери  жогруда  айтылды,  ушул  терс  касиеттер  тукум 
аралык  катнаштырууда  байкалбайт.
Азыркы  мезгилде  зоотехния  илиминде  тукум  аралык 
катнаштыруу  кеп  колдонулат жана  анын  иегизинде кептеген 
дуйно  жузунде  белгилуу  породалар  чыгарылган.
Тукум аралык катнаштыруунун теменку  ыкмалары бар;
1)  Таза  естуруу  (бир  тукумдагы  малдарды  естуруу)
2)  Тукум  аралык  катнаштыруу:
а)  асыддандыруу
б)  жадыртуу
в)  кан  жацыртуу
г)  кезек-кезеги  менен
д)  енер-жайлык
J
J
О
х
Т А З А  
& C 7 Y P Y Y 0 Y H  
C X ^ A f A C ^ f
J
В
X
г
с
X
Ж А Н Н   Т У К У М
г
4  С£г// 1А  А Н А  К /Р У У Н У Н   с х  е  МА с  н

Индухт  жана  метистештируу
3
 
Ж 4 Н,И Р Т * У Н У Н  
с х е / И А с t>!
4.  Жадыртуунун  схемасы
Г/
X  —
5.  Кезек  кезеги  менен  жакшыртуунун 
схемасы,
Э  ( эттуу) 
М(МАИАУУ^
------X —
F
Я
з щ
Я Ш
\  шш
Ч  И
у
(3 TTYY
 - 
/ИА HAyyJ
6.  0нвр  жайлык  катнаштыруунун  схемасы

42
Инцухт  жана  метистештируу
Бирок кээ бир жаныбарлардын  турлеру метиздештирууде 
жакшы  тел  берет,  алардын  эркеги  да  ургаачысы  да  телдуу 
болуп,  кунардуулугу  жогору  болот.
Мисалы  уй  менен  зебудан  эт  багытындагы  санта-гертруда 
породасы чыгарылган.
Аркар  менен  меринос  коюнан  -архаромеринос  породасы 
чыгарылган.
8.4.Метистештируунун  терс  таасири  жана 
кемчиликтери.
Метистештируу  ~жацы породаларды  чыгарууда чоц роли 
ойногон  факторлордун  бири.
Метистештируунун  тобокелдуулугу  -катнаштырылган 
турлер  бири-бирине  жакындыгында.  Канчалык  алар  жакын 
болсо  (мисалы:  кулан  менен  Пржеваль  жылкысы)  алардан 
жакшы тукум алынат,  ал эми метиздештирилген турлер бири 
биринен  алые  турса  (мисалы,  уй  менен  буйвол  );
а)  алардан  тукум  алынбайт,
б)  тукум  алынса,  ал  начар,  жашабаит.
в)тукум жашап кетсе,  ал тукум берууге  жендемсуз  (эркеги 
же  у р га а ч ы с ы ,  же  э к е е   т е ч )  уш ул  себ еп тен   бут 
жаныбарлардын  турлеру  экиге  белунет:  метистештирууге 
жарактуулар  жана  жарабагандар.
Метистешууге  жарактуулар:  уй-зебу,  жылкы-кулан, 
аркар-кой,  уй~топоз,  топоз-гаял,  теелердун  эки  туру,  ит- 
карышкыр
Архаромеринос  коюн  чыгаруу  схемасы  (метистештируу)
I

Инцухт  жана  метистештируу
43
н,
т-
Суроолор:
1.  Инцухтун  биологиялык  мааниси  эмнеде?
2.  Инбриддик депрессиянын терс таасири кайсылар,  алар эмне 
себептен  пайда  болот?
3.  Инцухттун пайдасы эмнеде?
4.  Инцухттан  кайсы  малдар  кебуреек  жабыркайт?
б.Инцухтка  кандай  малдарды  пайдалануу  керек?
6 .  Метистештируунун мааниси  эмнеде?
7.  Метистештируунун  кемчилиги  кайсылар? 
В.Жаныбарлардын  кайсыл турлерун  метистештирсе,  жакшы 
тел  алынат?
Тапшырмалар:
-  Китептен метистештируу боюнча  маалыматтарды окуу.
-  Жаныбарлардын  кайсыл  турлерун  метистештирсек болот, 
кайсыларын  метистештируу  татаал .экенин  аныктагыла.
- 
Инцухттун  натьшжасында  кандай  кемчиликтер  пайда 
болорун  китептен  алып  жаз.
-  Инцухт  (инбридинг)  женунде  атайын  китептен  реферат 
жазуу.

>Н
)
44
Тукумдатуу  иштерин  уюштуруу
Тема  9.  Тукумдоо  иштерин  уюштуруу
Мугалимге  эскертмелер
Ыкмалар:
-  лекция;
-  визуализация;
*  ирактикалык  иштер;
-  дискуссия;
-  жыйынтыктоо  ж.б.
Кошумча  материалдар;
-  фермердик чарбаларда тукумдатуу  иштерин жургузуу  жана 
аларга  кемек  кергезууге  багытталган  буклеттер,  пособиелер
ж.б.
-  А.П.Студенцов.  “Ветеринарное акушерство и  гинекология”.
Башка  темалар  жана  предметтер  менеи 
байланышы:
-  бул сабак  «Уруктандыруу»  темасы менен байланыштуу. 
Андан сырткары  «Кой,  эчки багуу»,  «Уйчарбасы»,  «Жылкы 
естуруу»  иредметтери  менен  байланыштыруу  керек.
I

т
Тукумдатуу  иштерин  уюштуруу
45
Тема  9.  Тукумдатуу  иштерин  уюштуруу
Максаты:
-  Окуучу  малды  уруктандыруунун  турлерун,  ага  болгон 
талаптарды уйренет.
9.1.  Койлорду  уруктандыруунун  турлеру
Койлорду  уруктандыруу  табигый  куудуруу,  колдо 
КУУДУРУУ жана колдон уруктандыруу болуп уч турге белунет.
а)  Табигый  кудуруу  деп  кочкор  менен  соолуктун 
жыныстык  мучелерунун  эркин  катнаш уудан  уруктанып 
боозуганын  айтабыз.Табигый  кудурууда  30-50  койго  бир 
кочкор  кошулат,  45  кунге  чейин  отордо  соолуктар  менен 
бирге  болот.
б)  Колдо  куудуруу.  Кун  сайын  куут  убагында  эртец 
менен кун чыга электе короодогу  койлорго белдик байланган 
кочкорлорду  кошуп,  куулеген солуктарды таптырып,  аларды 
езунче  жайга  алып  келип  кочкорго  куудурат.
в)  Койлорду  колго  уруктандыруу.  Жасалма  жол  менен 
к о лго   у р у к т а н д ы р у у   м алды н  сап аты н   а р тт ы р ы п , 
кунардуулугун  жогорулатуу,  телду  арбын  алуу,  башын  тез 
кебейтуу  ж ана  жогорку  сапаттагы  кочкорлорду  жакшы 
пайдалануу  учун  колдонулат.  Бир  жолу  алынган  урук  менен 
20-30 баш койду уруктандырууга болот. Адатта орто эсеп менен 
бир  кочкорго  куут убагында уруктандыруу  учун  300-500  кой 
чекгелет.
Соолук  койлорду  куутка,  куут  башталардан  кеминде 
1,5-2  ай  мурда  даярдоо  керек.  Кыркындан  кийин  соолуктар 
котурга  ж.б.  ыландарга  к ар ты   эмделип,  алар  учун  жакшы 
жайкы  жайыттар  белунет.  Жайыттар  начар  болсо койлордун 
эти  орто  жана  ортодон  жогорку  семиздикке  жетпесе,  анда 
аларга жем берилет.  Аштоолорунда туз салынып турушу керек. 
Куутка  баруучу  соолук  койлордун бардыгы  ветеринариялык 
кароодон еткерулет,
Кочкорлорду куутка даярдоо.  Жаш кочкорлорду куутка 
даярдоодо барыдан мурда жыныстык жетилишин,  есупгун зеке 
алуу  керек.  Жаш  кочкорлорду  тапка  келтирип,жыныстык 
катнаштарын  кучетуу  учун  куулеген  бир  нече  соолукту 
е зу н ч е   к а ш а а г а   б е л у п ,  а л а р д ы н   ичи нде  ж у гу р у к  
кочкорлордон  бирди  кошуп,  соолуктарды  куудуруп,  жаш 
кочкорлорду  куутка  кендуруу  керек.
Куут  башталар  алдындагы  даярдык  керуу  учурунда 
к о ч к о р л о р д о н   ар  5  к у н д е  бир  у р у к   а л ы н а т,  К уут 
баштальшгына 5-7 кун калганда кун алые урук  алынып турат. 
Бул  жыные  мучелерун  эскирген  уруктардан  тазалоо  жана 
текшерууден  еткеруу  учун  жасалат.
К у у тка  каты ш уучу  к о чк о р л о р д о н   алы нган  у рук 
микроскоп  менен  текшерип  каран  керуу  учун  тезинен 
темлературасы18-25°  С  болгон  жайга  жеткирилиши  керек.
J

46
Тукумдатуу  иштерин  уюштуруу
Эгерде  кочкорлордун  уругу  начар,  жараксыз  бол со,  андай 
кочкорлор 
кой  куудурууга,  ж асалма  уруктанды рууга 
жиберилбейт.
9.2  Кой  куутун  уюштуруу.
Куулеген соолуктарды издеп таап,  белуп алуу учун буга 
атайын  чектелген  кочкорлор  пайдаланы лат.  Кочкорлор 
куулвген  соолукту  издеп  жургвн  кезинде,  кокусунан  аны 
уруктандырып  жибербесин  учун,  алардын  белине  белдик 
байлашат.
Кочкорлордун  уругун  алууда,  жасалма  вагина  менен 
алышат.  У рук  алуунун  ©зунче  станоктору  болот,  Алынган  1 
мл  урукта  2,5-4  млн.  эрендик  болот.  У рук  алууда  езгвче 
талаптарды  эске  алуу  керек.  Алынган  урукка  баа  беруу,  ал 
уруктун келему,  жыты,  тусу,  жыштыгы,  суюктугу, тазалыгы, 
эрендиктеринин  активдуулугу,  туруктуулугу  жана  башка 
керсеткучтер менен текшерилип,  анын натыйжасына жараша 
урукка баа берет. Урук кочкорлордун жакшы тоюттандырылып 
багылышына,  жашына  жана  пайдаланышына  жараша болот. 
Тируу  уруктун  проценти  10  баллдуу  шкала  менен  бааланат.
Эгер  урукка  10  балл  берилсе,  анда  уруктун  алдыга 
умтулуд жылышы  100% деп тушунуш керек.
Ошондой эле урукту сактоодо кийинки жылдарда кецири 
колдонуу бул кемуртектин катуу 79 0 С жана суюк азот болуп 
эсептелет.
Уруктандыруу  пунктундагы  эсеп  жана  отчет  иштерин 
ферманын  зоотехниктери  жана  мамлекеттик  асыл  тукум 
станцияларынын зоотехниктери уюштуруп,  жетекчилик кылат. 
Асыл тукум станцияларында кочкорлордун  ар  бирвепе ©здук 
карточка  толтурулуп,  тукуму,  теги,  туулган  жылы,  жери, 
классы  ж. б.  кагазга тушу рулет.
Кой лорду  ыиклдик  ыкма  менен  уруктандыруу.
Циклдик  ыкма  бир  текши  кыска  меенеттв  7-10  кундун 
ичинде  койлордун  туутун  ж ур гу зу п   козу  алыш   учун 
колдонулат.

Тукумдатуу  иштерин  уюштуруу
47
Циклдик ыкма менен койлорду уруктандыруунун негизги 
максаты,  кыска  меенеттун  ичинде  жашы  боюнча  бир  текши 
туулган козуларды алып,  аларды чонойтуп естуруу менен кой 
телдетууну жана козу багуу жумуштарын кыйла женилдетип, 
козуларды чыгашасыз  асыроого  алып  келет.
Бул  ыкма  артыкча  механизацияланган  комплекстерде, 
фермаларда  жана  ирилештирилген  чабан  бригадаларында 
жургузулет.
Куут  башталаар  алдыида  куут  пункттары  ремонттолуп, 
акталы п,  атайы  даярдалы ш ы   керек.  Пунктка  керектуу 
аспаптар,  жабдык, 
аппаратура,  дары-дармектер  инструк- 
циядагы  керсетме  боюнча  толук  жеткирилууге  тийиш.  Аба- 
ырайы  лсылуу  кундерде  кочкорлор  пункттун  жанындагы 
бастырманын  алдында  багылат.  Ал  жерге  жасалма  кийнге 
кочкорлорду  секиртип,  урук  алуу  учун  матоолор  орнотулат.
Лабораторияда жана манежде нормалдуу жарык кылуучу 
терезелер  орнотулат.
П ункттун  лабороториясы на,  манеж дин  таманы на, 
кочкорлор  кар м алу у ч у   ж ай га,  уруктандьтруучу  ж ана 
уруктанды ры лгандан  кийин  кой  туруучу  жайга  тактай 
твшелуш  керек.  Эгер  тактай  тешелбесе,  анда  жылуулукту 
жана  тазалыкты  сакташ  учун  бышырылган  кыш  тешолет.
Суроолор  :
1.  Жылдын  кайсыл  мезгилинде  куут компаниясы башталат?
2.  Кайсыл уруктанууну  кебунче колдонушат?  Эмне себептен?
3.  Уруктун  сапатын  кантип  текшеруу  керек?
4.  Циклдик  ыкманын  каидай пайдасы  бар?
Тапшырмалар:
-Чарбада  кууге  келбеген  соолук  койлордун  санын  эсептеп, 
кууге  келбеген  себептерин  аныктагыла.
- Чарбада жасалма жол менен уруктандыруунун акыркы жацы 
ыкмаларына  кецул  бургула,  талкуу  жургузгуле.

48
Мал  кергезмесу

жүктеу/скачать 7,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: