Тема  18*  Малга  болгон  мамиленин  этикасы

102
Малга  болгон  мамиленин  этикасы
18.  Малга  болгон  мамиленин  этикасы 
Максаты:
Окуучулар  малга  кандай  мамиле  кылуу  керек  экендигин 
тушупдурет.
18.1.  Фермерлер  баккан  коюна  кандай  мамиле 
кылуусу  керек.
Кой чарбасы башка чарбачылыктын турлерун© Караганда 
кэп  турдуу  азык-тулукту  берет.  Алсак,  жун,  эт,  сут,  тери 
каракулу,  органикалык  семирткич,  сеегунен топчу,  ошондой 
эле столярдык клей,  ичегисинен комуздун кылы,  хирургиялык 
жип  (к етгу т),  ж асалат.  Н егизги  м аселелердин  бири  - 
убактысында жана сапаттуу тоют менен тоюттандыруу.  ©згече 
тоютту мумкун болушунча майдалап  беруу керек.  Ал эми  суу 
менен  туз  канаттанды раарлы к  децгээлде  болушу  шарт. 
Тоюттандыруу алдында чептун арасынан уулуусун карап туруу 
талапка ылайык.  Кун ысый электе оттоого алып чыгып,  туште 
к ел ек е л у у   ж ерде,  суунун  ж ээгинде  ж ууш атуу  керек. 
Жайаардын алдында жайытта уйгак,  кылкан жокпу текшерин 
коюу  да  эстен  чыкпоого  тийиш.  Ар  дайым  эртели-кеч  койду 
аралап  жетелгенун,  кезунен  жаш  акканын  белуп  коюу  да 
зарыл  шарттардан.
Туягы  весе  жонуп,  ылай  тыгылган  салаасын  тазалашат. 
Айрым  койлордуи  эмчеги,  куйрук  алды,  колтугу  курттап 
кеткенде  дарылап,  тазалап  коюшат.  Бооз  койлорду  кыспай, 
урундудан  сактаи,  кснен,  ыцгайлуу шарт тузууге  аракеттенсе 
жакшы натыйжа бермекчи. Жайганда ит менен кубалоо болбойт, 
себеби  кой коркуп,  эттенбей калат.
Кой туур алдында анын желин жундврун кыркып,  эмчекти 
жылуу  суу  менен  жуу  максатка  туура  келет.  Ал  эми  козунун 
киндигин кесип  йод менен  сыйпап коюу  керек.
Койду  кыркканда  акырын  жыгып,  терини  кеспестен  таза 
кыркуу  керек.  Кыркындан  кнйин  койду  коту рта  каршы 
купквге  салуу  максатка  ылайыктуу.  Купкег©  киргизгенде 
койду  сабабай,  тепкилебей,  этияттык  менен  мамиле  кылуу 
оц.
Бетенче,  кочкорлорду  багууда  ар  дайым  жакшы  мамиле 
кылуу  талапка  ылайык.  Алардын  туягын  дайыма  карап, 
киндигине  кез  салып  туруу  керек,  киидик  туш  кеп  курттайт. 
Ак кылкан жок жерге  жаюу керек,  анткени  ак  кылкан  жунге 
жабышып,  андан  териге  ©туп,  териден  булчуцга  ©туп  кетип 
малды  бир  топ кыйнайт.
Жыйынтыктап  айтканда,  адам  канчалык  конто  жакшы 
мамиле  кылса,  ал  ошончолук  азыкты  кеп  берип,  натыйжада 
экономикалык  жакшы  шарт  тузулвт  жана  ошончолук  пайда 
кеп болот.

Малга  болгон  мамиленин  этикасы
18.2.  Фермер лер  саан уйга кандай мамиле  кылуусу 
керек?
Саан уйлар эл чарбасына эт жана сут берет.  Сут беруу 
ироцесси татаал физиологиялык абалдар менен байланышкан. 
Ошондуктан  саан  уйларга  ете  кылдат  мамиле  кылуу  керек. 
Уй  ту у тан дан  кийин  ага  баласын  жалатып,  бир  чака  туз 
салынган  жылуу  сут  беруу  керек.  Саан  уйларга  адатта  ат 
берилет,  Бирок  адамдардын  атын  коюуга  болбойт.  Маселен, 
кок  кашка,  береке,  кашка,  башат  ж.б.  аттарды  койсо  болот. 
Мындан  тышкары  ар  бир  уйга  езунче  номер  беруу  керек. 
Саардын  алдында  уйду  сылап,  жакшы  сездерду  айтып, 
желинин  жылуу  суу  менен  жууп,  кургак  суу  жоолук  менен 
аарчуу  керек.  Андан  тышкары  желинди  оорутлай  ушалоо 
жакшы натыйжа берет.  Айрым уйлардын желининде кытыгысы 
болот,  ошондуктан саан жатканда тыбырчылап тынч турбайт, 
андай уйлардын эки арткы бутун жип менен тушап коёт.  Сааган 
убакта  дайы м а  уйдун  од  ж агы на  отуруу  керек.  Саан 
мезгилинде  кыйкыруу,  катуу  суйлее,  машиненин  иштеши, 
трактордун унунун тынчты албаганы од.  Саандан кийин уйлар 
короого  серуунго  чыгат.  Ал  жерде  дайым  суу,  туз,  тоют 
болушу  талапка  ы лайык.  Ж айыттагы  мезгилинде  уйду 
кубалоого,  сабоого катуу тьгюу салынат.  Уйлардын кепчулугу 
муйуздуу  болгондуктан,  ар  кандай  кокустуктан  сак  болуш 
учуй  алардын  муйуздерунун  учун  таарып  коюу  керек.
Саан  уйларды  мезгил-мезгили  менен  ысык  кундерде 
душтан  еткерсе  болот.  Ал  эми  эки  санын,  капталын  кунуге 
жууп  турганга  туура  келет.  Ал  учун  атайын  тарак,  щеткалар 
колдонулат.  Эгерде  уйдун  арасынан  сузеенегу  чыга  турган 
болсо  аны этке тегуп  жиберген дурус.  Уйлар  бир  суткада 20- 
25  кг га чейин зац  белуп чыгаргандыктан  алардын байланган 
жерин  такай  тазалап  туруу  шарт,  антпесе  сандары,  желини 
жампага булганып шакмар болуп кетет.  Уйду тоюттандырууда 
тоютту  даярдап,  текшеруу  керек.  Эгерде  тоюттун  арасында 
эрмен,  шыбак,  зым,  мык кездешсе алып тапгтоо керек.  Себеби 
эрмен,  шыбак жеген уйдун суту ачуу болуп,  товардык касиетин 
жоготот,  ал эми зым,  мык ден соолугуна чон зыян алып келет.
18.3. 
Фермерлер  ендургуч  букаларга  кандай 
мамиле  кылуусу  керек?
©ндургуч букалардын негизги милдети алардан жогорку 
сапаттагы уруктарды алуу.  Уй кууганга букалар  18-20 айында 
салмагы  500-600  кг  кем  эмес  болгондо  пайдаланы лат. 
Букаларды сарайда байлоодо езунче кармайт же бастырманын 
алдына  байлашат.  Букаларды  кунуге  тазалап,  ал  эми  20° 
температурадан ашканда душтун алдында жууйт.  Ал эми урук 
алаарга  жакын  жылуу  суу  менен  жууп  (18-30°)  турат.  Ар 
бир  бука  учун  езунче  щетканы  колдонуу  керек.  Аларга 
дайы м а  аяр ,  кы л д ат  мамиле  керек.  С абоого,  тилдеп 
кыйкырууга таптакыр тыюу салынат.  Анткени букалар кекчил

Малга  болгон  мамиленин  этикасы
келишет,  натыйжада ээсин сузуп маиып кылып коюшу мумкун. 
Букаларды багыш учун  18 жаштан жогорку курактагы адамдар 
бул  ишке  тартыдат,  ал  эми  боюнда  бар  аялдарга  мындай  иш 
сунушталбайт.
Букаларга  9  айынан  баштап  мурдуна  темирден  чулук 
(шакек  алкак)  салыпат,  Буканы  жетелегенде чулукке  2  метр 
узундуктагы  таякты  байлап  жетелешет.  Ал  эми  акырга 
байлаганда  езунче  чынжыр  колдонулат.  Букалар  4  саатка 
таза  абада  болушу  керек.
Букалардын  иштеши  учун  куи  тартиби  тузу лет.  Кун 
тартибинде канча жолу,  кайсы убакта тоюттандырылат,  кайсы 
мезгилде серуундетвт,  эс алдырат -  ушунун баары сааты менен 
жазылып  коюу  керек.  Алардын  туяктарын  тазалап  жонуп 
ТУРУУ  кеРек*
Эгерде  ушундай  мамиле  букаларга  дайыма  жасалса 
алардан  жогорку  сапаттагы  урук  алуу  толугу  менен  камсыз 
кылынат.  Букаларды  арабага  кошуп  женил  жумуш  аткарса 
болот.
18.4.  Фермерлер  тубар  бээлерге  жана  кулун- 
тайларга  кандай  мамиле  кылуусу  керек?
Кулун  туугаидан  кийин  телчигип  энесинин  эмчегин  езу 
эмуу  керек.  Бизде  Кыргызстанда  бээнин  сутунен  баалуу 
суусундук  -  кымыз  ж асалат.  Ош ондуктан  1,5-2  айлык 
кулундарды желеге байлай баштайт.  Желеге байлаардан мурун 
кулундарды  колго  уйретууге  аракет  кылуу  керек.  Кулунду 
акырын кармап сылап,  жакшы сездерду айтып,  башына нокто 
салып,  кендурвт.  Буга  кенген  кулундар  желеге  одой  эле 
кенуп,  адамдан  коркиой,  жоошуп,  ыкчам  уйур  алат.  Эгерде 
аларды  чапкылап,  коркутуп-уркутсе  анда  мындай  кулундан 
келечекте азоо чалпоо,  уркунчеек жылкы  чыгат.  Ошондуктан 
мындай  жылкыларды  баш  азоо  деп  коёт.  Башкача  айтканда 
кулун  кезинен  жалкоотай  болуп,  адамдан  коркуп  калат. 
Кулундардын  дайыма  туягын  карап,  денесин  тазалап  туруу 
зарыл.  Кулунду  бээлерди  айдаганда  кеп  алыска  айдабай, 
акырындык менен айдап,  кезек-кезеги менен эс алдырып алган 
он,  Анткени  чон  жылкылар  баскан  жерди  кулундар  баса 
албайт.  Мындан  тышкары  кулундарды  жакшы  тоют  менен 
тоюттандыруу  керек.  Эгерде  кулундарга  ушундайча  мамиле 
жасасак,  келечекте  мыкты  жылкы  чыгаарында шек жок.
Ж аш  жылкыларды  3  жашынан  тартып  женил  жумуш 
жасоого жана мингичтикке уйрвтушет.  Адегенде  аларга нокто 
салып  ж етелеп,  анан  устуне  тердик  салып,  бара-бара 
мингичтикке  кендурет.  Уйретуп  жатканда  аларды  сабап  же 
кыйкырып  тилдебе©  керек.  Денесин  тазалап,  сылап-сыйпап, 
туягын  тазалап,  квзунен  жаш  акса  ага  ветеринардык  жардам 
беруу  керек,  Бээлерди  болсо  езунче  сарайларда  кармашат.

Малга  болгон  мамиленин  этикасы
105
Бооз  бэзлерге  этият  мамиле  жасоо  керек,  аларды  уркутуп, 
кууп  айдоого  тыюу  салынат.  Анткени  оор  жук  ташыгандда 
же  кууганда  бээ  куяун  салытт  коёт.  Ж ылкыларды  тердеп 
турганда сугарбоо керек,  ал эми жемди бол со сугарганданкийин 
беришет.
18.5. 
Фермер лер  ендургуч  айгырларга  кандай 
мамиле  кылуусу  керек?
Ондургуч  айгырлардын  негизги  милдети  -  алардан 
жогорку сапаттагы урук алуу.  Биздин Кыргызстанда бээлерди 
куудуруу  негизинен уйур  аркылуу  журет.  Башкача  айтканда 
апрель  айынын  аягында  18-20  бээге  бир  айгыр  кошу луп, 
сентябрдын  аягына  чейин  ал  айгыр  бээлер  менен  болот. 
С ен тяб р д ы н   ая гы н д а  бээден  б елу п   езу н ч е  багы ш ат. 
Айгырларга  такай  аяр  мамиле  керек.  Аларды  дайыма  тарак 
менен тарап,  щетка менен таз ал ап,  сабабай,  кыйкырбай ж акты  
кармоо  талапка  ылайык.  Айгырларды  1,5-2  айда  женил  така 
менен такалан  гуруу керек.  Айгырларды мингенге жана жедил 
жумуш жасатканга болот.  Кебунче баккан  адам айгырлардын 
мунезун  жакш ы  билууге  милдеттуу,  Кээ  бир  айгырлар 
тебенээк,  кээси  тиштенээк келет.  Андайларга  этияттык  менен 
жуген  салыл,  артына  турбоо  керек.  Айрым  бир  айгырлар 
кулундарды тшнтеп майып кылып да коёт.  Мындай айгырларды 
кулун  тиштегич  деп  уйурге  когапой,  биттеп  жумушка  салат.
Ачык,  жылуу  кундерде  10-15  мунетке  сууга  жууса 
болот.  Айгырлардын туягын дайыма тазалап жана жонуп туруу 
гигиеналык  талап  болуп  саналат.  Айгырларга  езунче  ат 
кою лат.  М аселен ,  к ер к аш к а,  м ар ал то р у ,  к ар а к а ш к а , 
карашумкар,  алтын  кекул,  кумуш  куйрук,  кек  шалкы  ж .6. 
Айгырларды  жакшы  тоют  менен  тоюттандырып  жана  аны да 
убагында,  бир убакта  беруу  керек.  Анткени тоют дайыма бир 
убакта  берилсе,  айгырдын  организми  ошого  кенуд,  тоютту 
кабы л  алууга  дайыма  даяр  болот.
18.6.  Ф ерм ерлер  жумушчу  атттарга  кандай 
мамиле  кылуусу  керек?
Жумушчу  аттардын  негизги  милдети  -   алар  жумуш 
аткарууга чети лет.  Аттардын жумушту ендурумдуу аткаруусу 
учун  жакшы мамиле жасоо ээсинин милдети.  Жумушчу аттар 
аткарган  жумуш  учке  белунет:  жецил  жумуш,  орто  жумуш, 
оор  жумуш.  Эгерде  убакыт  боюнча  белуштурсек:
- 4  саат  иштесе  -   женил;
- 6  саат  иштесе  -   орто;
-  9  саат  иштесе  -   оор  жумушка  барабар 
Жумуш  иштетиш  учун  аттарды  жетиштуу  шаймандар
менен  камсыз  кылуубуз  керек.  Биринчиден,  каамыт,  ар  бир 
атка  езунун  елчему  менен  болуусу  керек,  анткени  чод  болсо 
мойнун,  омуроосун  ейкеп,  ал  эми тар  болсо  ат муунуп  калат.

106
Малга  болгон  мамиленин  этикасы
Кошула турган араба майланып,  дайыма даяр абалда болгону 
талапка  ылайык.  Арабага  канча  жук  салуу  керектиги  анын 
тар ту у   к у чу н е  ж ан а  ж о л д у н   к а р ш ы л ы к   к е р с е т у у  
коэффицентине жараша болот.  Маселен,  аттын орточо тартуу 
кучу  65  кг  / м   ге  барабар.  Ал  эми  жол  болсо:  асфальт,  талаа 
жолу,  кумдуу жол ж.б жолдорго белунет.  Алардын каршылык 
коэффиценти  ар  турдуу.  Талаа  жолунуку  0,007  кг  / м   ге 
барабар.  Ошондо  ат  кандай  жук  тартаарын  темендегудей 
табабыз:
65
0,07
= 928,5  кг
же  атка  берилуучу  жук  928,5  кг  барабар.  Буга  арабанын 
салмагы,  аттын  шаймандары  жана айдаган  адамдын  салмагы 
кошу лат.
Ж ум уш   и ш теген   аттар   т ер д ей т, 
о ш о н д у к тан  
тоюттандыруунун  алдында  терин  кургатып,  анан  сугарып, 
тоютка  коюу  керек.  Жем  болсо  суу  ичкенден  кийин  берилет. 
Дайыма  туягыи  тазалап,  такалап  туруу  керек.  Жумушчу 
аттардын кепчулук убакта туягы жарылып кетет.  Бул учурда 
аны жумушка салбай айыктыруу керек,  Эгерде эки ат арабага 
кошула турган болсо,  анда алардын салмактары бирдей болууга 
тийиш,  себеби тец салмак болбосо тартуу кучу да теменуреек 
болот.
18.7. 
Фермерлер  мингич  аттарга  кандай  мамиле 
кылуусу  керек?
Атты  минип  журуу  бул  даты  аттардын  дагы  бир  жумушу 
болуп  саналат.  Мында  да  жумуш  уч  тургв  белунет:  жецил, 
орто,  оор.  Эгер  ат  бир  кунде  38  км  жол  басса  -   женил,  48 
км  -   орто,  60  км  -   оор  жумуш  кылганга  барабар.  Мингич 
аттарды тазалап,  аяр мамиле кылуу керек.  Атты сабап чоочутуп 
койсо,  ээсине  карматпай  качанаак  болуп  калат.  Мингич 
аттарды  1,5-2  айда  бирден  такалап,  туягын  дайыма  тазалап 
туруу  керек.  Ээр  токуму  такай  кургак,  таза  болгону  дурус, 
Айрыкча  ичмекти  минип  келгенден  кийин  кургатып,  кайра 
токуурда ушалап жумшатып коюу атты жоор кылбайт.  Ээрдин 
да  мааниси  чоц.  Эгер  ээр  аттын  жонуи  ейкесе  анда  атты  тез 
эле  жоор  басат.  Басмайыл  менен  куюшкан  жумшак  жалпак 
кайыштан же жумшак талпак,  болбосо  белек материалдардан 
жасалуусу  талапка  ылайык.  Антпесе  аттын  колтугун  жана 
куймулчактын  тубун  жоорутуп  жиберет.
Мингич  аттарга  канча  жук  артса  болот?  Ал  аттын 
с.алмагына  жараша  аныкталат,  аттын  салмагынын  25  -  32% 
ине  барабар  жук  артса  жетиштуу.  Маселен,  400  кг  атка  120 
кг жук  жетиштуу.  Бул жукке  минген  адамдын,  ээр  токумдун 
салмагы да кирет.
Минггич  аттарды  жакшы  тоют,  суу,  туз  менен  камсыз 
кылып,  тердеп  келгенде  тери  кургамайынча  тоютка  койбоо 
керек.

Малга  болгон  мамиленин  этикасы
107
Суроолор:
1.  Фермерлер  койго  кандай  мамиле  кылуусу  керек?
2.  Кочкорлорго  кандай  мамиле  жасаса  натыйжасы  жакшы 
болот?
3.  Сааи  уйларга  кандай  мамиле  жасоо  керек?
4.  Саан  мезгилинде  уйларга  кандай  шарт  тузуу  керек?
5.  Букаларды  кайсы убактан  баштап  пайдалана  башташат?
6.  Букаларга  кандай  мамиле  жасоо  керек?
7.  Кулундарга  кандай  мамиле  жасоо  керек?
8.  Бээлердин  кулун  салышынын  себебин  мунезде.
9.  Айгырларга  кандай  мамиле  жасоо  керек?
10.  Айгырлар  кандай  жумуштарды  аткарса  болот?
11.  Жумушчу  аттарга  кандай  мамиле  кылуу  керек?
12.  Жумуштун  кандай  турлеру  болот?
13.  Мингич  аттарга  кандай  мамиле  кылуу  керек?
14.  Мингич  аттарга  канча  жук  артса  болот?
Тапшырмалар:
-  М ингич  аттар га  кан дай   мамиле  ж асоо  кер екти ги н  
тушундуруп бер.
-  Жумушчу атка кандай мамиле кылуу керектигин айтып бер.
-  Айгырларга  кандай  мамиле  жасоо  керектигин  айтып  бер.
-  Кулун-тайларга  жана  бээлерге  кандай  мамиле  жасоо 
керектигин  айтып бер.
-  Букаларга  кандай  мамиле  жасоо  керектигин  айтып  бер,
-  Саан  уйларга  кандай  мамиле  кылуу  керектигин  айтып 
бергиле.
-  Койлорго  кандайча  мамиле  кылуу  керектигин  айтып  бер.

108
Малдын  соолугу
Тема  19.  Малдын  соолугу. 
Мугалимге  эскертмелер 
Ыкмалар:
-  лекция;
-  суроо-жооп;
-  проблемалык  метод;
-  ез  алдынча  иштее;
-  экскурсия  ж.б.
Кошумча  материалдар:
-  лицейдеги  окуу  куралдары
-  Зоогигиена  с  основами  ветеринарии.  Москва,  1965.
-  Зоогигиенанын  жана  ветпрофилактиканын  нсгиздери.  - 
Фрунзе,  1989.  В.И.Онищенко,  Н.С.Калюжный.
Баш ка  тем алар 
ж ана  предм еттер  менен 
байланышы:
-  кой  чарбасы
-  уй  чарбасы
-  жылкы чарбасы
-  ветеринария
-  чочко  чарбасы
-  канаттуулар  чарбасы

Малдын  соолугу
109
Тема  19. 
Малдын  соолугу.
Максаты:
Окуучулар  айыл-чарба  малдарынын  ылацдарын  алдын 
алууну  уйренушет.
19.1.  Айыл  чарба  малдары ны н  ы лацдары н 
алдын  алуу  жана  ага  к а р т ы   иш  -  чаралар 
жургузуу.
Айыл-чарба  малдары  ар  турдуу  ыландарга  дуушар 
болоору  баарыбызга  белгилуу.  Ветеринария  илими  боюнча 
м алдарды н  ы лацдары   жугуштуу,  жугуш суз  жана  мите 
курттардын  таасиринен  пайда  болуучу  ылацдар.
Жугуштуу  ыландарга  -вирус,  бактерия,  риккетсия  кээ 
бир мите курттардын таасиринен пайда  болот.  Эц коркунучтуу 
тез таралуу ыландарга:  Сибирь жарасы,  бруцеллез,  туберкулез, 
шарп,  кул,  карасан,  брадзот  жана  башкалар.
Жугушсуз  ыландарга  -кары н  илдеттери,кекурек  дем 
алуу  органдарынын  сезгениши,  уулануусу,  мите  курттардын 
организмге  тийгизген  таасирлери  кирет.
Жугуштуу ыланга к ар ты  ез убагында  малдарды эмдее, 
бул  келему  боюнча  кеп  пландуу,  ошону  учун  ветеринардык 
адистердин  ендуруштук  ишмердигинин  басымдуу  белугун 
ээлейт.
Ал  эми  ж угуш суз  ылан  менен  ы л ац д аган   м алга 
ветеринарды к 
адистин  келишин 
кутпестен  ылацдын 
мунвзуне  жараша  биринчи  жардамды  жургузуу  зарыл,
Мите  курттар  (гельминттер)  менен  курешуу  бул  мите 
курттардын кучеп еврчушун,  мезгилин эске  алуу менен бирге 
дарылоону  убагында  жургузгвнде  жакшы  жардам  берет.
Эгерде  чарбада  мал  жугуштуу  ыланга  дуушар  болгондо, 
тезинен  ветеринарды к  адисгерге  кабар  бери лип,  чарба 
жугуштуу  ыланга  шектуу  дед  жарыялап,  карантин  коюлат. 
Ыланга дуушар  болгон малды езунче белуп,калган соо малга 
эмдее  жургузуу  керек  .
С уунун  мал  учун  бир  кундук  сарпталышы
М алдын  туру
-------------- (
литр
Ж ы лкы лар
20-30л
Уй,  букалар
30~40л
Кой,  эчкилер
5-Юл
чочколор
5 -Юл

110
Малдын  соолугу
М а л д ы н   т емперат урасы ,  д е м   а л у у с у
  , 
к а я   т ам ы ры лы я  с о г у у с у
Малдын  туру
Т°  С
Кан  тамыр 
согуусу 
(мин)
Дем  алуусу 
(мин) 
1
Ж ылкылар
37,5-38,0
30-40
10-14
Уй,  букалар
37,5-39,0
80-110
10-30
Кой,  эчкилер
38,5-39,5
60-180
10-30
Чочколор
38,0-39,0
60-80
10-30
Тооктор
40,5-42,0
120-200
12-36 
|
19.2.  Ылацдын  алдын  алууда 
фермерлердин 
иштей  турган  иш  чаралары.
Мал  турган  м алканаларды н 
ичин  такай  тазалап, 
дезинфекциялоо  бул ыландын  ерчушуне тоскоолдук кылып, 
дайыма  мал  езуи  жакшы  сезип,  кунардуулугу  чыцалат. 
в з г е ч е   м а л к а н а д а   ж ар ы к ,  абасы   т аза ,  н ы м д у у лу гу  
нормасында  болуп,  тоюттун  мол  болгонугу,  таза  суу  менен 
камсыз  кылуу  жакшы  таасир  келет.  Ошону  менен  бирге 
витамин,  микро-элементтерди  кошумча  тоют  катары  беруу 
нурга  кактоо  ж ана 
башка  иш  чараларды   жургузуу  да 
натыйжасын  берет.
Ар  кандай  жугуштуу  ыландарга  каршы  жылдын  жаз 
жана  куз  мезгилдеринде  малдарга  эмдее  (вакцинация) 
жургузуу  керек.  Ылацга  шектуу  болтон  малдан  как  алып 
лабораториялык  анализден  еткеруу  керек.  М алканаларда 
эшигине  дезобарьер  орнотуп,  малга  дары  куюп  туруу  зарыл.
Малдын  мите  курттардан  сактоо  учун  ез  убагында 
дегельминтизация  жургузуу  керек.
Малды  жайытка  чыгараар  алдында,  жайытты  зоовет 
адистер  текш еруу  зары л.  И ли ктеед е  уулуу  чеп терду, 
жайыттарды 
айнек 
сыныктарынан,  ар  кандай  металл 
сыныктары  жана  елген  малдын  калдыктарынан  тазалоо 
керек.
Кундун  ачуу  тийген  нурунан  сактоо  учун  малды  саат  1 1 -  
16  чейин  келекеде  кармоо  зарыл.
Суроолор:
1.  Малдар  кандай  ыландарга  чалдыгат?
2.  Ылацдын  алдын  алуу  жана  талаптары?
3.  Ылацдын  алдын  алуу  учун  фермерлер  кандай  иш  -  
чараларды аткаруусу  керек?
4.  Жайытка  санитардык  кез  караштар?
Тапшырмалар:
- 
Ылацга  (жугуштуу)  каршы  иш  чаралар  жана  карантин 
женунде  тушунук.
Фермерлер  ылацдын  алдын  алууда  даты  кандай  иш 
чараларды  иштеесу зарыл?

Ылацдардын  алдын  алуу
Тема  20.  Ылацдардын  алдын  алуу
Мугалимге  эскертмелер
Ыкмалар:
-  лекция;
-  суроо-жооп;
-  проблемалык  метод;
-  экскурсия  ж.б.
Кошумча  материалдар.
-  лицейдеги  окуу  куралдары;
-зоогигиена с  основами  ветеринарии.Москва,  1995. 
-зоогигенанын  жана  ветеринардык  профилактиканын 
негиздери.  Фрунзе,  1989.В.И.Онищенко,  Н.С.Калюжный.
Баш ка  тем а л ар  жана  предметтер 
менетт 
байланышы:
-  кой  чарбасы
-  уй чарбасы
- жылкы чарбасы
-  ветеринария

112
Ылацдардын  алдын  алуу
Тема  20.  Ылавдардын  алдын  алуу 
Максатьт:
Окуучулар  малга  кандай  ьщгайлуу  шарттарды  тузуп 
берууну  жана  коркунучтардан  сактоону  уйренушет
20.1.  Малга  ьщгайлуу  шарттарды  тузуп  беруу 
жана  ар  кандай  коркунучтардан  сактоо.
Айыл чарба  малдарын  естурууде  жана  алардан  продукция 
алууда  аларга жакшы шарттарды тузуп беруу  фермерлердин 
негизги милдеттеришш бири болуп эсептелинет.
Алсак,  жакшы  жана садаттуу тоют менен  камсыз  кылуу, 
экинчиден  аларды кашар,  сарай,  бастырмалар  менен камсыз 
кылуу, ошондой эле  алардын  курулуучу жайларыи  аныктоо, 
тандап  алуу.
Кой  чарбасында  эц  негизги  жооптуу  милдеттердин  бири 
бул тел алуу.  Ж ацы туулган козуларды 3-4 кунден кийин  эле 
жайытка  энеси  менен  кошо  айдал  чыгара  баштайт.  Жайытта 
жургеиде  жаш  козулардын  сыз  жерге  жатыл  калуусунан, 
©пкесуне  суук  тийип,  ылацга  чалдыгат,  ошону  учун  алдын 
ала  сакманчыларга  эскертип  туруу  зарыл.
Малканаларда  мал  кирин  чыгуучу  эшигине  атайы 
дезобарьерлер  жасалыл,  ага  дайыма  дары  (с.уюктук  )куюн 
туруу  керек.
Короодогу  койлор  туягынан  аксап  калган учурда атайы 
ылацдаган  койлор  кечип  етуучу  дары-дармек  кошулган 
ванналарды  малкананыи  оозуна орнотуп,  ылацдаган  малды 
кечирип  айдап  етуу  керек.  Ар  дайым  малканаларда  электр 
энергиясы  менен  камсыз  кылуу  зарыл.
Малга  болгон  коркунучтары  ~  малканада  ар  кандай 
айнек  сыныктары,  учтуу металл  калдыктарьт,  ац-чуцкурлар, 
тегереги  курчалбаган  кык  сактоочу  жайлар  жана  башка 
кептеген  коркунучтуу  жайларына  сактоо.
Ал  эми  жайытта  журген  малга  жапайы  айбандардын 
кол  салуусу  жана  башкалар.
20.2  Малканалардын  гигиен а лык  шарты.
Айыл чарба малканаларында  мал турган учурда,  аларга 
гигиеналык  шарттарды  тузуу,  фермерлердин  эц  негизги 
милдеттеринин  бири.
Малканада  таза  аба,  нымдуулугу  75  пайызга  чсйин,  ал 
эми  аба  кыймылы  0,3  м.сек  жакшы  деп  эсептелинет.  Эгерде 
малканада  жагымсыз  газдардын  токтолушу,  нымдуулугу 
жогору  ошону  менен  бирге  аба  чацдарынын  кед  болушу- 
ылацдын  еерчушуне  шарт  тузулет.

Ылацдардын  алдын  алуу
113
Алсак,  абадагы  чацда  ар  кандай 
микроорганизм дер, 
гельмиттердин  жумурткалары,  козу  -карындын  споралары 
болушу  мумкун.  Ошондуктан  малканаларда  табигый  жана 
жасалма  жарыктыктын  болушу,  кээ  бир  ылац  козгочунун 
ерчушуне  терс таасир  кылыи  елумге дуушар  кылат.  Андан 
тышкары  кундун  жарыгы  организмде  Д  витаминин  пайда 
кылат.  Ж аш   малдын  есушуне  жакшы  шарт  тузу лет.
Ошону  менен  бирге  малканаларда  малга дайыма  тоют 
мол болуи, таза суу менен  камсыз кылууга  тийиш.  Малканада 
саманды  малдын  алдына  тешелгенде  аларды  чиритип  же 
суу  болгондо  чейин  кармабастан тез-тезинен  алмаштырып, 
кургактап туру у  зарыл.
20.3.  Жайыттын  гигиеналык  шарты,  жайыттарды 
алмаштырып колдонуу
Кыргызстанда  айыл  чарбага  керектуу  жердин  80%  ин 
жайыт  ээлейт,  Жайытта  мал  женил сицириле  тургаи  жашыл 
тоютту пайдаланат.  Андан тышкары таза абада болуп,  кундун 
н урун ан   ж ети ш туу  ту р д е  п ай д ал ан ы ш ат  да,  дайы м а 
кыймылда  болот.  Бирок  бардык  эле  жайыттар  малдын 
организмине  пайдалуу  касиеттерге  ээ  эмес.  Маселен,  ете 
нымдуу  жана  саз  жердин  жайыты  малды  уулантып  тескери 
таасир  тийгизет.  Аиткени  ал  жерде  уу  чептер  кеп  болуп, 
котур  кылуучу,  кан  соруучу  кенелер  кездешет.  Ал  эми 
нымдуу жайыттарда малдын туягыиын арасы кесилип,  аксап, 
туягы тушуп да калат.  Ошондуктан жайытгы алдын ала даярдап 
алуу  керск.
Вставка.  Малды  жайытка  айдап  чыгаруунун  алдында 
зооветеринардык  адистер атайы барып жайытгы  карап чыгып, 
уулу  чептерге,  ар  кандай  айнек,  сыныктарынын,  учтуу 
темирдин  калдыктарынинан  ошону  менен  бирге  елген 
малдын  калдыктарынан  тазалоо  ишин  жургузуу  зарыл.
Ал жерде бастырмалар болсо ремонттоп жакшылап даярдайт. 
Ж айкы конуш мумкун болушунча денде,  кургак жерде болуу 
керек,  М алды  жайытка  чыгаруудан  му рун  аларды  вет. 
кароодон  еткеруу  керек.  Алсак,  бруцеллез,  сакоо,  тери 
ооруларына к ар ты  дарылар кую лат.  Эгерде малдын арасында 
оорулуусу  болсо аларды белуп коёт.  Аларды жашы,  жынысы 
боюнча  ылгашат.  Алыска  жайытка  айдаганда  атайын  запас 
чеп  алуу  керек.  1  койго  7  ц,  уйга  7-8  ц,  жылкыга  10-12  ц. 
А лы скы   ж ай ы тта  ж ам гы рдан   сактан ы ш   учун  ж еди л 
бастырмаларды куруу керек.  Ал эми ыландаган малды дарылаш 
учун  атайын  вет.  пункттардын болушу  зарыл.  Суу,  туз менен 
камсыз  болуусу  керек.  Жайытгы  жакшы  пайдалапыш  учун 
аларды которуп туруу керек.  Бизде которуштуруу кокту-кокту 
боюнча болот.  Маселен,  2-3 кун коктунун бир бетине,  анан 2- 
бетине  жаюу  чентун  есушуне  мумкунчулук  берет.

114
Ылацдардын  алдын  алуу
Активдуу  жана  пассивдуу  иммунизация 
женунде  кыскача  тушунук 
Иммунитет  -  6у  ылацдаткыч  агенттерди,  алардын 
тиричилик  аракетинен  чыккан  заттарды  жана  теги  чоочун 
заттарды  организмдин  жолотпой  коюусу.  Мунун  кыйла 
туру  бар,  эн  негизгисинин  бири:  активдуу  жана  пассивдуу 
иммунитет.
1.  Активдуу  иммунитет  -  ылацжы  айыккан  малдын  ошол 
ылацга кайра чалдыкпай,  оргнизмде активдуу иммунитет пайда 
болгон  учурду  айтабыз.  Анын  ичинде  жасалма  иммунитет 
дегенибиз  -  бул ылацга к а р т а  эмдее  (вакцинация)  жургузуу.
2.  Пассивдуу  иммунитет  -  бул  энесинен  баласына  еткен  теги 
егей   затты ,  ош ондой  эле  организм ге  д аяр   иммундуу 
(сы воротка)  заттын  кируусунун  натыйжасында  ылацды 
тоотпостук.
Суроолор:
1.  Малды  жайытка  айдаардын  алдында кандай  жумуштарды 
аткаруу  керек?
2.  Ал  учун  кандай  курулуштар  керек?
3.  Активдуу  иммунизация  деген  эмне?
4.  Пассивдуу  иммунизация  деген  эмне  ?
5.  Малканаларда  аба  чацдарынын  ролу.
6.  Жасалма  жана  табигый  жарыктыктын  пайдасы.
Тапшырмалар:
-  Малканаларга  кандай  гигиеналык  талаптар  коюларын 
айтып бер.
-  Активдуу жана пасивдуу иммунизация тууралуу  айтып бер.
-  Малды  жайытта  кармоодогу  гигиеналык  пгарттарды  айтып 
бер.

Кырсыктардын  алдын  алуу
115

жүктеу/скачать 7,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: