Устойчивое развитие: язык, межкультурная коммуникация

 Ключевые слова: языковая ситуация, лингвокультурная ситуация, лингвокультурная 
идентичность 
Summary: During the period of independence, Kazakhstan has made a powerful breakthrough in the 
economy, integration into world civilization, the use of new advanced technologies. It is known that our 
country is at the forefront of the introduction of modern digital technologies. The linguocultural situation of 
the Republic of Kazakhstan is characterized by the complexity of the forms of linguistic existence. These 
phenomena, in turn, lead to changes in linguistic consciousness, linguistic and cultural identity of the 
population of this country. 
Keywords: linguistic situation, linguocultural situation, linguocultural identity 
Қазіргі уақытта әлемдік ғылымның дамуына байланысты гуманитарлық білімдердің әр 
түрлі 
салаларында 
жеке 
тұлғаны 
қалыптастыру 
мәселелеріне 
деген 
ғылыми 
қызығушылықтың артуы байқалады, өйткені ол әлемде болып жатқан қоғамдық-саяси және 
мәдени өзгерістермен – жаһандану, постколониализм, постмодернизммен байланысты. 
Сәйкестікті анықтау мәселелері өте күрделі әрі теориялық тұрғыдан көпқырлы мәселелердің 
бірі 
болып 
табылып, 
психологтардың, 
әлеуметтанушылардың, 
философтардың, 
мәдениеттанушылар мен лингвистердің, т.б. зерттеу нысанына айналған [1, 2, 3]. 
Сәйкестендіру проблемасының қазіргі отандық және шетелдік лингвистердің зерттеу 
жұмысының бағытына енуі заңды, өйткені қазіргі лингвистикалық ғылыми парадигмада 
мәдени-тарихи компонентті қамтитын лингвомәдениеттану, әлеуметтік лингвистика, 
этнолингвистика және т.б. жаңа, сапалы, өзара тығыз байланысты пәндердің белсенді дамуы 
байқалады.
Көптеген білім салаларымен түйісетін лингвомәдениеттану жаңа тәуелсіз бағыттардың 
белсенді дамуына үлес қосуда. Лингвомәдениеттанудың өзекті бағыттарының бірі – нақты 
бір қоғамда қоғамда елдің мәдени дамуының белгілі бір кезеңінде қалыптасқан тілдік 
жағдаяттарды зерттеу болып табылады. 
Сонымен қатар, соңғы уақытта қазіргі тіл білімінде тілдік жағдаят ұғымымен қатар 
лингвомәдени жағдаят термині кең қолданыла бастады. Лингвомәдениеттанудың маңызды 
тұжырымдамаларының бірі саналатын осы тұжырымдаманың негізін В.М.Шаклейн қалаған 
болатын, ол Ф.Соссюр, В.В.Виноградов, Т.М.Дридзе, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров, 
Г.Я.Солганик, И.П.Лысакова және басқаларының еңбектеріне сүйене отырып, лингвомәдени 
жағдаятты «тарихи қалыптасқан мәдени аймақтар мен әлеуметтік ортадағы тілдер мен 
мәдениеттердің өзара әрекеттесуінің динамикалық және толқынды процесі» деп атады [4, 
19]. 
Зерттеуші белгілі бір лингвомәдени жағдайды сипаттауда белгілі бір уақыт кезеңін 
бақылау үшін «мерзімдік» және белгілі бір аймақтағы бірнеше тілдер мен мәдениеттердің 
өзара әрекеттесуін сипаттау үшін «мазмұндық» факторларды ескеру қажеттілігін ерекше 
атап өтті [4, 17]. 
В.М. Шаклейннің пікірінше, лингвомәдени жағдай бүкіл лингвомәдени жүйені нақты 
жүзеге асырушы болып табылады және белгілі бір кезеңнің лингвистикалық жағдайына әсер 
ететін әлеуметтік-экономикалық, ұлттық-тарихи және мәдени факторларды зерттеудің 
қажеттілігін анықтайды, сонымен қатар оның тілі мен сөйлеу материалын зерттеу жүйелік 
даму сипатында (бұрынғы тарихи, қазіргі және болашақ тенденциялар), яғни, сыртқы 
факторлар мен ішкі тілдік процестердің бірлігінде қарастырылуы қажет. 
В.М. Шаклейн лингвомәдени жағдайлардың жекелеген компоненттерін дамыту 
негізінен этнолингвистика, коммуникативті лингвистика және әлеуметтік лингвистика 
салаларында жүзеге асатынын атап өтеді. Бұл мәселе белгілі бір аумақтық тілдік деректер 
негізінде ұлттық мәдениеттердің өзара әрекеттесуіне арналған жұмыстарда қозғалады. 
Біздің зерттеуіміз белгілі бір мәдени-тарихи кезеңдегі (1991 - 2021) Қазақстанның 
лингвомәдени жағдайын зерттеуге арналған. Бұл зерттеудің мақсаты - тәуелсіздік кезеңіндегі 
Қазақстандағы лингвомәдени жағдайдың даму динамикасын сипаттау, сонымен қатар қазіргі 
кезеңдегі қазақ лингвомәдени бірегейлігін қалыптастыратын негізгі факторларды талдау. 

Лингвомәдени жағдай мәселесі лингвомәдени сәйкестікті анықтаумен тығыз 
байланысты. Осыған орай біз алдағы уақытта зерттеулерімізде көпмәдениетті қоғамдағы 
заманауи қазақстандықтардың лингвомәдени типін сипаттауға тырысамыз. 
В.В.Красныхтың пікірінше, лингвомәдени сәйкестік ішкі және сыртқы факторлармен 
алдын-ала анықталады, мұнда ішкі факторлар тұлғаның этностық және мәдени өзіндік 
сәйкестендірілуімен, сыртқы – жеке тұлғаның лингвомәдени ортасымен, сәйкесінше, 
лингвомәдениетпен анықталады [5]. 
Жаһандану жағдайындағы қазіргі Қазақстан – бұл көпұлтты мемлекет, өйткені 
«жаһандану әлемінде мәдени тұтастықтың қалыптасуы мәдениетаралық байланыстардың 
кеңеюіне әкеледі, бұл өз кезегінде белгілі бір мәдениет өкілдерінің дүниетанымың өзгеруінен 
көрінеді» [6]. 
Тәуелсіз Қазақстанның отыз жылы ішінде әр түрлі ғылыми орталықтар негізінде тіл 
саясатын, тілдік тұлғаны, ұлттық бірегейлікті зерттеу бойынша ауқымды әлеуметтік, 
әлеуметтік-лингвистикалық зерттеулер жүргізілді. 
Бұл кезең ішінде этно-әлеуметтік, әлеуметтік-лингвистикалық зерттеулер Қазақстан 
Республикасындағы 
этникалық, 
аймақтық, 
республикалық, 
ұлттық, 
азаматтық, 
лингвистикалық сәйкестікті зерттеу және тілдік жоспарлау бойынша, соның ішінде белгілі 
бір аймақтарға қатысты жеке монографиялық зерттеулер түрінде жүргізілді [7 , 8, 9, 10, 11, 
12, 13, 14]. Зерттеу деректері негізінен тілдік ахуал, жоспарлау, саясат, тіл таңдау т.б. 
қатысты болды. 
Қазақстан Республикасының лингвомәдени жағдайы тілдік болмыс формаларының 
күрделілігімен сипатталады, бұл мемлекеттің көпұлтты құрамы мен қысқа тарихи кезең 
ішінде жазудың бірнеше рет өзгеруіне де байланысты. Мысалы, ХХ ғасырдың басына дейін 
Қазақстан аумағында тараған араб жазуына негізделген төте жазу; кейінірек латын әліпбиіне 
негізделген әліпби 1929-1940 жылдары қолданыста болды; және 1940 жылдан бастап қазіргі 
уақытқа дейін ресми түрде кирил әліпбиінің қолданылуы секілді ел өміріндегі тілдік 
өзгерістер мен Қазақстанның Ресейге қосылуы, тың және тыңайған жерлерді игеру секілді 
тарихи жағдайлар, кеңестік кезеңге дейінгі, кеңестік және посткеңестік кезеңдердегі 
мемлекеттік-саяси құрылым, қоғам мен экономикадағы түбегейлі өзгерістер жалпы тілдік 
ахуалдың айтарлықтай өзгеруіне әкелді де, әуелде біртілді, мономәдени елде қостілді, 
полимәдени жағдаят қалыптасты.
Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстан экономикада, әлемдік өркениетке интеграциялануда, 
жаңа прогрессивті технологияларды қолдануда қуатты серпіліс жасады. Қазақстан 
Республикасы әлемдік аренада өзін қарқынды дамып келе жатқан, бәсекеге қабілетті 
демократиялық мемлекет ретінде көрсетті. Қазақстанның өз тәуелсіздігіне көпұлтты 
мемлекет ретінде қадам басуы еліміздің жағымды имиджін қалыптастыруда маңызды рөл 
атқарды. 
Бүгінгі Қазақстан – бұл әртүрлі генетикалық топтар мен құрылымдық типтердегі 
тілдерде сөйлейтін адамдар өмір сүретін көптілді, көпұлтты, көпмәдениетті және 
көпконфессиялы ел [15, 14]. Қазақстанда 100-ден астам этнос, 46 конфессия және осынша 
ұлттық мәдениеттер этносаралық әлемде және келісімде өмір сүреді. Дамушы мемлекет үшін 
өте маңызды болып табылатын экономикалық, халықаралық және құрлықаралық 
қатынастардағы жаңа мүмкіндіктер ел заңнамалары мен ұлттық бағдарламаларына өзіндік 
түзетулер енгізді. 
1997 
жылғы 
11 
шілдедегі 
Қазақстан 
Республикасының 
«Қазақстан 
Республикасындағы тіл туралы» Заңының қабылдануы, мемлекет Конституциясы негізінде 
барлық тілдердің одан әрі дамуына үлкен үлесін қосты: «Қазақстан Республикасында 
мемлекеттік тіл (қазақ тілі) және барлық басқа тілдер мемлекетпен қорғалады. Мемлекеттік 
органдар бұл тілдерді қолдану мен дамыту үшін қажетті жағдайлар жасайды» [16]. 
Тәуелсіздік алғаннан бері елімізде Қазақстанның барша халқының мүдделерін 
білдіруге негізделген теңдестірілген тіл саясаты жүргізіліп келеді. Тілдер туралы заңда әрбір 

Қазақстан азаматы өзінің ана тілін пайдалануға, сондай-ақ, оқу, тәрбиелеу және қарым-
қатынас тілін еркін таңдауға құқылы екендігі айтылған. 
Қазақстан Республикасының азаматының ана тiлiн қолдануына, қарым-қатынас, тәрбие, 
оқу 
және 
шығармашылық 
тiлiн 
еркiн 
таңдауына 
құқығы 
бар. 
Мемлекет Қазақстан халқының тiлдерiн оқып-үйрену мен дамыту үшiн жағдай туғызу 
жөнiнде қамқорлық жасайды. Қазақстан Республикасында тiлдiк белгiсi бойынша 
азаматтардың құқықтарын кемсiтуге жол берiлмейдi. [16]. 
Біздің зерттеу шеңберінде лингвомәдени жағдай субъектісінің лингвомәдени сәйкестігі 
деп біз субъектінің бір доминантты тілді таңдауы мен қолдануы немесе бірнеше тілді 
меңгеруге деген ұмтылыс негізінде орнатылатын сәйкестікті айтамыз, ол біртілді 
мәдениеттің модельдерін немесе инкультурация процесінде субъект қабылдаған және 
игерген көптілді мәдениеттің моделін құрайды. Лингвомәдени сәйкестіктің когнитивтік 
жүйесі өзгермелі қасиетке ие, яғни оған статикалық сипаттармен қатар динамикалық 
сипаттар тән. Ал жаһандану секілді әлемдік құбылыстың үлкен көрінісі – сандық 
технологиялардың үздіксіз дамуы, жаңаруы. Әр түрлі факторлардың әсерінен үнемі өзгеріске 
түсіп отыратын лингвомәдени сәйкестік сандық технологиялардың да әсерінен өзгерістерге 
ұшырамақ. 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: